Мөге Шагаан-Тоолай

Шыяан ам!
Калбак чүве хадып,
Борбак чүве чуглуп,
Ирт-серге мыйызы ирип-дүжүп,
Хуна-серге мыйызы куртуп-дүжүп турар шагда,
Сүмбер Ак-Уула сүүр тей турар шагда,
Калчаа далай кара шалбаа чыдар шагда,
Эринниг чүве чугаалажып болбас,
Эргектиг чүве атчып болбас,
Чарынныг чүвениң алдынга дүжүп көрбээн,
Чаактыг чүвеге чаргызын алзып көрбээн,
Чиңге-Кара хемниң аксын эжелей чурттап турар,
Тос каът шил бажыңныг
Мөге Шагаан-Тоолай деп
Эрниң эрези эр чораан чүвең иргин.
Кара саар идиктиг,
Кара торгу тоннуг,
Кара дордум1 курлуг,
Карактыг одагалыг2,
Кара киш кежи бөрттүг,
Үш эр кырыткан,
Үш саадак элеткен,
Ээгизиниң тоону чок,
Ооргазының чүзү чок,
Дүктүг даванныг чүве маңнап четпес,
Чүглүг чалгынныг куш ужуп четпес
Арзылаң-Кыскыл аъттыг чүвең иргин.
Үстүү сагынга3 үжен улу,
Алдыы сагынга алдан те, чуңма
Сиилип туруп кылган,
Кара тениң кежин үспейн,
 
Камнап ээрип кирижээн,
Кадыг кара чалыг чүвең иргин ам.
Морзуктуг-Хемниң ыяжын
Боос беге деңнеп туруп, огун кадырып,
Кырзалыг-Хемниң ыяжын
Кызыр беге деңнеп туруп, огун кадырган,
Чеден кара паштың демирин
Бириктир4 эзилдирип,
Сырыладып туруп соккан,
Хаан-Херети куштуң чүүн
Үспейн, дытпайн туруп кылган.
Какпак хаяның баарындан үнген
Кара казылган-биле
Казылганнап туруп кылган
Каң хожуула5 октуг чүве-дир эвеспе.
Арга болган аргай-хоргай6
Саадактыг чүвең иргин.
Морзуктуг-Хемниң ыяжын
Боос беге деңнеп туруп кадырган,
Кырзалыг-Хемниң ыяжын
Кызыр беге деңнеп туруп кадырган,
Дөнен шарының кежин
Дөрбелчиннеп, дүшпүннеп7 туруп,
Хунан шарының кежин
Курбулчуннап, дүшпүннеп8 туруп,
Өрүп кылган алдын допурзак9
Кымчылыг чүвең иргин.
Хөл болган хөлбең кара чонактыг чүве-дир.
Чүс лаң өртектиг
Хүмүш10 чүгенниг чүвең иргин.
Чарылбас болзун дээш,
Чаан сөөгү-биле чавылаан,
Бузулбас болзун дээш,
Булан сөөгү-биле баштап чавылап кылган,
Иривес, чыдывас болзун дээш,
Кижи сиири-биле сиирип туруп кылган,
Арт болган аңгайган-каңгайган11
Кызыл чуңгу12 эзерлиг чүвең иргин.
Оор деспезиниң алдынга чоруур,
Алдан кулаш арылыг,
Чаагай сыдымныг,
Идиктеп алгаш чоруур,
Үжен ийи кулаш улдулуг13,
Үш тепкииштиг демир уруктуг14 чүвең иргин.
 
Он сес колуннуг, он сес кудургалыг,
Он сес хөндүргелиг эзер чүве-дир.
Эди болза эктин ашкан,
Малы болза бажын ашкан
Пажын паштанып бээр шивишкинниг,
Кара теве мунуп алгаш,
Малын чандырып бээр
Алдын-Аас деп ачы-дуңмалыг15 чүвең иргин.
Ол Чиңге-Кара-Хем бажы чурттуг,
Эди болза эктин ашкан,
Малы болза бажын ашкан
Сай-Куу кадынныг,
Ыдык сара аъттыг,
Мөге Баян-Тоолай деп оолдуг чүвең иргин.
Мөге Шагаан-Тоолайның
Ыдык сара аъттыг,
Мөге Баян-Талай деп оглу болза
Эринниг чүве чугаалажып болбас,
Эргектиг чүве атчып болбас,
Эгинниг чүве тутчуп болбас,
Чарынныг чүве октап болбас,
Чаактыг чүвээ чаргызын алзып көрбээн,
Кайгал эрес кижи турган чүвең иргин.
Ук Мөге Баян-Талай болза
Чеден тенин мыйызын бириктирип,
Дозулап-ширилеп туруп,
Алдыы сагынга алдан те, чуңманы
Сиилип туруп кылган,
Үстүү сагынга үжен улуну
Сиилип туруп кылган,
Кара тениң кежин үспейн,
Камнап туруп кирижээн,
Кадыг кара чалыг кижи чүвең иргин.
Морзуктуг-Хемниң ыяжын
Боос беге деңнеп туруп огун кадырган,
Кырзалыг-Хемниң ыяжын
Кызыр беге деңнеп туруп огун кадырган
Хаан-Херети куштуң чүүн
Үспейн, дытпайн туруп чүглеп кылган,
Какпак хаяның баарындан үнген
Кара казылганның карты-биле
Казылганнап туруп кылган,
Чарт сөөкке чаңчарылбас,
 

Чалым хаяга эмирилбес
Болзун дээш чеден кара паштың демирин
Бириктир сырыладып туруп соккан,
Карыш бистиг, каң хожуула октуг чүвең иргин
Шыяан ам!
Мөге Шагаан-Тоолай ашак
Бир эртен туруп келгеш, чунуп алгаш,
Көрүнчүкке көрнүп олурарга,
Кара бажы кажара берген,
Кашка16 дижи саргара берген,
Чүвээ чал бээр арга чок,
Бора күдүк ашак кижи бооп,
Баксырай берген бооп-тур.
Көрнүп олура: «Ээ-та, күжүр бодум
Кырып баксырай берген-дир мен,
Бурган-дываажаң17 ораны бар чүве болдур,
Төре аралчыыр18 чүве-дир»—деп,
Сактып олуруп-тур эвеспе.
Ынчап сагынгаш,
Даштын Алдын-Аасты
Шивишкинден кел диртипкен.
Келдирген Алдын-Аазы чедип кээрге:
—    Мөге Баян-Талайны
Огуң-чемзээң азынгаш,
Аъдың-хөлүң мунгаш,
Дүрген кел де, барам, оол —дээш,
Айбылап чорудуп-тур эвеспе.
Оон удаваанда Мөге Шагаан-Тоолайның оглу
Мөге Баян-Талайның
Ыды ээре берип-тир.
Баян-Талай олургаш:
—    Ыт чүге ээре-дир, үнүп көрем — дээш,
Сай-Куу кадынын үндүрүп-түр эвеспе.
Кадын үнүп келгеш көөрге,
Арзылаң-Кыскылды эгиштедир мунган,
Алдын-Аас буу-хаа хап олуруп-тур.
Өөнге кирип келгеш:
—    Ачаңның сеңээ безин мундурбас
Арзылаң-Кыскылын акың мунуп алган
Тыныжын буртугайндыр эгиштедип хап олур,
Ол чүү болган чоор?—деп
Чугаалап туруп-тур эвеспе.
 
Чаа ынчангаш, удаткан-дүдеткен чок
Баян-Талайнын акызы
Алдын-Аас өгге кире халып келгеш:
—    Ачаң сени дүвү далаш-биле,
Огуң-чемзээң азынгаш,
Аъдың-хөлүң мунгаш,
Чедип кел — деп чыдыр, оол — деп
Чугаалап-тыр эвеспе.
Шыяан, оон Баян-Талай
Тон, хевин кеттингеш,
Огун-чемзээн азынгаш,
Аъдын-хөлүн мунгаш,
Хазы Алдын-Аас-биле кады
Доп-дораан-на хап чоруткаш,
Адазының аал өргээзинге
Хап чедип кээп-тирлер эвеспе.
Оглу чедип кээрге,
Ашак олургаш, чугаалааны болза:
—    Кара бажым кажара берип-тир,
Кашка дижим саргара берип-дир,
Бурган-дываажаң ораны деп чүве бар болдур,
Аңаа төре аралчыыр кижи апарып-тыр мен — деп,
Чугаалавышаан:
—    Бо тос каът шил бажыңымның иштинге,
Сес буттуг ширээмниң кырынга,
Сес каът олбуум кырынга
Чыдар кижи эвес мен бе — деп
Чугаалап олуруп-тур оо.
Ынчап чугаалаан соонда:
—    Чиге бурунгу чүкте,
Колду-Бурган деп кижи-биле
Өң-тала чораан кижи мен,
Ол кижини чалап кээп көр, оглум — деп,
Чагып чугаалап олуруп-тур.
—    Ынчаарга чалап эккелгеш,
Эдиңниң ортузундан этти,
Малыңның ортузундан малды тудуп,
Мээң аъдым кылдыр
Бодуңнуң ыдык сара аъдыңны тудар сен,
Мээң чемзээм кылдыр
Бодуңнуң чемзээңни тудар сен.
Мээң огум-чемзээм ам-даа
Үш үени көөр боор,
Мээң Арзылаң-Кыскыл аъдым
 
Ам-даа үш кижини кырыдар боор — деп
Чагып чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Улуг сарыг таңдының артында
Улуг сарыг хем баткан чыдар,
Ооң аксында улуг сарыг хову бар.
Ол ховунуң ортузунда
Улуг сарыг кода-хүрээ турар эвеспе,
Ук Колду-Бурганның саадап
Олуруп турар чери ол болур чүве.
Аңаа чеде бээриңге,
Биеэ-ле тос каът хаалгачылары-ла боор,
Мээң адым адазыңза,
Эдере чүгүрүп чорааш,
Хаалгаларын ажыдып бээрлер эвеспе.
Орук суур чорааш, дүне болур,
Хонар ужуруң чок,
Хүндүс болур, дүштээр ужуруң чок,
Дүрген чоруур сен.
Ук кодага кире бергеш,
Ийи аъдыңны баглавайн,
Дыннарын дүүй соп кааш,
Анаа-ла базып кире бээр сен — деп,
Чагып, сөглеп олуруп-тур эвеспе.
Мөге Баян-Талай
Адазының Арзылаң-Кыскылын мунгаш,
Бодунуң ыдык сара аъдын четкеш,
Чиге мурнуу чүкче углааш,
Арзылаң-Кыскылы-биле
Хой дегни хоора бастырып,
Кодан дегни чуура бастырып,
Таңдызынга ужудуп,
Талазынга дүжүрүп,
Белинге ужудуп,
Бедиинге дүжүрүп,
Булуттуг дээрниң алды-биле,
Будуктуг ыяштың кыры-биле
Ужудуп халдып чоруп олуруп-тур эвеспе.
Ол хап чоруп тургаш,
Улуг сарыг таңдының кырынга
Хап үнүп келгеш көөрге,
Ооң аар ийинде узун сарыг хем баткаш,
Ооң аксында улуг сарыг хову ортузунда,
Улуг сарыг кода-хоорай туруп турганын
Харап көрүп олуруп-тур эвеспе.
 
Оон аъттангаш, көстүп чыткан
Улуг сарыг хемниң унун куду хап баткаш,
Улуг сарыг ховунуң ортузунда,
Улуг сарыг кода-хоорайның хаалгачызынга
Хап чедип келирге, хаалгачы тургаш:
—    Окпан-чикпен оттуг-шолбан карактыг оглум,
Кайыын, чүден келдиң,
Адың-шолаң кым боор,
Аалың-чуртуң кайда боор?— дээрге,
Баян-Талай тургаш:
—    Чиге соңгу чүкте
Чиңге Кара-Хемни эжелей чурттаан
Мөге Шагаан-Тоолайның оглу,
Мөге Баян-Талай деп кижи мен,
Мээң адам Колду-Бурган башкы-биле
Өң-тала чораан.
Оларны чалап эккеп бер дээрге,
Чор мен — деп харыылап туруп-тур.
Ынча дээр орта, демги хаалгачызы
Эдере чүгүрүп хаалгазын
Ажыдып берип-тир эвеспе.
Күжүр Баян-Талай
Колду-Бурган башкының
Тос хаалгазын шуптузун
Шак ол ёзугаар ажыттырып эрте бергеш,
Херим кажаазының иштинче
Кире халды бергеш,
Ийи аъдын адазының чагыы ёзугаар
Дыннарын дүүй соккаш,
Башкының олурар өргээзинге
Кире кылаштап келгеш,
Кадыг черни кажыкка чедир базып,
Доң черни довукка чедир базып,
Карыш-карыш базып,
Карыш-карыш ак кадаан тудуп,
Кулаш-кулаш базып,
Кулаш-кулаш ак кадаан тудуп,
Бараалгап туруп-тур эвеспе.
Оон Колду-Бурган башкы олура:
—    Адың-шолаң кымыл,
Аал-чуртуң кайдал?
Оттуг шолбан карактыг
Орлан шоваа, оглум?
Кайыын, чүден келдиң,
 
Кайнаар бар чор сен?—деп айтырарга,
Мөге Баян-Талай олура:
—    Чиге соңгу чүкте
Чиңге-Кара-Хем чурттуг
Мөге Шагаан-Тоолай оглу,
Мөге Баян-Талай деп кижи мен.
Мээң адам башкы силер-биле
Өң-тала чораан кижи мен,
Силерни чалап эккеп бер деп айбылаарга,
Чор мен — деп бараан дүжүп
Харыылап туруп-тур эвеспе оң.
Башкы олура:
—    Аа, ол шын чүве,
Өң-тала чораан бис, оглум, харын — деп,
Чугаалааш, Мөге Баян-Талайга
Чиң сарыг шайын куттуруп,
Чигир-боовазын салдырып туруп-тур эвеспе.
Башкызы оон ном-судурун
Кежээ дүне суп белеткенип эгелээш,
Даңгаар эртен даң бажында
Дөгере суп алгаш,
Чоруурунга белен кылдыр
Белеткенип ап-тыр эвеспе.
Оон Баян-Талай
Колду-Бурган башкызынга
Ыдык сарыг аъдын мундургаш,
Боду Арзылан-Кыскыл аъдынга
Башкызының улуг кара таалыңын артынгаш,
Даң бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокар хире чорда,
Хап үнгеш,
Булуттуг дээрниң алды-биле,
Будуктуг ыяштың кыры-биле,
Хой дег дашты хоора бастырып,
Кодан дег дашты чуура бастырып,
Ужудуп, халдып чоруп олурда,
Мөге Шагаан-Тоолайның ыды ээре берип-тир.
—    Даштын ыт чүнү ээре-дир, үнүп көрем — дээш, Шивишкинин үндүрүп-түр.
Шивишкин үнүп кээрге,
Мөге Баян-Талай
Колду-Бурган башкызын чалап алган
Барааны көстүп чоруп олуруп-турлар.
 
Аъттарын көөрге,
Арзылаң-Кыскылдың даванының оду
Айлык черни чий берген,
Ыдык сара аъттың даванының оду
Он беш хонук черни чий берген чоруп олуруп-тур.
Шивишкин кирип келгеш:
—    Мөге Баян-Талай
Колду-Бурган башкызын чалап алган,
Арзылаң-Кыскылдын даванының оду
Айлык черни чий берген,
Ыдык сара аъттың даванының оду
Он беш хонуктуг черни чий берген
Хап олурлар — деп чугаалап-тыр.
Ашак олургаш:
—    Ам база үнүп көрем — дээш,
Шивишкинин үндүрүп-түр.
Шивишкин үнүп келгеш көөрге,
Арзылаң-Кыскылдың даванының оду
Чылдык черни чий берген,
Ыдык сара аъттың даванының оду
Айлык черни чий берген,
Аал коданында чедип олуруп-тур эвеспе.
Шивишкин кирип келгеш:
—    Арзылаң-Кыскыл аъттың даванының оду.
Чылдык черни чий берген,
Ыдык сара аъттың даванының оду
Айлык черни чий берген
Аал коданында чедип кирип олур — деп чугаалаарга,
Мөге Шагаан-Тоолай ашак
Ону-даа дыңнай албас хире кылдыр чугаазы
Баксырай берген олуруп-тур.
Ындыг-даа болза :
—    Ам база катап үнүп көрем — деп,
Багайтыр чугаалааш,
Шивишкинин үндүрүп-түр эвеспе.
Оон шивишкин үнүп көөрге,
Демги улузу даштын баглаашта
Дүжүп чыдып-тырлар.
Шивишкин кирип келгеш,
—    Даштын дүжүп чыдырлар — деп чугаалаарга,
Ашак чугаалап шыдавас кылдыр
Үнү чок бооп баксырай берген
Чыдып-тыр эвеспе.
 
Оон демги Колду-Бурган башкы кирип келгеш,
Чүкүе-ле тынныг чыткан ашакка
Ном номчуп, судур хурап олурда-ла,
Удатпаанда өлүп каап-тыр.
Оон ам Мөге Баян-Талай олургаш,
Алдын-Аас хазынга:
—    Башкывыска ном, хүрүмден
Кылдырып көр — деп чагааш,
Бодунуң аалынче хап чана берип-тир эвеспе.
Мөге Баян-Талай чанып келгеш,
Арзылаң-Кыскылын салывыткаш,
Удуп чыдып ап-тыр.
Удуп чыдып алганда,
Кежээ дүне Сай-Куу кадыны
Удуп, оттуп дыңнап чыдарга,
Орун артында, өг доразын мал казып,
Оранып турар бооп-тур.
Оон база-ла удуп калган соонда,
Даң бажы хиреде,
Бир дыңнап чыдарга,
Өг эжиинде мал киштээни дыңналып-тыр.
Сай-Куу кадын ол дораан
Үне чүгүрүп келгеш көөрге,
Арзылаң-Кыскылы бооп-тур.
Оон Арзылаң-Кыскыл тургаш:
—    Чаа-дайын болза
Тос, беш куржалы берди,
Мен кежээ-ле келген кижи мен,
Чоп кончуг удуур улус боор силер?— деп
Чугаалап туруп-тур эвеспе.
Сай-Куу кадын өөнге кирип келгеш,
От оттулар дээрге,
От кыдыында ыяш чээрген-не долу бооп-тур.
Оларны сый туткаш, оттулуптар орта,
Бир чамдыызы октуг,
Бир чамдыызы чүглүг-даа апаар бооп-тур.
Оон дораан-на ашаа Мөге Баян-Талайны
Оттур соккаш, чугаалап-тыр:
—    Эжикке мал киштээн,
Үне бээримге, Арзылаң-Кыскыл болду,
«Чаа-дайын тос, беш куржалы берди,
Чоп кончуг удуур улус боор силер?»— диди.
Өгге кирип келгеш,
От одаар дээримге,
 
От кыдыында
Ыяш-чээрген деп чүве-ле хөй, оттулуптарымга
Чамдыызы октуг,
Чамдыызы чүглүг-даа апаар чүве-дир — деп
Чугаалап-тыр эвеспе.
Кадайы оттуруптары билек-ле,
Кара саар идиин
Бут бажынга ал салы-ла,
Кара торгу тонун
Эгин бажынга ал салы-ла
Үне халып келгеш,
Арзылаң-Кыскылды чавыдактай мунуп алгаш,
Ыдык Бора-Тейниң бажынга
Үне халыдып келгеш:
—    Чаа силер бе?
Чалбак19 силер бе?
Адыңар-шолаңар кымыл?
Аалыңар-чуртуңар кайдал?
Өлүрер кижиниң сөзүн алыр,
Өлген малдың ханын алыр ужурлуг чүве,
Чоп уйгуга бастырып турар силер? — деп
Кыпсынчыг кышкызын кышкырып
Турган-дыр эвеспе.
Ынча дээр орта:
—    Чиге соңгу чүкте
Узун Кара-Хемни эжелей төрээн
Кадын-Кара, Ак-Хаан ийи алышкы бис.
Тенек-мунак оолдар мурнап чедип келгеш,
Адып-боолап туруп-турлар,
Харын бис келгеш,
Соксадып алдывыс ийин — деп харыылап-тырлар.
Мөге Баян-Талай тургаш,
Алгырып-тыр:
—    Чаалап келген чаам
Силерни канчаар мен?
Чалап алган Колду-Бурган башкымны
Канчаар ирги мен?
Төрээн адам бо дуне
Төре аралчып өлген болгай,
Ону канчаар кижи боор мен?— деп-тир.
Чаачылары тургаштарның:
—    Чалап алган Колду-Бурган башкыңны
Канчаар ийик сен,
Харын чедирип-ле каай сен.
 
А бис канчаар ийик бис, келген улус,
Маңаа манап чыткай бис аан — деп-тирлер.
Оон Баян-Талай
Аалынга дедир хап чедип келгеш,
Чиң сарыг шайын ижип,
Чигир-боовазын чип алгаш,
Арзылаң-Кыскылын мунгаш,
Адазы Шагаан-Тоолайның
Аалынга хап чедип келгеш,
Колду-Бурган башкызынга:
—    Чалап алган башкым силерни
Канчаар ирги мен?
Чаалап келген чаамны
Канчаар ирги мен?— деп чугаалавышаан,—
Башкым силерге,
Малымның ортузундан мал,
Эдимниң ортузундан эт болгаш,
Адамның аъды кылдыр
Ыдык сара аъдымны,
Адамның чемзээ кылдыр
Бодумнуң ок-чемзээмни
Тудар-дыр мен — деп-тир эвеспе оң.
Колду-Бурган башкызы олура:
—    Малым чок эвес, малды чоор мен,
Эдим чок эвес, этти чоор мен,
Огум-чемзээм чок эвес,
Ок-чемзекти чоор мен.
Чаңгыс ыдык сара аътты мунуп алгаш,
Бодум чортуп чана бергей мен аан, оглум.
Харын чаалап келген чаанны эки эрттир,
Аалдап келген аалчыңны эки аъткар — дээш,
Башкызы аал-чуртунче
Хап чаныптып-тыр эвеспе.
Шыяан ам, күжүр Мөге Баян-Талай
Адазының тос каът шил бажыңының
Хаалгазын ажыттынмас кылдыр
Бүдүү тарбыдап каапкаш,
Бодунуң аалынче хап чана берип-тир эвеспе.
Күжүр Баян-Талай аалынга
Хап чедип келгеш,
Чиң сарыг шайын ижип,
Чигир-боовазын чип алгаш,
Арга болган аргай-хоргай саадаан азынгаш,
Кадыг кара чазын хоюндуруктааш20,
 
Үнүп чорууру кайызы чорда,
Кадайы Сай-Куу кадыны олургаш:
—    Сен ол чааны
Базарыңны канчап билир,
Бастырарыңны канчап билир чүвел.
Мен болза орай сааттыг кижи-дир мен,
Кижи тындан дескирнир чүве ыйнаан,
Оол уруг болза,
Чүү деп адаар мен?
Кыс уруг болза,
Чүү деп адаар мен — дээр орта,
Мөге Баян-Талай тура:
—    Оол уруг болза,
Ханныг каралыг Кара-Көгел деп адаар сен.
Кыс уруг болза,
Ханды-Серен деп адаар сен—дээш,
—    Мен бо чаага бастырар болзумза,
Үш хонук хиреде,
Аът кулаа көзүлбес,
Караңгы турар эвеспе.
Бастырбас болзумза,
Үш хонук хиреде
Дүн дүшпес, чырык чаагай
Турар эвеспе — деп чугаалааш,
Арзылаң-Кыскылын мунгаш,
Ыдык Бора-Тейниң кырынга
Шаап үнүп келгеш,
Мынча деп кыпсынчыы-биле
Кышкырып-тыр эвеспе:
—    Ижиртир-чиртир дээн менден болур бе?
Ижер-чиир дээн силерден болур бе?
Мен болза, чаңгыс кижи болгай мен,
А силер болза, ийи кижи болгай силер —деп
Чугаалап туруп-тур эвеспе.
Ынчап чугаалаарга,
Ак-Хаан тургаш:
—    Чаңгыс кижиниң сээң сагыжың калыр,
Сенден бооп-тур — деп харыылап-тыр.
Оон Мөге Баян-Талай тургаш:
—    Иелдириңерни ийи адар мен бе?
Азы каъттажып туруп бээр силер бе?—деп чугаалаарга,
Ак-Хаан тургаш:
—    Каъттажып туруп бээр бис — деп
Харыылап туруп-тур.
 
Ийи алышкылар каъттажып туруп бээрге,
Күжүр Баян-Талай
Кадыг кара чазының кирижин
Шишпип тургаш дыңзыдып алгаш,
Тырттынып туруп турда,
Арзылаң-Кыскыл аъды
Хадың урук бажындан туттунуп алган,
Өрү шурап халый бээрин бодап турар,
Узун эзеңгизиниң баан кызырып ап-тырлар.
Өрү дизе кара чүректен,
Куду дизе кара баардан кылдыр
Шишпип-шишпип салыр сен шүве — деп
Чагып туруп-тур эвеспе.
Чаа ам күжүр Мөге Баян-Талай
Эртен тырттынган боду
Кежээге чедир,
Кежээ тырттынган боду
Эртенге чедир тырттынып,
Үстүү сагында үжен улу
Үскулежип, шашкылажып,
Алдыы сагында алдан улу
Алгыржып, шашкылажып турар кылдыр,
Кес туткан холундан
Ыжы буруңайнып,
Ча туткан холундан
Чалбыраажы үнүп турар кылдыр
Тырттынып-тырттынып:
«Куду дизе ханныг хинден,
Өрү дизе кара баардан»—деп,
Чугаалап-чугаалап,
Ышкына чоруй салыр орта,
Ак-Хаан, Кадын-Кара алышкылар
Үжен кулаш хадың уруктуң
Бажындан туттунгаш,
Өрү халый бээрге,
Салган ок эзер бажын чире чоруй деггеш,
Барып-тыр эвеспе.
Ак-Хаан тургаш:
—    Ам бисте ыйнаан але?—деп айтырарга,
Баян-Талай тургаш:
—    Чаа харын ам силерде — дээш,
Он сес өөгүн чешкеш, хөрээн ашкаш,
Арзылаң-Кыскыл аъдының кырынга,
 
Аптара болган хөрээн
Салып берип олуруп-тур.
Арзылаң-Кыскыл аъды тургаш:
—    Адаңның үжен ийи кулаш үлдүзүнүң
Үстүү тепкиижинден туттунуп алгаш,
Эзеңгиң кызыргаш, өрү тептерин бода,
Оон башка ол улус адар чүве болза,
Чугаа чок өлүр кижи-дир сен — дээрге,
Баян-Талай аъдынга:
—    Ижер-чиир дээн улуска
Харын эки ыйнаан — дээш,
Үлдүзүнден анаа туттунуп алгаш,
Эзериниң кырынга, машпайтыр-сөгедектей
Олуруп берип-тир эвеспе.
Шак ынчаар олуруп бээрге, Ак-Хаан
Эртен тырттынган боду
Кежээге чедир,
Кежээ тырттынган боду
Эртенге чедир
Кес туткан холундан
Ыжы буруңайндыр,
Ча туткан холундан
Чалбырааштанып турар кылдыр,
Тырттынып-тырттынып
Ышкына чоруй салыр орта,
Кара баарындан
Кара дес уштуна чаштап,
Аъдының ажыргы талазындан
Аңдарлып дүшкен болгаш,
Үш хонук хиреде чер-дээрниң кыры
Аът кулаа көзүлбес кылдыр
Караңгылай бээрге,
Ак-Хаан, Кадын-Кара оларның
Ара-албаты чаачылары:
—    Оттуг-чаттыг, кулугур,
Дирлип келдиве — деп бодааштарның22,
Хейде-ле боттарының аразында
Кыржып, соккулажып турда,
Ак-Хаан, Кадын-Кара олар боттары
Арай деп чарып ап-тырлар.
Оон үш хонук хире болганда,
Чер кыры чырып келген болгаш
Демги чаачылар
 
Баян-Талайның өөнге кээрге,
Чүү-даа чок, хос ээн өг болган.
Ыдыктыг Бора-Тейге кээрге,
Үчүген чанагаш эр кижиден башка,
Аът-хөл, аргамчы-чонак,
Хер-херексел-даа чок,
Куруг кара чер бооп-тур.
Ак-Хаан, Кадын-Кара олар
Ара-албаты чаачылары-биле кады
Чиңге-Кара-Хемни куду баткаш,
Аксынга кээрге,
Аксы-мурну билдирбес
Тос каът шил бажың турган.
Кырындан соктап-даа,
Хос адаандан хөрүктеп-даа чадап кааш:
«Сай-Куу мында хагдынгаш,
Чыдып берген-дир»— дээш,
Ээн малын сүрүп алгаш,
Ээн ара-албатызын эдертип алгаш,
Куруг кара өөн көжүрүп алгаш,
Эдин-севин үптеп-тонап алгаш,
Дедир чуртунче чана берип-тирлер эвеспе.
* * *
Сай-Куу кадын чер кезип,
Чаадан ойлап-дезип чоруп чорааш,
Бир суг-чары чок черге чедип келгеш,
Эъди аарый берген болгаш,
Аңаа оол уруг божуп алгаш,
Оозунуң хирнин адазы Баян-Талайның
Боду-биле кады төрээн
Болат сарыг сыптыг кестиин
Шалый, дурбуп туруп, чидидип алгаш,
Арай боорда хирнин кезип ап-тыр.
Хирнин кезип алгаш,
Алдан серге кежи чоорганы-биле
Авый-шавый ораай тудуп,
Шуглай тыртып салып кааш,
Боду суглуг черден суг ижип,
Карак чырып алгаш, чедип кээрге,
Амдыы чаа төрээш
Чоорган-биле ораап каан оглу
Олуруп алган довурак эшкеннеп ойнаан,
 
Чашкан довурак доозуну
Аң-мең, өрге-күске дириг амытаннарны
Эмге-хаяажок кылдыр
Кырый соп каапкан бооп-тур эвеспе.
Сай-Куу кадын ол даш-довуракка соктурган
Аң-мең, өрге-күскени
Өрттедип-хуюктап чип,
«Оглумнуң дуза халдадырының
Соңгулуу бо эвес,
Башкылыы бо ыйнаан»— деп
Чугаалажып олуруп-тур эвеспе.
Шыяан, Сай-Куу кадын оон
Ол оглун алдан серге кежи чоорганынга
Ораап тудуп, куспактап алгаш,
Бир суглуг черге чедип кээп,
Чөвүрээ чадыр тудуп,
Турумчуп алган болгаш,
Демги оглу ийи хонганда,
Иезин таныыр,
Үш хонганда,
Үен-балай кылаштап чоруур апарган-дыр.
Демги оол бир-ле хүн үй-балай
Ужа-тура кылаштап ойнап чорааш, келгеш:
—    Кижини көргеш, олура дүжүп, олура дүжүп-ле,
Бора чүве арыгже киир маңнай бээр чүвел,
Чүл ол, авай?
Кижи эъдин чиир чүве бе?
Чивес чүве бе?— деп
Айтырар мындыг бооп-тур эвеспе.
Авазы олура:
—    Өлүрүп шыдаар чүве болза,
Эъди эътсиг, мүнү мүнзүг
Койгун-тоолай деп чүве-дир, оглум — деп харыылап-тыр.
Оглу олура:
—    Кижи өлүрүп шыдавас чүү боор ону,
Кижиден оюп-деспес чүве чорбадыва оң, авай — деп,
Чугаалааш, чоруткаш,
Сайның дажын
Саламнай туруп тудуп алгаш,
Демги коданнарның
Хос-хос хөрээн өттүр шапкылап.
Чиңге-чиңге быгыннарын өттүр шаап
Туруп, өлүргүлеп алгаш,
 
Чүктеп алгаш, чөвүрээ чадырынга
Ол-ла хевээр кирип кээп-тир.
Чадырынга келгеш:
—    Кижини көргеш, ыйт-айт кылдыр
Алгырып-алгырып черже кире бээр,
Калбак сарыг-сарыг чүү чүвелерил ол,
Кижи оларның эъдин чиир чүве бе,
Чивес чүве бе?— деп
Авазындан айтырып туруп-тур эвеспе оң.
Авазы олургаш:
—    Өлүрүп шыдаар чүве болза,
Эът эвес эът, чаг эвес чаг
Ында чүве ыйнаан харын, оглум.
Ол болза тарбаган деп чүве-дир — деп-тир.
Оол олургаш:
—    Кижи өлүрүп шыдавас
Чүү боор ында, авай.
Кижиден мырыңай
Деспес чүве чорбадыва оң — деп чугаалааш,
База-ла катап чоруткаш,
Сайның дажын
Саламнап, саламнап тудуп алгаш,
Демги тарбаганнарның
Хос-хос хөрээн ууй шапкылап,
Чиңге-чиңге быгыннарын өттүр шаап тургаш,
База-ла беш-алдыны өлүрүп чүктеп алгаш,
Өөнге ол-ла хевээр
Чедип кээп-тир эвеспе.
База-ла айтырып олуруп-тур:
—    Ак-ак таңныг,
Шагжагар-шагжагар мыйыстыг
Алгырып-алгырып аргаже киир маңнай бээр
Чүү чүвелерил ол?
Кижи ооң эъдин чиир чүве бе?
Чивес чүве бе, авай?— деп
Айтырар мындыг бооп-тур.
Авазы олура:    
—    Шынап-ла өлүрүп ап шыдаар чүве болза,
Чогум-на чүве ол ыйнаан,
Эъттиң, чагның ээзи
Элик, хүлбүс деп чүве боор, оглум —деп-тир.
 
Оол олура:
—    А ол дээрге
Кижиден мырыңай деспес чүве чорбадыва,
Кижи өлүрүп шыдавас,
Чүү боор ында, авай — деп чугаалааш,
База катап чоруткаш,
Сайның дажын
Саламнап туруп тудуп алгаш,
Хос-хос хөректерин ууй шаап,
Чиңге-чинге быгыннарын өттүр шаап туруп,
Чеди-сести өлүргеш,
Алдызын чүктээш,
Ийизин колдуктап алгаш,
Чадырынга чүъгү-биле кирип кээп-тир.
Оон база-ла олура мынча деп айтырып-тыр:
—    Ойтагар-ойтагар мыйыстыг,
Ой-ой чүзүннүг чүвелер
Кижини көре-көре
Дагже салып үне бээр,
Ол чүү деп чүвелер боор ол, авай?
Оларның эъдин кижи
Чиир чүве бе?
Чивес чүве бе?— деп авазындан айтырып-тыр.
Авазы олура:
—    Өлүрүп ап шыдаар чүве болза,
Чогум-на эъди эътсиг, мүнү мүнчүг,
Те-чуңма деп чүве
Ол ыйнаан харын, оглум — деп харыылап-тыр.
Оглу олура:
—    А ол дээрге
Кижиден мырыңай деспес чүве чорбадыва оң.
Кижи өлүрүп шыдавас
Чүү боор ону, авай — дээш,
База-ла сайның дажын
Саламнап туруп тудуп алгаш, чоруткаш,
Хос-хос хөрээн ууй шаап,
Чиңге-чиңге быгыннарын өттүр шаап туруп,
Чеди-сести өлүргеш,
Оларның алдызын чүктеп алгаш,
Ийизин колдуктап алгаш,
Чадырынга ол-ла чүъгү-биле
Кылаштап кирип кээп-тир эвеспе.
Оон база-ла айтырып-тыр:
—    Шагжагар-шагжагар мыйыстыг,
 
Сарыг-сарыг таңныг,
Кижини көргеш,
Арга-сынче киир маңнажы бээр
Чүү деп чүвелерил?
Оларның эъдин чиир чүве бе?
Чивес чүве бе, авай?—деп-тир.
Авазы олургаш:
—    Өлүрүп шыдаар чүве болза,
Шынап-ла эъди эътсиг, кежи кешсиг,
Сыын-мыйгак деп чүве
Ол-ла болгай, оглум — деп чугаалап-тыр.
Оол олура:
—    А ол дээрге база-ла
Кижиден деспес чүве чорбадыва оң.
Кижи өлүрүп шыдавас,
Чүү боор ында, авай — дээш,
Сайның дажын саламнап туруп
Тудуп алгаш, чоруткаш,
Хос-хос хөректерин ууй шаап,
Чиңге-чиңге быгыннарын
Өттүр шаап туруп,
Чеди-сести өлүргүлеп алгаш,
Алдызын чүктеп алгаш,
Ийизин колдуктап алгаш,
База-ла багай чадырынга
Ол-ла чүъгү-биле
Кылаштап кирип кээрге,
Авазы тургаш:
—    Ханныг каралыг Кара-Көгел,
Кандыыңны, чүңнү эккелдин?— деп белиңнеп,
Чадырының дөрүн чаза булгап үнүп турган.
Оглу тура:
—    Өлген чүве-дир ийин, авай.
Чүү деп адай-дыр сен?
Чүү деп адай-дыр сен?—деп,
Чиктигзинип айтырып турбуже,
Авазы:
—    Корткан, меңнээн кижи
Чүү-даа дивес ийикпе, оглум — деп,
Чажырып, хөрлеп каапкан-дыр эвеспе.
Оон база-ла оглу олура:
—    Кижини көре-көре,
Арга-сынче маңнажып үне бээр,
Шымыраш-шымыраш кулактыг,
 
Чиңге-чиңге быгынныг,
Кара-кара боттуг чүвелер бар-дыр.
Ол чүү деп чүвелерил, авай?
Оларның эъдин чиир чүве бе?
Чивес чүве бе?
Өлүрер чүве бе?
Өлүрбес чүве бе? — дээрге:
—    Хаа, ол дээрге,
Кончуг дайзын араатан
Адыг-хайыракан деп чүве-дир.
Кижи өлүрүп чиптер чүве дээнигай.
Оон башка чогум-на
Эъди эътсиг, кежи кешсиг
Чүве ыйнаан, харын, оглум — деп
Чугаалап-тыр эвеспе.
Ынча дээрге, оол олургаш:
—    А ол дээрге
Кижиден мырыңай деспес чүве чорбадыва,
Кижи өлүрүп шыдавас
Чүү боор ону, авай — дээш,
База-ла чоруурунга
Белеткени берип-тир эвеспе оң,
Ынча дээри билек авазы олургаш:
—    Кончуг амытан-дыр сен, оглум!
Сыра ча, сыйда ок деп чүве бар боор,
Ону сеңээ кылып берейи — дээш,
Адазы Баян-Талайның
Боду-биле кады төрээн,
Болат сарыг сыптыг кестиин
Туттуруп алгаш:
«Бо сыраны кес,
Бо сыраны кес» — деп тургаш,
Ийи сыраны кестирип алгаш,
Чадырынга чедип келгеш:
«Чаны мынчаар чазаар чоор,
Окту мынчаар чазаар чоор» — деп
Айтып берип олура,
Ок, чазын оглунга чазадып, —
«Мынчаар дилер чоор, оглум» — деп,
Кара тениң кежин
Айтып берип, дилдирип туруп,
Ук чазын кирижеткеш, —
«Сыын көстээзин мынчаар каскаш,
Мынчаар кадаар чоор» — деп
 
Айтып туруп, оглунга кадаткаш,
Чүве аттырып туруп-тур.
—    Бо чүвени адып көрем, оглум —дээш,
Чүве аттырарга,
Черле кончуг часпас кижи бооп-тур.
Ынчангаш:
—    Ча, согунуң сый тыртып кааптың, оглум,
Хумагалап чор!—деп чагып олуруп-тур.
Демги оол авазының чагаан чагыын
Дыңнап алгаш, аңнап чоруткаш,
Сынга чоруп чорда,
Биеэги-ле кара-кара чүвелери
Бо-ла маңнажып келгилээн.
Маңнажып кээрге,
Хөрээнден туткаш, белин үзе шаап,
Белинден туткаш,
Ыяшка хөрээн үзе шаап туруп,
Сести өлүрүп алгаш,
Оларның алдызын чүктеп алгаш,
Ийизин колдуктап алгаш,
База-ла багай чадырынга
Ол-ла чүъгү-биле кылаштап кирип кээрге,
Авазы:
—    Ханныг каралыг Кара-Көгел,
Чүңнү, кандыыңны
Эккелдиң, мындыг?—деп белиңневишаан,
Багай чадырының дөрүнден
Чаза булгап үнүп турда,
Оол база катап чиктигзинип:
—    Чүү деп адай-дыр сен, авай?,
Чүү деп адай-дыр сен, авай?— деп,
Катап-катап айтырарга,
Авазы:
—    Корткан меңнээн кижи,
Чүү-даа дивес ийикпе.
Харын чүү дептим, оглум?— деп
Удур айтырып туруп-тур эвеспе.
Шыяан, оон ам, авазы олургаш:
—    Кончуг кижи-дир сен,
Чорбас-барбас чериң чок,
Бо тайга ыдык тайга боор.
Кижи барбас, кижи баспас,
Сээң адаларың безин
Базып көрбээн чер чүве,
 
Ынаар барбас сен, оглум — деп
Чагып олуруп-тур.
Авазының чагыг сөзүн дыңнап олура,
Оол: «Ыдык деп чүү чүве ирги,
Көрүп көрзе!»—деп иштинде бүдүү бодап
Олуруп турган болгаш
Ол дүне удувайн,
Таптыг-ла дүн ортузу хиреде,
Сыра чазын чүктеп,
Сыйда огун астып алгаш,
Демги тайга кырындыва,
Маңнап үнүп кээрге,
Даң бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокар болган.
Оон демги-ле ыдык деп чүвени
Өрү-куду дилеп, кылаштап туруп-тур.
Ол-ла ынчап диленип кылаштап турда,
Хүн чаа шалый дээп кээп орда,
Көрүп турарга,
Ол тайганың ындында
Ыяш-дажы-даа чок,
Оът-сиген-даа чок,
Дөзү үзүк улуг сарала тайга
Көстүп турар мындыг бооп-тур.
Ол-ла дилегзинип көрүп тура,
Канчангаш-ла көөр дээрге,
Демги сарала тайгазы
Шимчеш дээн ышкаш болган.
Ол-ла дораан үш чүстүг куу терезин бооп,
Хуулуп алгаш көөрге,
Демги сарала тайгазы туруп кылаштаза-ла,
Тынныг чүве болган болгаш
Чоок-кавызында арга-ыяшты
Дазыл-дамыры-биле кады,
Оът-сиген ышкаш,
Тура тыртып оъттаар,
Кончуг күштүг шыдалдыг
Чүве бооп-тур эвеспе.
Оон-на көрүп турарга,
Хүн хөөреп келгенде,
Кончуг улуг аал коданы ышкаш,
Калбак көк даш кырынга,
Демги чүвези кылаштап кээп,
Чыдып алгаш:— «Удудум-удудум» — деп
 
Карааның оду буруңайнып чыткан.
«Удувадым-удувадым» — дээн соонда,
Карааның оду өжүп,
Хол, даваны көстүне бээр
Мындыг бооп-тур.
Оон оол:
«Удуп калганы ол-дур» — деп билип алгаш,
Каңмыыл кара сээк бооп хуулуп алгаш,
Ужуп баткаш, ооргазынга хонуп алгаш,
Ужу-бажын кырлады халып тургаш,
Час арнынга халып чедип келгеш, көөрге,
Хавааның дал ортузунда,
Таптыг-ла эргек базым хире черде,
Бичии аң дүгү ышкаш,
Чүве бар болган.
Оон ужазынга ужуп чедип келгеш көөрге,
База-ла шак ындыг
Аң дүгү бар боор, мындыг бооп-тур.
Бажынче көөрге, кончуг улуг мыйыстыг,
Ол мыйыста шагда-даа, ам-даа
Дизе шашкан улус,
Чон деп чүве эмге-хаяажок.
Ында озуктуг, кымзарлыг
Кадайлар-даа бар,
Октуг, саадактыг
Оолдар-даа бар,
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Оон боданып тургаш:
— Бо чүү-даа болза,
Аң төрелдиг-ле чүве-дир.
Өлүр назынныг болзумза,
Өлүртүп-ле каар мен ыйнаан,
Өзер назылыг болзумза,
Өлүрүп-ле каар мен ыйнаан — деп
Боданып келгеш, өлүрери-биле
Ол сарала тайгазының чиге мурнунда
Улуг бош дагның кырынга,
Үш чүстүг куу терезин бооп хуулуп алгаш,
Сыра чазын, сыйда огун
Тырттынып туруп-тур эвеспе.
Эртен тырттынган боду
Кежээге чедир,
 
Кежээ тырттынган боду
Эртенге чедир,
Кес туткан холундан
Ыжын буруңайндыр,
Ча туткан холундан
Чалбыраажын чайыңайндыр
Тыртып-тыртып ышкына чоруй салгаш,
Карак чивеш дээр аразында
Ол тайганың артын орта,
Халып барып дүжүп-тур.
Аңаа барып дүшкеш, боданып чыдарга,
Артында чүве-ле дылдырткайнып чыдар болган.
Оон бир-ле дыңнаалап чыдарга,
Артында чүве-ле дылдырткайнып чыдар болган
Хая көрнүп кээрге,
Чуңма кежи чолдак тонунун, эдээ бооп-тур.
Оол оон:—«Уё-оо,
Коргуп сүртээр деп чүве бар чүве дээн,
Ол чүве ол эвес деппе»— деп боданып чыткан.
Оон чыдып-чыдып,
Каңмыыл кара сээк бооп хуулуп алгаш,
Баштай үнүп келген тайгазының кырын орта
Ужуп үнүп келгеш, көөрге,
Сарала тайганы аткан
Улуг бош даан
Мыйызы-биле хоора шашкаш,
Ырадыр октапкан.
Демги сарала тайгазы
Мурнундува хок кадалып21 дүшкен.
Ам алдын ала сыын апарган
Чыдып-тыр эвеспе оң.
Оол: «Чаа харын-даа
Өлүрде-ле өлген-дир бо» — деп боданып турган.
Оон база-ла ол тайганың
Эдээн куду ужуп баткаш,
Алдын ала сыынның чанынга чедип келгеш,
Биеэги боду бооп хуулуп алгаш,
Адазының болат сарыг кестии-биле
Иштин чара кезиптерге,
Өөледи өрү көжүп,
Тывазы куду көжүп тарап:
«Хөөкүйну, кандыг кижиниң төлү боор,
Ам-на кижи чырык хүннү көрүп,
 
Чылбай сугну ижип,
Чыргаар чүве-дир.
Чоруу чогузун,
Чолу таарышсын!
Эргектиг чүвээ уттурбас,
Эгинниг чүвээ октатпас,
Эринниг чүвээ алдырбас,
Чаактыг чүвээ чаргызын алдырбас,
Чарынныг чүвээ октатпас болзун! — деп
Алгап-йөрээп, тарап чанып-тырлар эвеспе.
Үнүп тарап турган улустарны көөрге,
Баштай кирген улустуң бажы тас,
Соңнай кирген улустуң бажы дүктүг болур
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Оол ук алдын ала сыынын
Дөрт-даяктадыр тургузур туткаш,
Көрүп турарга, ырак эвес черде
Бай аал хондуруп, сууржуп болур,
Кончуг таарымчалыг чер бар болган.
Оон демги сыынының алдынче
Дөрт-даяктап киргеш,
Ушпа-тура чүктеп алгаш,
Көрүп шилип алган черинге
Эккеп салып алгаш, тас колдуктан
Хаалга ышкаш кылдыр оюп алгаш,
Эъдин эът оваа, чаан чаг оваа,
Сөөгүн сөөк оваа кылдыр
Хозап туруп оваалагылап алгаш,
Даштыкы көк-демир кежин
Авазы-биле кады сууржуп чурттаар
Кончуг улуг оран-суур кылдыр
Белеткеп кылып ап туруп-тур эвеспе.
Оон оол бүүрээн уштуп чигеш,
«Харын-даа эът чээнзий бээр чүве-дир ийин бо.
Тода бээр частым ийин» — деп
Чугааланып чип алгаш,
Аалындыва чаңгыс холун чүктеп алгаш,
Авазының багай чадырынга
Ол-ла чүъгү-биле кирип кээрге,
Авазы:
— Ханныг каралыг Кара-Көгел,
Чүңнү, кандыыңны эккелдиң, бо?— деп
 
Багай чадырының дөрүнден
Чаза таварып белиңнеп
Үнүп туруп турда,
Оглу тургаш:
—    Чүү деп адап тур сен, авай?
Чүү деп адап тур сен, авай?— деп
Чиктигзинип айтырып турда,
Авазы:
—    Корткан, сүртээн кижи
Чүү деп-даа белиңневес чүве бе моң, оглум?— деп
Куйзу мегелеп каап-тыр эвеспе.
Оглу тургаш:
—    А бо дээрге,
Өлген чүвениң чаңгыс холу-дур, авай.
Бо тайганын артында
Алдын ала сыынны өлүргеш,
Эъдин эът оваа,
Чаан чаг оваа,
Сөөгүн сөөк оваа кылдыр үүжелээш,
Даштыкы көк-демир кежин,
Дис кырынга тургускаш,
Ол хемниң унунда
Кончуг бай аал хонар
Таптыг черде аппарып салып кагдым.
Бо болза ооң холу-дур.
Ам олче көжүп сууржуулу.
Ол дээрге дээрден чаңнык-даа дүшкеш,
Алдыыртан аза-четкер-даа
Күш чедип шыдавас, мөге быжыг.
Эки оран-суур
Чүве, авай — деп
Чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Авазы олургаш:
—    Ол дээрге, алдын-ала-сыын деп,
Кончуг дайзын амытан боор чүве.
Ол аңаа кээрге,
Оон дезип ойлааш,
Чиңге-Кара-Хемге барып,
Чурттай бергенивис ол, оглум.
Ол сыынны сээң адаларың безин
Чадап каан чүве болгай аан, оглум — деп-тир.
Оон иешкилер демги сыынның
Холунуң өштүн дүлүп чигеш,
Чилиин соп чип олура,
 
Чоп харын шымбай
Кижи чилиг чээнзий бээр чүвел?— деп
Хөөрежип олуруп-турлар.
Оон ийи иешки
Ук чилиин соп чип алгаш,
Бок-сак чүү-хөөзүн
Бөле-хаара чүктеп алгаш,
Демги оглунуң кылып каан
Оран-суурунга чедип кээп,
Сууржуй берип-тирлер,
Кээп сууржуп, турумчуп алганының соонда,
Авазы олура:
— Сен дээрге, кайнаар-даа болза чоруй баар
Кончуг амытан-дыр сен,
Каяа-бир черге чоруңда,
Аал хире черден
Аксы чайыннанып чоруур,
Ак аъттыг, кара теве четкен,
Алдын аастыг кижи көрзүңзе,
Адып, боолай бербейн,
Дискээнге айыс ап, дүжүрүп алгаш,
Бээр эккээр сен.
Ол болза, сээң ирең боор, оглум — деп
Чагып олуруп-тур эвеспе.
Шыяан, ам, оол ол тайганың
Аар ийинге аңнап чорааш, көрүп олурарга,
Дужунда ховуда элеңнээн, караңнаан
Кара бараан бодун удур
Чоруп олурар мындыг бооп-тур.
Топтап-топтап көрүп-ле олурарга,
Ак аът мунган, кара теве четкен
Ашак кижи болган.
Оол: «Бо кижини аткаш,
Аъдын, тевезин
Олчалап алыр чүве-дир эвеспе оң»— деп бодангаш,
Дыт артынга тырттынып чыдып ап-тыр.
Ашак оолдуң чанынга чедип кээр орта,
Оол огун салырының кайызы чорда,
Ашактың ак аъды:
«Кижи атпас чоор, оглум»— деп
Чугаала дээрге,
Ашак:
«Кижи атпас чоор, оглум»— дээр орта,
Оол огун чандырып аар арга чок ужурунда,
 
Ашактан бичии-ле чайладыр туткаш,
Ышкына чоруй салыр орта,
Карак четпес сарыг ховуну өрттендир аткаш,
Хажыыда турган сарыг дыттын дөзүнге
Кадалыр кайызы чорда,
Чазының сагы-биле огун иле хап алгаш,
Ирези ашакты сөлеп
Дүжүрүп ап туруп-тур эвеспе.
Алдын-Аас ирези тургаш:
—    Адың-шолаң кымыл?
Аалың чуртуң кайдал?— деп айтырарга,
Оол тура:
—    Адаарга, адым-шолам-даа чок кижи мен.
Ава биле иелээ
Алдын ала сыынны өлүргеш,
Ооң көк-демир кежин
Оран-суур кылып алгаш,
Чурттап амыдырап турар
Мындыг улус бис.
Авам ол черни шаанда
Бистиң чурттап чораан чуртувус
Бо болур чүве — деп чугаалаар-ла
Кижи чорду — деп чугаалап-тыр.
Оол ынча дей салы-ла:
—    Силер кайнаар бар чор силер, ирем?—деп
Удур айтырарга.
Ашак тура, кончуг эрес кайгал хире кижи бооп:
—    Чиге мурнуу чүкте
Малчын-Эге хаан деп кижиниң
Алдын даңгыназын
Чалап аар дээш бар чор мен, оглум — деп-тир.
Оон оол тура:
—    Ынчаарга сени эдерип,
Аъдыңар, одуңар ап,
Кады эш бооп чорзумза кандыгыл?— деп
Дилеп айтырып-тыр эвеспе.
Оон ашак:
—    Харын кандыг боор, аныяк кижи
Чораай-ла сен, оглум — деп чөпшээрээрге,
Оол тургаш:
—    Ындыг болза, мен авамга барып сөглеп каайн,
Тевеңер берип көрүңер — дээш,
Дилеп мунуп алгаш,
Хап чанып кээп-тир эвеспе.
 
Аалынга чанып кээрге,
Авазы тура:
—    Кара тевени кайыын тып
Мунуп алдың, оглум?—деп айтырарга,
—    Мынааргаа ак аът мунган,
Кара теве четкен,
Ашак чоруп чораан.
Ону аъды боду-биле адып каапкаш,
Ооң тевезин олчалап,
Мунуп-ла алдым, авай — деп
Серте чок мегелеп харыылап-тыр.
Оон авазы:
—    Атпа, тутпа, ирең боор дээним кай.
Кайда адып кааптың, калчаараан кулугур,
Бараалы че, кайдал?— дээр орта,
Оол:
—    Атпа дээниң харын чаяан болду,
Оон башка адып кааптар частым, авай — деп
Оожуктуруп чугаалап каап-тыр эвеспе.
—    Ол ашак чиге мурнуу чүктү эжелей төрээн
Малчын-Эге хаанның алдын даңгыназын
Чалап аар мен дээр чорду.
Мен ооң аъдын ап, одун одап,
Кады чоруур бооп дугурушкаш,
Сени чоксунуп дилей бээр ирги бе дээш,
Ону чугаалап каап,
Хелегей аам ээп,
Адым-бажым ададып аар дээш,
Келдим, авай — деп чугаалаарга,
Авазы оглунуң бажын быттап,
Эмзирип олурда,
Оглу эмин эрттир удуп каап-тыр эвеспе.
Оон оол удуп-удуп оттуп кээрге,
Хүн дал дүъш апарган болган.
Оол:
—    Кижини эмин эрттир удудуп кааптар
Иштиң-хөңнүң багай кижи сен,
Аъттыг кижи теве мунган кижээ
Канчап четтирер боор! — дээш,
Ажынып-ажынып могаттынгаш,
Аъттангаш хап-ла каап-тыр.
Ол хап бар чыда, бодап чоруурга,
Арнында чүве-ле имилээр болган.
Тудуп көөрге, бажының дүгү болган.
 
Оон:—«Оо, авамга адымны ададып алыйн,
Бажымны чүлүдүп алыйн»—дээш,
Авазынга хап чедип келгеш,
«Адымны адап бер,
Бажымны чүлүп бер, авай»— дээрге,
Авазы:
—    Бажыңны ол ирейге чүлүдүп ал,
Адыңны база ол ирейге ададып ал
Шува, оглум — дээш,
Чорудуптуп-тур эвеспе оң,
Демги оол ол-ла каккаш,
Алдын-Аас ирезинге хап чедип кээп-тир.
Келгеш:
—    Аъттыг кижи теве мунган кижи
Мынча чер чедип, үр болгуже чедир
Чүнү кылып, чер албайн
Саадап чытканын ол, ашак?— деп айтырарга,
Ашак:
—    Сени манагзынып чордум ийин харын, оглум — деп
Шай хайындырып ижип олуруп-тур эвеспе.
Чаа оон иелээ улаштыр чоруп олурда,
Бир баалык кырынга келгеш,
Ашак дүшкеш, паштаны берген.
Оол олургаш:
—    Олут кижээ чугаа,
Чорук кижээ саат дээн ышкаш,
Аштаан, суксаан эвес,
Чоп паштаны бээр сен, ашак?— дээрге,
Ашак:
—    Харын бо ховуда чүү көстү-дүр?
Көскү карактыг кижи
Көрүп олур, оглум — дээрге,
Оол көрүп тура:
—    Ырак эвес черде
Бичии куу доозун-на чоруп олур.
Богба-чаваа мунган,
Божа-хойтпак дилээн чүвелер ыйнаан — деп
Чугаалап-тыр.
Удатпаанда келзе-ле,
Үжен чарыкы кулаа чок,
Үжен шериг келгеш-ле:
«Чиге мурнуу чүктү эжелей төрээн
Малчын-Эге хаанның
Алдын даңгыназын чалап аар деп чүвени
 
Сен тыптың, сен тыптың» — деп
Бот-бодунга чарбышкан,
Ыглашкан, сыкташкан кээп-тирлер.
«Чүү болду?»—деп айтырарга:
Ийи эр кара эзир кулактарывыс
Үзе тепкилеп аппаарды»— деп харыылааннар.
Алдын-Аас олура:
—    Үжен шеригниң чадап каан черин
Бис канчап шыдаар бис,
Че, дедир чанаалы ай, оглум — дээрге,
Оол тургаш:
—    Эр кижи бир соругдаан чүвезин
Чедип албас болза,
Төөгүзү дөжек чүдүрер
Дөңгүр көк буга болур чүве дээни кай,
Барбышаан баргай-ла бис,
Чорбушаан чораай-ла бис — деп
Чугаалаан соонда база-ла
Улаштыр хап каап-тырлар.
Ол-ла чоруп олурда,
Ирези ашак бир баалык кырынга келгеш,
Дүшкеш паштаны бээр орта,
Оол:
—    Чоп аштаган, суксаган ашак сен?
Чорук кижээ саат болган,
Олут кижээ чугаа болган,
Чоп, чүве-ле болза
Паштаны бээр кижи сен?
Бо кижи чоп
Аштавас-суксавас-даа чүвел? — деп-тир.
Ашак олура:
—    Харын бо ховуда
Бараан-сараан чүү чоруп олур?
Көскү карактыг кижи
Көрүп олур, оглум — дээрге,
Оол:
—    Ырак эвесте шоолуг-даа эвес
Бичии доозун-на чоруп олур.
Богба, чаваа мунган,
Божа, хойтпак дилээн чүвелер ыйнаан — деп
Харыылап-тыр.
Оон удатпаанда келзе-ле,
Дөртен чарыкы холдары чок, дөртен шериг:
 
—    Чиге мурнуу чүкте
Малчын-Эге хаанның
Алдын даңгыназын чалап аар деп чүвени
Сен тыптың, сен тыптың — дижип
Бот-боттарын чарбыжып,
Ыглажып-сыктажып кээп-тирлер.
—    Чүү болду?— деп айтырарга,
—    Ийи Хаан-Херети куш
Холдарывысты үзе теп каапты — деп-тирлер.
Ынча дээрге, Алдын-Аас ашак олура:
—    Дөртен шеригниң
Чоруп чадап каан черин
Бис ийи канчап чоруп шыдаар бис.
Дедир чоруулу ай, оглум — дээр орта,
Оол:
—    Кижи бир соругдаан чүвезин
Чедип шыдавас болза,
Төөгүзү дөжек чүдүрер
Дөңгүр көк буга бооп төрүүр чүве дээни кай.
Чорбушаан чораай-ла бис,
Барбышаан баргай-ла бис — дээш,
База-ла улаштыр хап чорупканнар.
Ол-ла улаштыр хап чоруп орда,
Алдын-Аас ирей база-ла
Бир баалык кырынга,
Паштанып олуруп алырга,
Оол:
—    Чоп кончуг аштаган, суксаган ашак сен?
Чорук кижээ саат болган,
Олут кижээ чугаа болган.
Мен чоп аштавас, суксавас кижи мен?— деп-тир.
Ынча дээрге ашак:
—    Бо ховуда бараан-сараан
Чүү чоруп олур?
Көскү карактыг кижи
Харын көрүп олур, оглум — дээрге,
Оол:
—    Ырак эвес черде
Бичии куу доозун-на чоруп олур,
Богба, чаваа мунган
Божа-хойтпак дилээн
Чүвелер-ле ыйнаан — деп харыылап-тыр.
Ынчап турбуже чедип келзе-ле,
Бежен талакы буду чок, бежен шериг:
 
—    Чиге мурнуу чүкте
Малчын-Эге хаанның
Алдын даңгыназын чалап аар деп чүвени
Сен тыптың, сен тыптың — дижип,
Бот-боттарын аттынчып,
Ыглашкан, сыкташкан кээп-тирлер.
—    Чүү болду?—деп айтырарга,
—    Ийи арзылаң келгеш, буттарывыс
Үзе соккулап аппаарды — деп
Харыылап-тырлар.
Оон Алдын-Аас ашак олура:
—    Бежен шеригниң чадап каан чүвезин
Бис ийи канчап шыдаар бис,
Ам-на дедир чоруулу ай, оглум — дээр орта,
Оол тургаш:
—    Кижи бир соругдаан чүвезин
Чедип шыдаваска,
Төөгүзүнде дөжек чүдүрер
Дөңгүр көк буга бооп төрүүр чүве дээни кай,
Мен аштавас-суксавас
Могавас-шылавас кижи мен,
Чанар кижи бодуң чана бер даан.
Мен чадаг-даа болза,
Кылаштап чоруур кижи мен — деп
Аттынып-чаңчап чугаалап-тыр эвеспе.
Оон Алдын-Аас ашак олура:
—    Чаа, харын, мен чанайн, оглум,
Багай хернимниң от-чээргенин
Чыып берип, карактап олургай мен аан — дээш
Улуг кара таалыңын ажыткаш:
—    Адаңның кара саар идии,
Кара торгу тону,
Кара дордум куру,
Карактыг одагалыг
Кара киш кежи бөргү,
Арга болган аргай-хоргай саадаа,
Карыш бистиг кан, хожуула огу,
Кадыг кара чазы,
Үжен ийи кулащ демир үлдүзү,
Хөл болган хөлбең кара чонаа,
Арт болган аңгайган-каңгайган
Кызыл чуңгу эзери, хүмүш чүгени,
Оор деспезиниң алдынга чоруур
Алдан кулаш арылыг чаагай аргамчызы,
 
Ожуу-дажы-биле кады бүткен хүлер пажы,
Алдын допурзак кымчызы
Бо-дур, оглум — деп дооза чүвезин
Шуптузун уштуп берип олуруп-тур.
Ооң соонда ашак оолдуң бажын чүлүп,
Кежегезин өрүп берип-тир.
Ооң соонда адазының
Дериг-херекселин болгаш
Идик-хевин кеттинип, дериттинип алгаш,
Ирезиниң мурнунга, дис кырынга,
Сөгеде олуруп дүжерге,
Түмен кижиниң дүрзүзүн баскан,
Дүндүгүр кызыл шырайлыг,
Муң кижиниң дүрзүзүн баскан
Мучугур кызыл шырайлыг,
Үш кулаш кара кежегелиг,
Үжен кулаш дурт-сынныг,
Эрниң эрези кончуг эр бооп-тур оо!
Оон Арзылаң-Кыскылга
Хүмүш чүгенин суккаш,
Хөл болган хөлбең кара чонаан салгаш,
Арт болган аңгайган-каңгайган
Кызыл чуңгу эзерин салгаш,
Оң сес колунун санап туруп тырткаш,
Оң сес хөндүргезин санап туруп хөндүргелээш,
Оң сес кудургазын санап туруп кудургалааш,
Баглаашка аппарып баглап каарга,
Демги аъды
Үжен кулаш дурт-сынныг,
Үш кулаш кудуруктуг,
Хөрлүг чаагай
Арзылаң-Кыскыл аът бооп-тур эвеспе.
Оол олургаш:
—    Мээң бодумнуң адым кым болурул?
Аъдымның ады кым болурул, ирем?— деп айтырарга,
Алдын-Аас ашак олура:
—    Үш эр кырыткан,
Үш саадак элеткен,
Ээгизиниң тоону чок,
Ооргазынын чүзү чок,
Дүктүг даванныг чүве маңнап четпес,
Чүглүг чалгынныг куш ужуп четпес,
Арзылаң-Кыскыл аъттыг,
Эринниг чүве чугаалажып четпес,
 
Эгинниг чүвээ октадып болбас,
Чаактыг чүвээ чаргызын алыспас,
Чарынныг чүвээ октадып болбас,
Тумен кижинин. дурзузун баскан,
Дундугур кызыл шырайлыг,
Муд кижиниң дурзузун баскан
Мучугур кызыл шырайлыг,
Үш кулаш кара кежегелиг,
Ужен кулаш дурт-сынныг,
Кайгал эрес Кара-Көгел болза
Кандыгыл, оглум?— деп,
Адап-сурап берип олуруп турган чүвең иргив=
Шыяан, оон ашак олура
База-ла улаштыр чугаалап-тыр:
—    Чаа, харын мен хернимнин
Одун одап, чээргенин чыып,
Ажаап карактап олурайн.
А сен-даа күзээн күзелиңче,
Соругдаан сорууңче хавыт.
Шаанда сээң адаң
Сен ижинге чоруңда-ла
Малчын-Эге хаанга
Болат эгээ, болат хачы
Суй-белек берип каан чүве эвеспе.
Аңаа чеде бергеш,
—    Хаан амыр, катым амыр! — деп
Бараалгаар сен шува, оглум — деп,
Сөөлгү чагыг сөзүн
Чугаалап олуруп-тур.
Күжүр Кара-Көгел аъттанып тура:
— Мен-даа чүү боор, ирем,
Эът оваа эмирлип,
Чаг оваа чамырлып чорда,
Хап чедип-ле кээр мен ыйнаан — дээш,
Чиге мурнуу чүкче углааш,
Улаштыр хап-ла каан чүвең иргин.
Ол-ла хап олурда,
Ийи кара эзир келгештиң:
«Аъдын чиийн, бодун чиийн» — деп
Шоглап келир орта:
«Шөлээнниг шөлээн чокта,
Кижээ-даа семээр,
Аътка-даа семээр,
Боларның-даа шөлээнин аар» — дээш,
 
Алдын допурзак кымчызы-биле,
Аргалыктыг алды моюннарын
Адыра допчуп22 кааш,
«Согун чүглээрде
Кудуруу эжен чүве бе харын?»— дээш,
Кудуруун чула соп,
Саадактай шаап алгаш,
База-ла улаштыр хап олуруп-тур эвеспе.
Ол-ла улаштыр хап олурда,
Ийи Хаан-Херети куштар келгеш:
«Аъдын чиийн, бодун чиийн»— деп,
Шүүргедеп шоглап кээр орта,
«Шөлээнниг, шөлээн чокта
Бо-ла ийи бора шиижектерниң шөлээнин аар!
Кижээ-даа семээр,
Аътка-даа семээр»— дээш,
Алдын допурзак кымчызы-биле
Аргалыктыг алды мойнун
Адыра допчугулап кааш,
«Согун чүглээрде харын шымбай чүве бе моң»—дээш,
Кудуруун чула соккаш,
Саадактап алгаш,
База-ла улаштыр хап каан чүвең иргин.
Ол-ла улаштыр хап чоруп олурда,
Ийи арзылаң:
«Аъдын чиийн, бодун чиийн»— деп
Халыжып кээр орта:
«Шөлээнниг, шөлээн чокта
Бо ийи караа ажываан хүргүл эниктерниң
Аътка-даа, кижээ-даа семеп чоруур
Шөлээнин аар»—дээш,
Алдын допурзак кымчызы-биле
Аргалыктыг алды мойнун
Адыра допчулап кааш,
Улаштыр-ла хап-ла каап-тыр.
Ол-ла чоруп олура,
Чылан өтпес шыргай арыгга
Хап чедип кээп-тир.
Аңаа келгеш:
«Бо арыгның кежии-чирии кайда ирги?»— деп
Өрү чортуп, куду чортуп турда,
Аъды тура:
«Эрин-даа эр-ле-дир сен.
Эр угааның таан-даа чөгенчиг-дир.
 
Огуң-чемзээң канчап баржык?»— дээр орта,
Күжүр Кара-Көгел
Карыш бистиг каң хожуула огун,
Карбаш-курбаш ушта соп алгаш,
Эртен тырттынган боду
Кежээге чедир,
Кежээ тырттынган боду
Эртенге чедир,
Кес туткан холундан
Ыжын буруладыр,
Ча туткан холундан
Чалбыраажын чайыннадыр,
Үстүү сагында сиилип кылган
Үжен улузу алгыржып-кышкыржып,
Алдыы сагында сиилип кылган
Алдан те, чуңмазы
Үскүлежип-шашкылажып кээр орта,
Ышкына чоруй салырга,
Чылан өтпес шыргай арыгның
Дал ортузундан
Кумун куурарты,
Сайын шаарарты
Өде халый бээрге, аъттангаш,
Эрте халыда берип-тир.
Кеже халыдып, ындыы чарыынга баргаш:
«Ок-чемзек-биле аштавадым,
Орзук23-балды-биле аштадым,
Соңгу ачы-үре
Орзук-балды-биле аштап эртер болзун!
Арыг деп чүве чириктиг болзун!»— деп
Алгап-йөрээп кааш,
База-ла улаштыр хап каап-тыр эвеспе.
Ол-ла чоруп олургаш,
Кежии-чирии чок,
Хайнып чыдар кара далайга
Хап чедип келгеш,
Өрү чортуп, куду чортуп
«Кежии-чирии кайда, чүде далай боор?»— деп
Чоруп турда,
Арзылаң-Кыскыл аъды тургаш:
«Эрин-не эр-дир сен,
Эр угааның таан-даа багай-дыр
Октуң, чемзектиң херээ чүл?»— дээр орта,
 
Күжүр Кара-Көгел
Карыш бистиг каң хожуула огун
Карбаш-курбаш ушта тыртып эккелгеш,
Кадыг кара чазын
Эртен тырттынган боду
Кежээге чедир,
Кежээ тырттынган боду
Эртенге чедир,
Кес туткан холундан
Ыжын буруладыр.
Ча туткан холундан
Чалбыраажы чайыннадыр,
Үстүү сагында сиилип кылган
Үжен улузу алгыржып, кышкыржып,
Алдыы сагында сиилип кылган
Алдан те, чуңмазы
Үскүлежип-шашкылажып кээр орта
Ышкына чоруй салырга,
Хайнып чыткан калчаа далайның
Дал ортузундан
Кумун куурарты,
Сайын шаарарты ап өде халый бээрге,
Оон боду огунуң изи-биле
Эрте маннады берип-тир.
Ындыы кыйыынга баргаш:
— Ок-чемзек-биле аштавадым,
Орзук, балды-биле аштадым,
Соңгу ачы-үре
Орзук, балды-биле аштаар болзун!
Калчаа далай деп чүве
Кежиглиг болзун! — деп
Алгап-йөрээп кааш
База-ла улаштыр хап каап-тыр.
Ол-ла улаштыр хап чоруп орда,
Ол ышкаш дээрде шаштыккан
Демир хая бар бооп,
«Бо арттын ажыы-чирии кайда чоор?» — деп
Өрү чортуп, куду чортуп чоруп турда,
Аъды тура:
«Эрин-не эр-дир сен,
Эр угааның таан-даа багай-дыр,
Октуң чемзектин, херээ чүл?» — дээр орта,
 
Күжүр Кара-Көгел
Карыш бистиг каң хожуула огун
Карбаш-курбаш ушта соп алгаш,
Кадыг кара чазын
Эртен тырттынган боду
Кежээге чедир,
Кежээ тырттынган боду
Эртенге чедир,
Кес туткан холундан
Ыжын буруладыр,
Ча туткан холундан
Чалбыраажын чайыннадыр,
Үстүү сагында сиилип кылган
Үжен улузу алгыржып, кышкыржып,
Алдыы сагында сиилип кылган
Алдан те, чуңмазы үскүлежип,
Шашкылажып кээр орта,
Ышкына чоруй салыр орта,
Дээрде шаштыккан
Демир хаязынын дал ортузун одура
Ап чоруй баар орта, аъттангаш,
Огунуң өткен изи-биле өде халыда бергеш,
Ындыы чарыынга баргаш:
«Ок-чемзек-биле аштавадым,
Орзук-балды-биле аштадым.
Соңгу ачы-үре
Орзук-балды-биле аштаар болзун!
Арыг деп чүве чириктиг болзун!
Хем далай деп чүве кежиглиг болзун!
Арт деп чүве ажыглыг болзун!» — деп
Алгап-йөрээп кааш,
База-ла улаштыр хап чоруп каан чүвең иргин.
Ол-ла улаштыр хап олура,
Чер ара таагылыг кыскыл чаваалыг,
Ыт кежи көвенчиктиг,
Ыңгыржак ыяш эзерлиг,
Сыйык-сайык кызытпалыг,
Сарыг-кидис хевенектиг,
Самдар багай оол бооп хуулуп алгаш,
Хаанның аалының барааны көстүп келир хире черге
Хап кээп көрүп чортуп олурарга,
Тозан аът долганып четпес,
 
Доңгулчак ак өргээлиг,
Кончуг бай аал бооп-тур.
Ол-ла ынчап чылдыр-шак, чылдыр-шак кылдыр
Көрүп чортуп олурарга,
Үш кижи ийи шары дег кара,
Бир шары дег ак,
Үш дашты эмеглеп
Чууп чоруп олурар болган.
Ону көрбүшаан чортуп эртип келгеш,
Демир баглааш, хүлер баглааш,
Ийи баглааштыг хаан болган.
Хаанның демир баглааш,
Хүлер баглаажынга
Таагылыг кыскыл чаваазын
Баглаар дээш көөрге,
Бир сарыг, бир бора, бир шилги үш аътты
Демир баглаашта баглап каан турган.
Таагылыг чаваазын
Аъттарының чанынга баглаарга,
Таагылыг кыскыл тепкилей берген.
«Мындыг бөрү чээн эвейикпе моң,
Мал чанынга тура албас» — дээш,
Хүлер баглаашка аппарып баглап каан.
Оон кылаштааш,
Демги улустуң чемзээниң чанынга
Ок-чемзээн чөлээрге,
Хаанның өө чыжырт тура берген.
«Мындыг чүве эвейикпе моң» — дээш,
Чазының сагын чердиве кадай иткеш,
Огун чөлеп кааш,
Өгже кире берген.
Кадыг черин кажык дөске чедир базып,
Доң черин довук дөске чедир базып,
—    Хаан амыр, катым амыр! — деп
Бараалгап туруп-тур.
Хаан олургаш:
—    Окпан-чикпен, оттуг карактыг, оглум,
Кайыын, чүүден келдиң?
Адың-шолаң кым боор?
Аал-чуртуң кайда боор? — деп
Айтырып олурган.
Оол олургаш:
—    Мөге Шагаан-Тоолайның оглу,
Мөге Баян-Талайның оглу,
 
Ханныг каралыг Кара-Көгел деп кижи мен — деп
Олуруп-тур.
Хаан олургаш:
—    Ол оолга көгээрде хымыстан
Он кижи угбас оңгар шараа25
Аксып бериңер! — деп-тир.
Аксып эккеп берген.
Эккеп бээрге,
Чаңгыс пак кылдыр пактааш,
Аяаның дүвүн деже чылгааш:
—    Кандыг аайлыг савал моң — дээш,
Аяаның бир чартыын
Дүндүктен үндүр октааш,
Бир чартыын эжиктен үндүр октапкан.
Хаан олургаш:
—    Дөө улус ожук дажы угбайн чор,
Барып салып бербес сен бе, оглум?— деп-тир.
Оол чедип келгеш,
Үш мөгениң угбайн чораан
Даштарын ийизин колдуктап алгаш,
Бирээзин будунуң бажынга
Далгып тевектеп чорааш:
—    Каяа салыр чүвел мооңар, эштерим?— деп
Айтырып-тыр.
Ай оглу Алдын-Мөге,
Дээр оглу Дээк-Мөге,
Хүн оглу Хүмүш-Мөге
Бот-боттары аразында иткилежип:
—    Чүү мындыг черниң ческээ,
Сугнуң суксаа чүве келди?
Хаанның алдын даңгыназын
Бо алыр эвес деппе — деп чугаалажып,
Соонга иткилежип чорааннар-дыр.
Ожуунуң дажын салып бергеш,
Хаанның өөнге чедип келген.
—    Бо улус чүнү кылып турар чүвел, хаан катым?— деп
Айтырып-тыр.
—    Мээң алдын даңгынамны алыр дээш,
Баг адып турары ол-дур — дээн.
—    Мен ышкаш кижи.
Адып болур ирги бе?— деп-тир.
 
—    Сен хамаан чок,
Алды харлыг уруг-даа,
Алдан харлыг ашак-даа
Адып-ла турар чүве-дир,
Аткай-ла сен — дээн.
—    Чүнү адар чүве ирги?— деп-тир.
—    Үттүг тевенениң үдүн чире аткаш,
Үттүг-чарынның үдүн чире аткаш,
Үш чүстүг терезинниң
Ортаа чүзүн кезе аткаш,
Демир көжээни кезе аткаш,
Үжен шары чүъгү ыяшты
Далганнай адар чүве — деп-тир.
Күжүр эр тырттынып
Туруп берип-тир.
«Мен адар мен!,
Мен адар мен!» — дээш,
«Ыңай тур!»—деп,
Ыңай-бээр идер шанчарга-даа, шимчевес,
Кадап каан баглааш ышкаш,
Үнүп келген ыяш ышкаш,
Кара шору чүве бооп-тур.
Үжен кулаш дурт-сынныг,
Үш кулаш кара кежегелиг,
Кончуг эр боду бооп хуулуп алгаш,
Эртен тырттынган боду
Кежээге чедир тырттынып,
Кежээ тырттынган боду
Эртенге чедир тырттынып,
Кес туткан холундан
Ыжы буруңайнып,
Ча туткан холундан
Чалбыраажы чайыңайнып,
Алдыы сагында сиилип кылган
Алдан те, чуңма үскүлежип-шашкылажып,
Үстүү сагында сиилип кылган
Үжен улу алгыржып, кышкыржып кээр орта,
Шыдашпайн ышкына чоруй салыр орта,
Үттүг тевенениң үдүн чире аткаш,
Үттүг-чарынның үдүн чире аткаш,
Үш чүстүг терезинниң ортаа чүзүн кезе аткаш,
Демир көжээни кезе аткаш,
Үжен шары чүъгү ыяшты далганнай аткаш,
 
Карак четпес сарыг ховуну өрттендир аткаш,
Хажыызында турган сарыг дытчыктын, дөзүнге
Кадалып чорда,
Алдан кулаш арылыг чаагай сыдымын
Билээнге дүрүп суп алгаш,
Огун доңнуктуг ужу-биле
Каң дас кылдыр хап ап-тыр эвеспе.
Оон келгеш:
—    Бир мөөрей мээң болду, хаан катым — деп-тир.
Үш мөге олургаш:
—    Ам-даа элек чүве болгай аан оң, эжим — деп-тир.
—    Ам чүнү кылыр чүве ирги, хаан катым — деп айтырган.
Хаан каты:
—    Ам даарта кижи чарыштырар чүве — дидир дээн.
—    Кайыын чарыштырар чүве ирги?— дээн.
—    Чер, дээр кыдыындан
Чарыштырар чүве дидир, оглум — дээн.
Оол соок чадын чадавыткаш,
Соок сай кырынга сооттунуп чыда хонуп-тур.
Чаа, ам даартазында
Тура халып келген.
Үш салгын куу куруяк эдертип берген.
Оларның-биле кады
Чер, дээр кыдыынче чаржып чоруп кааннар.
Чоруп олурда,
Үш салгын куу куруяктар
Кара доңгада чүвезин аразында
Октажып, ижип чоруур бооп-тур.
Чер, дээр кыдыынга баргаш:
—    Чүве ижер сен бе, Кара-Көгел?—деп-тир.
—    Берзиңерзе, ишкей-даа мен,
Бербезиңерзе, ишпээй-даа мен — деп-тир.
Бээрге, ижиптерге — хоран болган.
Хораннап каапкаш,
Кара доңгазын кулаанга дуй салып кааш,
Үш салгын куу куруяктар
Халыжып чоруп-ла каап-тыр.
Аалда турган Арзылаң-Кыскыл
Бүдүү билип турарга,
Кара-Көгелди хораннап каапкан болган.
«Канчалза экил?»— дээрге,
Чат былгызын былгыргаш,
Дедир хадын хадыткаш,
 
Кулаанче салгын-хат
Киир каксыптар болза,
Тура халып кээр бооп-тур.
Арзылаң-Кыскыл чат былгызын былгыргаш,
Дедир хадын хадыткаш,
Кулаанче салгын-хадын киир каксыптарга,
Тура халып келген.
Кара доңгазын чуура шапкаш,
Ийи холунга ийи элезин адыштап алгаш,
Халып-ла каан.
Чер ортузунга чедип кээрге,
Үш кадайның доозуну
Бо-ла хыдыя берген бар чыткан.
Ынча-мынча чоруп олургаш, чедип келген.
—    Чедип келдим, көрүңер, кадайлар! ― дээн.
—    Ханныг каралыг Кара-Көгел,
Кандыыңны, чүңнү көөр бис ― дээш,
Халчып-ла орган.
—    Чедип келдим, көрүңер, кадайлар!― дээн.
—    Ханныг каралыг Кара-Көгел,
Кандыыңны, чүңнү көөр бис ― дээш,
База халчып-ла кааннар.
Ханныг каралыг Кара-Көгел:
—    Оок, дөңмээм сына берди.
Халак-ла, халак!― дээн.
Хая көрнүп кээрге,
Карактарынче элезини-биле
Тулдур дуй шаапкаш,
Бир талазынче эрткеш,
Бир чодазын сый теп,
Бир талазынче эртерде,
Бир чодазын сый теп,
Бир талазынче эрткеш,
Бир чодазын сый тепкеш,
Халып-ла каап-тыр.
Халып-ла олурган.
Үш мөге-биле хаан көрүп олурган.
Доозуну көстүп келген.
Үш мөге:
«Мээң салгын куу куруяам-дыр!,
Мээң салгын куу куруяам-дыр!»― дижип,
Маргыжып олурган.
 
Хаан олургаш:
—    Чок, кайыңарныы-даа эвес.
Түмен кижи доозуну дег доозуннуг,
Түмен кижиниң ыыды дег ыыттыг,
Муң кижиниң доозуну дег доозуннуг,
Муң кижиниң ыыды дег ыыттыг
Кара-Көгел-дир.
Кончуг кижиңер
Аал хөмелеп кааптазын!
Ийи чартыынга
Демир дегээлиг үжен мөгеден тургузуңар,
Чүвүр шазындан каккаш,
Олуруптуңар — деп чагып-тыр.
Удаткан чок чеде халып келгеш,
Үжен кижиниң аразынче өде халыыр орта,
Үжен кижи чүвүр шазындан
Демир дегээ-биле каккаш олуруптарга,
Аалды үш долгандыр сөөрткеш,
Доктаап турган.
—    Ийи мөөрей мээңии болду, хаан катым — деп-тир.
Үш мөге олургаш:
—    Ам-даа элек чүве болгай аан, эжим — деп-тирлер.
—    Ам чүнү кылыр чүве ирги, хаан катым — деп-тир.
—    Ам даарта аът чарыштырар чүве дидир — деп-тир.
—    Кайыын чарыштырар чүве ирги?— деп-тир.
—    Чер, дээр кыдыындан чарыштырар чүве — деп-тир.
Арзылаң-Кыскыл аъдын
Даш кылдыр соодуп,
Дага кылдыр баглап ап тур.
Ам даартазында
Аъттанып чоруур апарган.
Аъттанып чоруур орта,
Хаан каты:
—    Ыңай баарыңда бээр көрбе,
Бээр кээриңде ыңай көрбе,
Шува, оглум — деп-тир.
Чаа, үш салгын куу куруяк
Үш саазын кара аъдын мунуп алган,
Оларның-биле кады Кара-Көгел
Арзылаң-Кыскылын мунгаш,
База-ла кады хап каап-тыр эвеспе.
Ол-ла кады хап чоруп олурда,
Демги кадайлар аразында
 
Кара доңгада чүвени
Октажып, ижип чоруп олурар
Мындыг бооп-тур.
Оон ол-ла чоруп туруп,
Чарыш салыр черинге чедип келгеннер.
Аңаа чедип келгенде,
«Ыңай баарыңда, бээр көрүнме,
Бээр кээриңде, ыңай көрүнме!»—деп,
Хаан катымның чүү дээри ол боор?»— дээш,
Дедир хая көрнүп келгеш, көөрге,
Иезиниң эмии дазайты саамчый берген,
Соонда ушкажып алган чоруур
Мындыг бооп-тур.
Оон Кара-Көгел:
«Хөөкүй иемниң эмиин ээп берейн»— деп
Ээп чыткаш, удуп каап-тыр оо!
Ол болза, демги салгын куу үш куруяктар
Ук оолду хей илби-шидизи-биле
Мегелеп удудуп каапканы ол бооп-тур.
Оон Кара-Көгелди Арзылаң-Кыскылы:
«Улус чер, дээр ортузу чеде берди,
Чоп кончуг удуур кижи сен,
Улустуң хей илби-шидизинге»—деп чугаалаарга,
Меңнээн ышкаш тура халып кээп-тир.
Аъды тургаш:
— Ийи таар элезинден арттынывыт,
Иең саары эвес,
Мээң саарым-дыр.
Довук чайнады чара шаавыт,
Иең чырыы эвес,
Мээң чырыым-дыр.
Кулак дажынга дээр чара шеливит»— деп
Чагыыр орта,
Шынавы-ла ийи таар элезинин арттыныпкаш,
Аъдының саарынче
Довук чайнады чара шаап,
Чырыын кулак дажынга дээр чара шелгеш,
Сыр соонче шуут хап-ла каал-тыр эвеспе.
Ол-ла хап олурарга,
Демги үш салгын куу куруяктар
Чер, дээрниң ортузунда
Доозуну хыдыя берген
Хап бар чыдар мындыг бооп-тур.
 
Соондан хап олура,
Ынча-мынча чедип келгеш:
«Чедип келдим көрем, кадайлар!» — деп алгырарга,
Кадайлар:
«Ханныг каралыг Кара-Көгел,
Сээң кандыыңны, чүңнү көөр бис» — дээр
Мындыг бооп-тур.
Оон база улаштыр хап олура, база-ла:
«Чедип келдим көрем, кадайлар!» — деп алгырарга,
База-ла хая көрүнмес,
Мындыг болганнар.
Оон-на хап олура:
«Ох, халагым-на халак!
Аъдым чодазы сына берди!» — деп
Мегелеп алгырар орта,
Кадайлар: «Таптыын!»—дээш,
Ам-на хая көрнүп кээрге,
Ийи таар элезинин үзе шаапкаш,
Ийи холунга адыштап алгаш,
Карактарын элезин-биле хөме шаапкаш, хап эртерде,
Үш аъттың бир чарыындан эртип чыда,
Бирээзиниң бир чарыкы чодазын,
Бир талазы-биле эртерде,
Бирээзиниң бир чарыкы чодазын,
База бир талазы-биле эртерде,
Бирээзиниң бир чарыкы чодазын
Сый теп каапкаш,
Кара чааскаан хап-ла олуруп-тур эвеспе оң.
Ол каккаш, барааны көстүп,
Доозуну чоруп олурда,
Үш мөге ону көргеш:
—    Мээң салгын куум-дур,
Мээң салгын куум-дур — дижип
Маргылдажып олурда,
Малчын-Эге хаан олура:
—    Кайыңарныы-даа эвес-тир.
Муң кижиниң доозуну дег доозуннуг,
Муң кижиниң ыыды дег ыыттыг,
Мучугур кызыл шырайлыг
Түмен кижиниң доозуну дег доозуннуг,
Түмен кижиниң ыыды дег ыыттыг,
Дүндүгүр кызыл шырайлыг,
Үш кулаш кежегелиг,
 
Үжен кулаш дурт-сынныг
Арзылаң-Кыскыл аъттыг,
Ханныг каралыг Кара-Көгел-дир.
Бо кончуг кижиңер
Аал хөме тавартып кааптазын — дээш,
«Оруктуң ийи чартыынга,
Ийи үжен алдан мөгеге
Демир дегээден тудускаш,
Тургузуп каңар!»—деп
Чарлык бооп олуруп-тур эвеспе.
Оон шынап-ла ийи үжен алдан
Мөгелерниң аразы-биле
Өде халдып эртип бар чорда,
Ийи үжен алдан мөге демир дегээзи-биле
Аъттың дээрбектен каккаш, олуруптар орта,
Аал коданын үш долгандыр сөөртүп келгеш:
― Үш мөөрей мээңии болду, хаан катым — дээрге,
Үш мөге олура:
«Ам-даа элек чүве болгай аан моң, эжим»—дээр
Мындыг бооп-турлар.
― Ам чүнү канчаар чүвел мооңар, хаан катым?—деп айтырарга,
Хаан каты олура:
― Бо дүне Биче-Кара Мөгени чалаар дээш,
Он кижи он көгээржик арагалыг,
Он тергелиг чорутту, оглум,
Ам даарта хүреш болур чүве — деп
Чугаалап олуруп-тур.
Күжүр Кара-Көгел
Ону дыңнай салы-ла,
Соок чадын чадапкаш,
Көк сай кырынга
Сооттунуп чыда хонуп-тур эвеспе.
Эртен даң бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокар турда,
Удуп-оттуп чыдарга,
Бир чартыында беш кижи,
Бир чартыында беш кижи сүргү,
Моң-биле соккан-каккан,
«Мөге шылады, мөге шылады!» — деп
Алгырган-кышкырган.
Оозу хөрээ диригайнып,
Мөөлээн-аалаан келгеш:
«Мээң сураам дыңнааш,
Чашты берди бе?
 
Чана берди бе?»— дээрге,
«Чок, чаштынмадым-даа,
Чанмадым-даа, бо чыдыр-ла мен»— дээш,
Тура халып келгеш,
Алдан кижи аштып туруп,
Сезен кижи сестип туруп даараан,
Сезен буур кежи содак-шуудаан
Ыгый-дыгый кедип алгаш,
Чер, дээрни бир кылдыр эвип-девип келгеш,
Дис кырынга олура дүжерге,
Ийи дөңмээ ийи мажалыктыг тей дег,
Ийи ээн эъди ийи сарыг оорга дег,
Кежегези чүъктүг кара буура дег апарган,
Кезенип, белеткении олуруп турар
Мындыг боои-тур эвеспе.
Оон удаткан, дүдеткен чокта-ла,
Ийи мөге хартыганың кашпагайы дег,
Эзир куштуң шүүргедээни дег,
Хап-шак25 сегиржип-ле ап-тырлар эвеспе.
Та чежеге, та кажанга тутчуп келген чүве,
Черниң довураан дээринге тырылдыр,
Дээрниң булудун черинге дүжүр,
Кургаг черни суглуг кылдыр,
Суг чок черни сугландыр,
Даглыг черни элезин-кум кылдыр,
Ыяштыг черни ос-чээрген кылдыр,
Тозан хонук доктаал чокка,
Алдан хонук амыр чокка,
Чайын болур — шалыңын шалырадыр,
Кыжын болур — хыраазын хылырадыр,
Хүрежип туруп-турлар эвеспе.
Ол-ла тутчуп туруп турда,
Биче-Кара Мөгениң эъди изий бергеш,
Колдуунуң алдындан
Чүъктүг кара буура дег ак көвүк шуурап,
Ховузун кежир чуглуп, үскүлежип-шашкылажып,
Хавак аразындан
Хунан инек дег кара дер уштунуп чаштап,
Ховузун кежир үскүлежип-шашкылажып турар
Мындыг бооп-тур.
Кара-Көгел тургаш:
«Ол чүң боор, эжим?»— деп айтырарга,
Биче-Кара Мөге тура:
 
«Бис ийи хүрешке-ле
Алдан чыл болган-дыр.
Адам-ием аавайлап-өөвейлеп азыраарда,
Алдан чыл болгаш
Эъди изизин деп
Алгап-йөрээп каан чүве.
Мынчап барганымда,
Аажы-чаңым багай кижи мен.
Харын бектенип тур, кулугур!»—дээш,
Тевектептейн дээрге,
Дески чаагай улуу-биле,
Кажыктап кааптайн дээрге,
Кашпагай шыдамыккайы-биле
Ызыртынып туруп турган.
Биче-Кара Мөгениң холунуң тудужу
Частып турда,
Ханныг каралыг Кара-Көгелдиң
Эъди чаа изип,
Колдуунуң адаандан
Чүъктүг кара буура дег ак көвүк шуурап,
Ховузун кежир чуглуп,
Үскүлежип-шашкылажып,
Хавак аразындан хунан инек дег кара дер
Дамдылап, дүжүп, ховузун кежир
Үскүлежип-шашкылажып тарап
Туруп турар мындыг бооп-тур.
Оон Биче-Кара Мөге тургаш:
—    Ол чүң боор, эжиким?— деп айтырарга,
Кара-Көгел тура:
—    Бис хүрешкенивистен бээр,
Чеден чыл ашкан-дыр.
Адам-ием аавайлап-өөвейлеп азыраарда,
«Чеден чыл болгаш
Эъди изиир болзун!»— деп,
Алгап-йөрээп каан кижи мен.
Ам-ам кээп, харын эъдим изип тур.
Ынчап барганымда кончуг кижи мен,
Кичээн харын!— дээш,
Чүве каап көрбээн
Эмдик чарнының кырынга салгаш,
Тозан хонук доктаал чок,
Алдан хонук амыр чок,
Чажында таагылаваан таагын таакталдыр,
Чажында ыглаваан ыызын ыглады,
 
Тырыкылап-тырыкылап,
Дөңмээн сый дүжүргеш,
Хола баштыг даңзазынга,
Хоюг сарыг таакпызын таакпылавышаан,
Хүлүн хөрээнге хап тыртып олуруп турда,
Биче-Кара Мөге:
«Тын оочула,26 эжиким»—деп
Чаннып чытпыже:
«Мени болза, тын оочулап көөр хире,
Доруун эр чорбадың бе, харын»— дээрге,
«Амытанга көгүттүргеш,
Арага-дараа эзирээш,
Ынчап турганым ол-дур»— деп,
Чаннып, дилеп чытпыже,
Таакпылап олурбушаан,
Будунуң улуг-эргээ-биле
Оңгача тамы каскаш, өңгештээш,
Бөле-хаара туткаш,
Ынаар октааш,
Бош даг дег Бора-Тейни
Дөзүнден тура тыртып эккелгеш,
Аксын дуй базырып хөөп кааш,
Малчын-Эге хаанга келгеш:
«Ам дөрт мөөрей мээңии болду, хаан катым — деп
Чугаалап турган-дыр эвеспе оң.
Ынча дээрге, үш мөге олургаш:
«Ам-даа элек чүве болгай аан моң, эжиким — деп
Үзе кирип харыылаарга,
«Ам чүнү канчаар чүвел,
Мооңар, хаан катым?»— деп
Айтырып туруп-тур эвеспе.
Малчын-Эге хаан олура:
«Ам даарта база хүреш болур, оглум,
Бо дүне Ортун-Кара Мөгени чалап
Чээрби кижи чээрби көгээржик арагалыг,
Чээрби тергелиг чоруй барган чүве — деп,
Харыы бээр мындыг бооп-тур.
Кара-Көгел ону дыңнай сал-ла
Соок чадын чадавыткаш,
Сай кырынга сооттунуп
Чыда хонуп-тур эвеспе.
Даңгаар эртен даң бажы шара-хере
Даш бажы сарыг-шокар хиреде,
Удуп, оттуп көрүп чыдарга,
 
Ийи он чээрби кижи
Ийи чартыындан сүргү
Моң-биле хап-соп:
«Мөге шылады, мөге шылады!»— дишкен,
Оозунуң хөрээ өөлээн, мөөрээн,
«Азазыг чүвеңер кайда барды?
Мээң сураам дыңнааш,
Чашты берди бе?
Чана берди бе?
Каңмыыл сээккилештир
Чуура часкап каайн,
Адыжым иштинге ойнадып каайн»— деп
Көксенип, хөректенип чоруп олурар
Мындыг болган.
Оон күжүр Ханныг каралыг Кара-Көгел:
— Ол чүү дээриң ол?
Чаштынмадым-даа, чанмадым-даа — дээш,
Туп-тура халааш,
Алдан кижи аштып туруп даараан,
Алдан буур кежи содак-шудаан
Ыгый-дыгый тыртып туруп, кедип ап,
Сезен кижи сестип туруп даараан,
Сезен буур кежи содак-шудаан
Ыгый-дыгый тыртып туруп кедип алгаш,
Ховузун кежир эвип-девип,
Чүгүрүп, туруп-туруп
Дис бажынга олура дүжерге,
Ийи дөңмээ мажалыктыг тей дег,
Ийи ээн эъди ийи сарыг оорга дег,
Кежегези чүъктүг кара буура дег бооп-тур.
Хартыга куштуң кашпагайы-биле,
Эзир куштуң шүүргези-биле
Хап-шак кылдыр сегиржип ап-тыр.
Сегиржип алгаш,
Черниң довураан дээринге тырылдыр,
Дээрниң сылдызын черинге дүжүр,
Хүрежип туруп-тур.
Чежеге, кажанга хүрежип келген.
Кыш боорга — хыраазын хылырады,
Чай боорга — шалыңын шалырткайндыр,
Суглуг черге баарга, суг чок апаар,
Суг чок черге баарга, сугланып кээр,
Тайга черге баарга, элезин-кум апаар,
Аргалыг черге баарга, ос-чээрген апаар.
 
Тозан хонук доктаал чок,
Алдан хонук амыр чок,
Хүрежип туруп-тур.
Ортун-Кара Мөгениң эъди изип,
Колдуунуң алдындан
Чүъктүг кара буура дег
Ийи ак көвүк уштунуп, төгүлгеш,
Ховузун кежир үскүлежип-шашкылажып,
Ийи карак аразындан
Ийи хунан инек дег кара дери дамдылап дүжүп,
Ховузун кежир үскүлежип-шашкылажып туруп-тур.
Кара-Көгел тургаш:
—    Ол чүң боор, эжим?— деп-тир.
Ортун-Кара Мөге тургаш:
—    Бис хүрешкенден бээр,
Алдан чыл болган-дыр,
Ада-ием аавайлап-өөвейлеп
Туруп азыраарда,
Алдан чыл болгаш
Эъди изизин дээн чүве.
Ынчап барганымда аажы-чаңым
Багай кижи мен.
Бектенип, быжыгланып тур, кулугур—деп-тир.
Тевектептер дээрге,
Дески чаагай улуу-биле ызыртынып,
Кажыктаптар дээрге,
Кашпагай шыдамыккайы-биле ызыртынып туруп-тур.
Ынчап турда, Ортун-Кара Мөгениң
Холунуң тудужу частып туруп-тур.
Ханныг каралыг Кара-Көгелдиң эъди изип,
Ийи колдук аразындан
Ийи чүъктүг кара буура дег көвүк шуурап-төктүп,
Ховузун кежир чуглуп,
Үскүлежип-шашкылажып туруп-тур.
Ийи хавак аразындан
Ийи хунан инек дег кара дери дамдылап дүжүп,
Ховузун кежир үскүлежип-шашкылажып туруп-тур.
Ортун-Кара Мөге:
—    Ол чүң боор, эжим?
Кара-Көгел:
—    Бис ийи хүрешкенден бээр
Чеден чыл болган-дыр.
Адам-ием аавайлап-өөвейлеп туруп азыраарда,
 
Чеден чыл болгаш
Эъди изизин дээн.
Ынчап барганымда аажы-чаңым
Багай кижи мен.
Аксың улуг кулугур чордуң,
Харын бектенип тур!— деп чоруй-ла,
Чүве каап көрбээн
Эмдик чарнының бажынга каггаш,
Тозан хонук доктаал чокка,
Алдан хонук амыр чокка,
Чажында таактаваан таагын таактады,
Чажында ыглаваан ыызын ыглады,
Тырыкылап-тырыкылап,
Дөңмээн сый дүжүрүп-түр.
Дөңмээн сый дүжүргеш,
Белиниң кырын орта
Олуруп алгаш амырап, дыштанып,
Хоюг сарыг таакпызын
Час баштыг, хаш соруулдуг даңзазынга27
Тип алгаш, хоюңнадыр тыртып,
Хөрээнге хүлүн хоккуңайндыр
Хап тыртып олурда,
Ортун-Кара Мөге чыткаш:
—    Тын өршээ, эжим — деп-тир.
—    Мени болза, тын өршээ дег
Доруун эр чордуң-на — дээн.
― Амытанга көгүттүргеш,
Арага-дарыга эзирээш,
Аан ынчанган-дыр мен.
― Арагага эзирээн,
Амытанга көгүттүрген кижи
Ындыг боор бе?—дээш,
Будунуң улуг-эргээ-биле
Алдан кулаш тамы каза тепкеш,
Танаан кыстындыр, таваан карартыр,
Бажын куду кылдыр киир каапкаш,
Бош дагны оора тырткаш,
Дуй салып каап-тыр.
Ортун-Кара Мөгени октап алгаш:
—    Беш мөөрей мээңии болду, хаан катым—дээрге,
Үш мөге олургаш:
—    Ол чүү дээриң ол, эжиким?
Ам-даа элек болгай аан моң!— деп,
Үзе шаап харыылап олуруп-турлар эвеспе.
 
Оон Ханныг каралыг Кара-Көгел:
«Ам чүнү, кандыгны кылыр чүвел,
Мооңар, хаан катым?»— дээрге,
Каты Малчын-Эге хаан олура:
—    Бо дүне үжен кижи
Үжен көгээржик арагалыг, үжен тергелиг
Улуг-Кара Мөгени чалап чоруй барган чүве.
Ам даарта база-ла хүреш болур ийин, оглум — деп
Харыылап олуруп-тур эвеспе.
Кара-Көгел ону дыңнай салы-ла,
Соок чадын чадааш,
Сай кырынга сооттунуп чыда хонгаш,
Эртенинде даң бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокар хире турда,
Удуп, оттуп көрүп чыдарга,
Ийи чартыында ийи оң беш
Үжен кижи сүргү моң-биле каккан-соккан:
«Мөге шылады, мөге шылады»— деп алгырышкан-
кышкырышкан.
Оозунуң хөрээ дирилеп, диңмирээн,
Көксенген, хөректенген.
«Азазыг чүвеңер, мээң сураам дыңнааш,
Чашты берген бе, чана берген бе?
Каңмыыл сээккилештир чуура часкап каайн,
Адыжым иштинге ойнадып каайн»— деп алгырарга:
Кара-Көгел:
—    Чо-ок, кайын ындыг боорлаан.
Чаштынмадым-даа, чанмадым-даа,
Бо чыдыр-ла мен — дээш,
Тура халып кээп,
Алдан кижи аштып туруп даараан
Алдан буур кежи содак-шудаан
Ыгый-дыгый кедип,
Сезен кижи сестип туруп даараан.
Сезен буур кежи содак-шудаан
Ыгый-дыгый кедип алгаш,
Ховузун кежир маңнап,
Эвип-девип кээп,
Дис кырынга олура дүжерге,
Ийи дөңмээниң эъди
Ийи мажалыктыг тей дег.
Ийи ээн эъди
Ийи сарыг оорга дег,
 
Кежегези чүктүг кара буура дег
Апарган олуруп турар
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Шыяан ам, ийи мөге оон
Хартыганың кашпагайы дег,
Эзир куштуң шүүргедээри дег,
Бирде дегжир,
Бирде дегбес,
Олчуп-солчуп ээгилежип,
Хыйыртажып туруп-туруп,
Хап-шак кылдыр сегиржип ап-тырлар эвеспе.
Шыяан ам.
Та чежеге, та кажанга тутчуп келген чүве.
Черниң довураан дээринге тырылдыр,
Дээрниң сылдызын черинге дүжүр,
Суглуг черни кургадыр,
Кургаг черни сугландыр,
Тайга черни элезин-кум кылдыр,
Аргалыг черни ос-чээрген кылдыр,
Тозан хонук доктаал чок,
Алдан хонук амыр чок,
Кыжын болур ― хыраазын хылырадыр,
Чайын болур ― шалыңын шалырадыр,
Үрелдежип, хүрежип кээр орта,
Улуг-Кара Мөгениң эъди
Чаа изип кээп,
Колдуунуң алдындан
Чүъктүг кара буура дег
Ак көвүк шуурап, чаштап,
Ховузун кежир үскүлежип-шашкылажып
Хавааның аразындан
Хунан инек дег кара дери дамдылап дүжүп,
Ховузун кежир үскүлежип-шашкылажып турар,
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Оон Ханныг каралыг Кара-Көгел тура:
«Ол чүң боор, эжим?»― деп айтырарга,
Улуг-Кара Мөге тура:
«Бис хүрешкенивистен бээр
Алдан чыл болган-дыр.
Адам-ием мени аавайлап-өөвейлеп азыраарда,
Алдан чыл болгаш,
Эъди изизин деп алгап-йөрээп каан чүве.
Ынчап барганымда,
Аажы-чаңым багай кижи мен.

 
Харын бектенип тур, кулугур ― дээш,
Кажыктаптар дээрге,
Кашпагай-шалывы-биле ызыртынып,
Тевектептер дээрге,
Дески чаагай улуу-биле ызыртынып турар
Мындыг бооп тур эвеспе.
Ол-ла тутчуп турда,
Улуг-Кара Мөгениң
Холунуң тудуу частып,
Шаа төнүп турда,
Ханныг каралыг Кара-Көгелдиң эъди чаа изип,
Колдук алдындан
Чүъктүг кара буура ышкаш ак көвүк
Шуурап, уштунуп чаштааш,
Ховузун кежир үскүлежип-шашкылажып,
Хавак аразындан
Хунун инек дег кара дер дамдылап чаштааш,
Ховузун кежир үскүлежип-шашкылажып турар
Мындыг бооп-тур эвеспе оң.
Улуг-Кара Мөге тура:
«Ол чүң боор, эжиким?»― айтырарга,
«Бис хүрешкенивистен бээр
Чеден чыл болган-дыр.
Адам-ием аавайлап-өөвейлеп азыраарда,
Чеден чыл болгаш эъди изизин деп
Алгап-йөрээп каан чүве.
Мынчап барганымда,
Аажы-чаңым багай кижи мен,
Аксың улуг кулугур чордуң.
Харын эки бектенип тур»― дээш,
Хартыганың кашпагайы дег,
Дээлдигенниң дезии дег,
Хеп-хенертен судак хончузундан алгаш,
Чүве каап көрбээн эмдик
Чарынның бажынга каггаш,
Чажында таактаваан таагын таактадыр,
Чажында ыглаваан ыызын ыглады,
Тозан хонук доктаал чок,
Алдан хонук амыр чок,
Тырыкыландыр киискип-киискип келгеш,
Дөңмээн сый дүжүргеш,
Белинге олуруп алгаш,
Час баштыг хаш соруулдуг даңзазынга27
Хоюг сарыг дүңзезин28 тиккеш,
 
Хайыгайндыр таакпылавышаан,
Хөрээнге хүлүн хап тыртып
Олуруп-тур эвеспе.
Ынчап олуруп турда:
«Мени тын өршээ,
Арагаа алыскаш,
Амытанга көгүттүргеш,
Ынчап турганым ол-дур»— деп,
Улуг-Кара Мөге дилеп чаннырга,
Ханныг каралыг Кара-Көгел олура:
«Мени болза тын өршээ дег
Доруун эр чорбадың бе?»— деп
Туразында харыылааш,
Будунуң улуг-эргээ-биле
Алдан кулаш тамы каза тепкеш,
Танаан кыстындыр,
Таваан карартыр киир каггаш,
Бош даг дег Бора-Тейни
Тура тыртып эккелгеш,
Дуй базырып каап-тыр оо.
Оон Малчын-Эге хаанынга келгеш:
«Алды мөөрей мээңии болду, хаан катым!»— дээрге,
Демги-ле үш мөгелер олура:
«Ол чүү дээриң ол?
Ам-даа элек болгай аан моң, эжиким»— деп,
Үзе шаап харыылап турар
Мындыг болганнар.
Оон Ханныг каралыг Кара-Көгел:
«Ам кандыгны, чүнү
Канчаар чүвел мооңар, хаан катым?»— деп айтырарга,
Хаан каты:
«Бо дүне дөртен кижи
Дөртен көгээржик арагалыг,
Дөртен тергелиг
Сырлыг-Мөгени чалап чоруй барган чүве,
Ам даарта база-ла
Хүреш болур ийин, оглум»— деп
Харыылап олуруп турган чүвең иргин.
Ону дыңнааш,
Ханныг каралыг Кара-Көгел:
«Алдан ирт кежи
Аскыр эгей тондан
Берип көрүңер, хаан катым»— деп-тир.
 
Алдан ирт кежи тонун
Ап кедип алгаш,
Соок чадын чадавыткаш,
Соок кара сугнуң иштинге
Чыда хонуп-тур эвеспе.
Эртенинде ийи чартыында
Ийи чээрби дөртен кижи каккан-соккан
Кончуг чалар от дег сырылыг чүве кээп,
Кара-Көгел дыңнаарга:
«Мээң сураам дыңнааш,
Чана берген бе,
Чашты берген бе,
Ол багай чүвеңер?
Каңмыыл сээккилештир
Чуура шаап каайн,
Адыжым иштинге ойнадып каайн — деп,
Өөлээн, аалаан чүве кээп-тир.
Кара-Көгел ону дыңнааш,
Тура халып келгеш:
—    Чаштынмадым-даа, чанмадым-даа,
Бо чыдыр-ла мен — дээш,
Дожун каңгырткайндыр тура халып келгеш,
Тонун үзе соп,
Доштуг тону-биле шаптап,
Долгандыр маңнап туруп-тур.
Анчап турбуже, тону-даа эстип келген.
Сырылыг-Мөгениң сырызы
База төнүп келген-дир.
Бөле-хаара туда соп алгаш,
Тозан хонук доктаал чокка,
Алдан хонук амыр чокка,
Чажында таактаваан таагын таактады,
Чажында ыглаваан ыызын ыглады тырыкылааш,
Калчаа далайдыва
Караш кылдыр киир октапкан-дыр эвеспе.
—    Чеди мөөрей мээңии болду, хаан катым — деп,
Маңнап кирип келген.
Анча дээрге, үш мөге олургаш:
—    Ам-даа элек чүве болгай аан оң, эжиким — деп,
Чугаалап-тырлар.
—    Чүнү кылыр чүве ирги, хаан катым?— деп-тир.
Малчын-Эге хаан каты олургаш:
 
—    Бо дүне изиг мыйыстыг буганы чалап,
Бежен кижи бежен көгээржик арагалыг,
Бежен тергелиг чорупту — деп
Чугаалап олуруп-тур.
—    Инек кежи өл хөмден бер, хаан катым,
Холум үдүп-шидип алыйн — деп-тир.
Хаан өл инек кежи хөм берип-тир.
Өл инек кежи хөмү-биле
Холун үдүп-шидип алгаш,
Соок чадын чадавыткаш,
Соок кара суг иштинге
Чыда хонуп-тур.
Эртенинде даң бажы шара-хереде,
Даш бажы сарыг-шокар турда,
Изиг мыйыстыг бугазы
Хоогайнып-хааңайнып бо-ла келген.
—    Иштин, хырнын чара шелиптейн,
Азазыг чүвеңер кайдал?
Мээң сураам дыңнааш,
Чашты берген бе?
Чана берген бе?— деп-тир.
Ханныг каралыг Кара-Көгел:
—    Чок! Чаштынмадым-даа, чанмадым-даа,
Бо чыдыр-ла мен—дээш,
Каңгырткайндыр тура халып келген.
Долгандыр маңнап тургаш,
Хартыга куштуң кашпагайы-биле,
Эзир куштуң шүүргези-биле
Хап-шак сегирип ап-тыр.
Тайга черге баарга,
Элезин кум апаар,
Эзим черге баарга,
Ос-чээрген апаар бооп-тур.
Черниң довураан дээринге тырылдыр,
Дээрниң сылдызын черинге дүжүр
Үрежип-хүрежип тургаш,
Ийи мыйызындан сегирип алгаш,
Ийи мыйызын тура соп октапкан-дыр.
Тура соп октапкаш,
Кыжын болур — хыраазын хылырадыр,
Чайын болур — шалыңын шалырадыр,
Үрежип-хүрежип тургаш,
Чүве каап көрбээн
Эмдик чан бажын орта каггаш,
 
Тозан хонук доктаал чок,
Алдан хонук амыр чок тырыкылааш,
Чажында таактаваан таагын таактады,
Чажында ыглаваан ыызын ыглады тырыкылааш,
Хөө хорум черин орта
Кускун куйт дээр сек чок,
Сааскан сайт дээр сап чок,
Өрге чылгаар өл чок,
Чылан чылгаар шык чок кылдыр
Чанча дүжүрүп каан-дыр эвеспе.
Оон Ханныг каралыг Кара-Көгел:
«Сес мөөрей мээңии болду, хаан катым»— дээрге,
База-ла демги үш мөгелер:
«Ол чүү дээриң ол, эжиким?
Ам-даа элек чүве болгай аан оң»— деп,
Үзе кирип харыылап туруп турар
Мындыг бооп-тур.
Ынча деп харыылаарга,
Ханныг каралыг Кара-Көгел:
«Ам чүнү, кандыгны
Кылыр чүвел мооңар, хаан катым?»— деп,
Малчын-Эге хаанындан айтырарга,
Хаан каты олура:
«Ынчаарга ам даарта база
Хүреш болур чүве.
Бо дүне ийи оолдуг
Кара хайыраканны чалап,
Алдан кижи алдан көгээржик арагалыг,
Алдан тергелиг чоруй барган чүве ийин, оглум»— деп,
Харыылап-тыр эвеспе.
Ону дыңнай салы-ла,
Күжүр Ханныг каралыг Кара-Көгел
Соок чадын чадапкаш,
Сай кырынга сооттунуп чыдып ап-тыр эвеспе.
Оон Кара-Көгел даңгаар эртен
Даң бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокар хире турда,
Удуп-оттуп чыдарга,
Ийи чарыындан ийи үжен алдан кижи
Сүргү моң-биле каккан-соккан,
«Мөге шылады!», «Мөге шылады!»—деп алгырган-кышкырган,
Ийи оолдуг кара хайыраканның
Хөрек ишти киңгирээн, каңгыраан:
 
«Азазыг чүвеңер мээң сураам дыңнааш,
Чашты берген бе?
Чана берген бе?
Каңмыыл сээккилештир
Чуура часкап каайн,
Адыжым иштинге ойнадып каайн»— деп
Көксенип-хөректенип чоруп олурар
Мындыг болган.
Оон күжүр Ханныг каралыг Кара-Көгел
Туп-тура халааш:
― Чок, кайыын ам,
Чаштынмадым-даа, чанмадым-даа,
Бо чыдыр-ла мен — деп харыылааш,
Алдан кижи аштып туруп даараан,
Алдан буур кежи содак-шудаан
Ыгый-дыгый тырттынып кедип,
Сезен кижи сестип туруп даараан
Сезен буур кежи содак-шудаан
Ыгый-дыгый тырттынып кедип, белеткенип алгаш,
Ховузун кежир эвип-девип чүгүрүп кээп,
Дис кырынга олура дүжерге,
Ийи дөңмээниң эъди
Ийи мажалыктыг тей дег,
Ийи ээн эъди сарыг оорга дег апарган,
Олуруп турар мындыг бооп-тур.
Оон-на ынчап тура,
Ханныг каралыг Кара-Көгел
Ийи оолдуг кара хайыракан-биле
Хартыганың кашпагайы дег,
Эзир куштуң шүүргедээри дег,
Дегжир, дегбес, авый-шавый
Солчуп-көржүп туруп-туруп,
Хап-шак кылдыр сегиржип-ле ап-тырлар эвеспе.
Та чежеге, та кажанга тутчуп келген чүве;
Черниң довураан дээринге тырылдыр,
Дээрниң булудун черинге дүжүр,
Суглуг черни кургадыр,
Кургаг черни сугландыр,
Тайга черни элезин-кум
Ыяштыг черни ос-чээрген кылдыр,
Кыжын болур — хыраазын хылырады,
Чайын болур — шалыңын шалырадыр тутчуп келгеш,
Күжүр Ханныг каралыг Кара-Көгел
Ажынып-хорадап келгеш,
 
Кайы-кайызының эъди изииринге чедирбейн,
Чүве каап көрбээн
Эмдик чарнының бажынга салгаш,
Тозан хонук доктаал чок,
Алдан хонук амыр чок тырыкылап келгеш,
Чажында таактаваан таагын таактады,
Чажында ыглаваан ыызын ыглады
Киискидип-киискидип,
Хөө-хорум черге кээп,
Кускун куйт дээр сек чок,
Сааскан сайт дээр сап чок,
Өрге чылгаар өл чок,
Чылан чылгаар шык чок кылдыр,
Октап дүжүрүп-түр эвеспе оң.
Оон күжүр Ханныг каралыг Кара-Көгел
Малчын-Эге хаанга
Ол уу-биле эвип-девип чедип келгеш,
«Тос мөөрей мээңии болду, хаан катым»— деп
Чугаалап туруп-тур эвеспе.
Ынча дээрге, демги үш мөге олура:
— Алдыы оранда сеңээ таварыштырар чүвевис
Ам чок болду.
Ам бистиң сестир, чигзинер чүвевис чок болду.
Алыр дээниң ал,
Чиир дээниң чи,
Өң-тала болуул,
Үстүү орандан бис карактаал,
Алдыы орандан сен каракта — дижип,
Чашпып-чаннып чугаалап туруп-турлар.
Оон Кара-Көгел олура:
«Кандыг адам, чүү адам
Улус силер, эштерим?
Мал-даа болза,
Аң араатан-даа болза,
Демир-дес-даа болза,
Кижээ таварыштырар.
Мен болза кижи болбазык мен бе!»— дээрге,
Демги үш мөгези
Алды казыда карыш бистиг
Каң хожуула огунуң бизин чылгап,
Аксын-даңгыраан бергеш,
Үстүү орандыва хап чоруп каап-тырлар эвеспе оң.
Күжүр эр Ханныг каралыг Кара-Көгел
Хаан катынын өөнге чедип кээрге,
 
Сес буттуг ширээзиниң кырынга
Сес каът олбуун чадып салгаш, олуртуп,
Чиң сарыг шайын кудуп,
Чигир-боовазын салып,
Богданың бора иртин бооп, быжырып,
Хүндүлеп туруп турган чүвең иргин.
Оон Ханныг каралыг Кара-Көгел
Дашкаар үнүп кылаштап чоруурга,
Арзылаң-Кыскылы бүдүү имнеп туруп турган.
Чанынга кылаштап чеде бээрге:
— Сени малдаар деп тур.
Оон сен: «Малдаары чөп-түр»— дээш, —
Идик-хевим бериптейн дээримге,
Орук ара хат-чаашкын келзе,
Канчаар мен?
Огум-чам бериптейн дээримге,
Орук ара чаа-дайын болза
Канчаар мен?
Ам канчаар, чаңгыс аъдымны
Алыр бооп-тур силер ийии — дээш,
Мени аазап тудар сен.
Ынчаарга чүгле демир кижениң
Бербес сен шүве.
Оон канчаар ам, мен
Канчаарым-даа бодум билгей мен аан»— деп
Чагып чугаалап туруп-тур эвеспе.
Ынчангаш хаан катының өөнге кирип кээрге,
Малчын-Эге хаан каты олура:
«Ёзулуг малдаар-дыр ийин, оглум»— деп чугаалаан-дыр.
Кара-Көгел:
«Ол-даа чөп-түр.
Идик-хевим бериптейн дээримге,
Орук ара бар чорумда,
Хат-чаашкын келзе канчаар мен?
Огум-чемзээм бериптейн дээримге,
Орук ара чаа-дайын келзе канчаар мен?
Ам канчаар боор, хаан катым,
Силерге чаңгыс аъдымны
Тудар бооп-тур мен ийин»— деп,
Харыылап-тыр эвеспе.
Хаан каты олура:
«Чаа мүн-дүр, оглум»— дээш,
Арзылаң-Кыскыл аъдын алгаш барып-тыр оо.
 
Оон хаан каты
Кул кижиниң кулаа бүткүже,
Кулугур ыттың кулаа бүткүже,
Найыр улуу найыр,
Чыргал улуу чыргал кылыр дээш,
Көгээрлигниң көксүнден,
Аргактыгның аксындан
Арага-хымызын чыып эккеп, эгелээр дээш,
Ары-өвүрде ара-албатызын
Арып-куруп чыып эккеп туруп-тур эвеспе,
Чыглып келгеш, арага-хымызын ижип,
Эъдин-чемин чип,
Найырлап-байырлап эгелээн болгаш
Малчын-Эге хаанның кадыны
Кара-Көгелге арагазын кудуп сунарга,
«Черимге арага-дары ишпес,
Аажы-чаңым багай кижи мен, кат-ием»— деп,
Арай чөрүп туруп-тур эвеспе.
Ынча дээрге кат-иези тура:
«Ийи он беш үжен мөгеден эртсиңзе-даа,
Ийи үжен алдан мөгеден
Кайын эртип шыдаар деп сен,
Тудуп аар ыйнаан, оглум»— дээш,
Ындынныг ырын ырлап,
Ындынныг сыгыдын сыгыртып туруп,
Дашказын тудуп турган-дыр эвеспе.
Кара-Көгел тура:
«Чаа канчаар, бодуңарны бодуңар-ла
Билип тур силер ийин»— деп харыылааш,
Ижип туруп-тур эвеспе.
Оон улус эзирээш, ужуп-туруп турда,
Күжүр Кара-Көгел
Көгээр араганы көгээри-биле
Көңгейти тудуп ижип,
Доскаар араганы доскаары-биле
Доңгайты тудуп ижип тургаш,
Хаанның өөнден көксенип-хөректенип,
Алгырып-кышкырып үнүп кээрге,
Ийи үжен алдан мөге
Ийи чүктен кээп сегирип алырга,
Алдан мөгени алды чүкче
Арбай тараа дег чажыпкаш,
«Чер — ием, Дээр — адам, канчалдың, чоондуң?»— деп
 
Кара черин сириңейндир,
Көк дээрин хөлбеңейндир алгырар орта,
Дээрден даш долу дүшкеш,
Хаанның ара-албатызының,
Азыраан малының ортаа кезиин
Чылча дүжүп каап-тыр эвеспе.
Кара-Көгел ол-ла алгырып-кышкырып чоруп чорааш,
Хаанның ожуу-дажы-биле кады бүткен,
Хүлер пажын хүл далган кылдыр
Тепсеп туруп берип-тир эвеспе.
Оон хаанның кадыны,
Кат-иези кадай,
Тос каът шил бажың иштинде
Алдын даңгынага чүгүрүп чеде бергеш:
«Кончуг кижиге
Арага ижиртиптим, уруум»—дээр орта,
Алдын даңгына үне чүгүрүп келгеш,
Ханныг каралыг Кара-Көгелдиң
Башкы салаазындан чедерге,
Бурундуктуг буга-ла,
Буйлалыг буура дег
Мындыг болган болгаш
Ол-ла чедип чоруп,
Тос каът шил бажыңының иштинге
Аппарып удудуп чыттырып каап-тыр эвеспе.
Ооң даартазында Кара-Көгел
Удуп, оттуп көрүп чыдарга,
Тос каът шил бажың иштинде чыдар,
Орун баарында хаанның алдын даңгыназы
Шай хайындырып олурар
Мындыг болган.
Оон Кара-Көгел чыда, алдын даңгынадан:
«Дүүн мен дөө өгге
Арагалап олурган кижи эвейик мен бе?
Кым мында эккеп чыттырып кагды?»— деп айтырып-тыр.
Алдын даңгына олура:
«Мен-не эккеп чыттырып кагдым.
Сен-даа ышкаш кончуг кижи көрбээн мен.
Эзирик «Дээр — адам, Чер — ием!»— деп
Алгырып-кышкырарыңга,
Даш долу дүшкеш,
Адамның азыраан малының,
Ара-албатызының чартык кезиин
Чылча дүжүп кагды.
 
Ол-даа канчаар,
Ара-албаты, азыраан мал-даа
Өзүп көвүдеп-ле кээр ыйнаан.
Даг-даа чуглуп келгеш,
Дээр-даа чаңнык душкеш,
Бузуп, уреп чадаан
Ожук-дажы-биле тудуш,
Хүлер пажын чуура тепсеп кааптың,
Ол-ла кончуг-дур»— деп,
Чугаалаанын дыңнай салы-ла
Күжүр Ханныг каралыг Кара-Көгел
Кара саар идиин
Бут бажынга ала салы-ла,
Кара торгу тонун
Эгин бажынга ала салы-ла,
Үне халып келгеш:
«Чер — ием, Дээр — адам!
Арага-дараа эзирээш,
Оскунуптуп-тур [мен]
Чылыг хүнден хүннеп хайырлаңар!»— деп
Кускуннаар орта,
Чылыг хүн хүннеп,
Демги өлген, читкен ара-албатының
Ортаа кезии дирлип үнүп турар,
Ортаа кезии өлүп калган
Мындыг бооп-тур.
Оон боду аргалыг саяктың ыяжын
Аа-сывыра тыртып эккелгеш, хөмүр өжүргеш,
Биеэги буза теп каапкан
Хүлер пажын сырыладып туруп кудуп будурерге,
Биеэгизинден артык чаагай
Паш бооп-тур эвеспе.
Шыяан ам, оон Малчын-Эге хаан
Алдын даңгыназы биле Кара-Көгелге
Тозан аът долганып четпес,
Докулчак ак өргээзин тип берип,
Алдан адан тевезин соодуп,
Эдиниң ортузундан эт,
Малының ортузундан мал
Үзүп бээр бооп аазап туруп турган.
Шыяан оон, айның чаазында, хүннүң экизинде
Алдын даңгыназы-биле
Ханныг каралыг Кара-Көгел күдээзин
Аъткарып чорудар дээш,
 
Улуг кара аъдын
Кара-Көгелге кээп мундурарга,
Чавааның аразындан хос өде бээр болган.
Улуг шилги аъдын эккеп мундурарга,
Богба чаваа мунган ышкаш,
Ыйлыңайнып турар мындыг болган.
Оозун ыйлыңайндыр, тендиңейндир мунуп алгаш,
Хаан катының аалындан
Аъттанып көжүп үнүп-тур эвеспе.
Ол-ла чоруткаш, чер ортузу хире черге
Көжүп чоруп олуруп-турлар эвеспе.
Малчын-Эге хаанның бичии оглу
Бир-ле хүн ойнап чорааш,
Демир бажың көзенээнден бакылап көөрге,
Честези Ханныг каралыг Кара-Көгелдиң
Арзылаң-Кыскыл аъдын,
Демир кижен-биле киженнээш,
Демир баганада ыяк так кылдыр баглап каан
Демир кижени-биле чер көгүн
Ээги ортузунга чедир казып чий берген,
Ийи караа дүвүнде дүже берген;
Ийи быкты дегжи соглу берген
Туруп турганын көргеш:
«Мээң адамның-даа
Ишти-сагыжының багын,
Чаңгыс күдээзиниң чаңгыс аъдын
Өлүр баглап кааптар дээни ол-дур»— деп бодааш,
Маңнап чоруткаш,
Адазының дүлгүүрүн барып оорлап алгаш,
Демир бажыңын ажыткаш,
Арзылаң-Кыскылдың демир кижениниң
Ийи башкы холаан адыргаш,
Будунга сөөртүндүр чедип алгаш,
Суггарар дээш, суг кыдыынга эккеп салырга,
Суксаан мал узун дынын сывыра кылаштааш,
Сугнуң тереңинге кире берген,
Демги оол ижип алгаш, үнүп кээрге,
«Тодуп алгай аан» деп бодап турбуже,
Арзылаң-Кыскыл суун ижип алгаш,
Үне кылаштап келгеш, доктаавайн-даа
Чиге соңгу чүкче көрүнгеш,
Челип-ле каап-тыр эвеспе.
Оол оон чүгүргеш,
Аксагалдай-Сайын-Хавытчаа чедип келгеш,
 
«Арзылаң-Кыскылды суггарып турумда,
Узун дынын ушта соп алгаш,
Челип чоруй барды, акым»— деп чугаалаарга,
Аксагалдай-Сайын-Хавытчы
«Аскак-Шокар сени четпес болза,
Довук, дорзуун кестиргей аан,
Аксагалдай-Сайын-Хавытчы:
Сени шалбадавас болза,
Холу, будун кестиргей аан!»— дээш,
Аскак-Шокарын мунгаш,
Сыр соондан хап чоруткаш,
Чедип келгеш, Арзылаң-Кыскылдың
Аргалыктыг алды мойнундан киир кааптарга,
Күжүр Арзылаң-Кыскыл
Аксагалдай-Сайын-Хавытчының хол, буду-биле
Аскак-Шокар аъттын хөрээ-биле
Үзе соп алгаш,
Салып ыңай-ла бооп-тур эвеспе оң.
Ханныг каралыг Кара-Көгел
Чер ортузунга көжүп чоруп олура,
Алдын даңгыназы-биле
Улузунуң соонга элеңейнип чоруп орда,
Хенертен бичии чаъс чаггылап,
Бичии хат хадыгылап турар
Мындыг болган.
Бодап чортуп олурарга,
Аъдының даажы болгаш
Эзини ышкаш болган.
Оон дүшкеш, сидиктеп олурда,
Күжүр Арзылаң-Кыскылы
Бо удур челип олуруп-тур эвеспе.
Кыйыы-биле эрте челип чыдырда,
«Ол кайнаар баарың ол, Арзылаң-Кыскыл?»— деп айтырарга
«Кайнаар боор
Чер-чуртумче чанарым ол-дур»— деп
Киженин бир будунда сөөртүп алган,—
«Демир кижениң бербес сен дээримге
Өнээзин берип,
Мени чүге кадайга саттың?»— деп харыылап-тыр.
Кара-Көгел оон:
— Хаан катым олургаш,
«Аъдын бергеш, киженин бербеске
Кайын боор!— дээш,
Ээрежири кончуг боорга,
 
Шыдашпайн берипкеним кай»—деп чугаалааш,
Чугаазын төндүргениң кайызы чорда,
Эрте челип бар чыдып-тыр.
Ол-ла бар чорда,
Алдын даңгынаның кыйыы-биле
Эрте челип чыдырда,
«Ол кайнаар баарың ол?»— деп айтырарга,
«Кайнаар боор
Чанарым-на ол-дур»— дээш,
Эрте челип чыдырда,
«Эр аът эр ээзинге-даа
Хайыралыг-ла ыйнаан,
Эр ээзи эр аъдынга-даа
Хайыралыг-ла ыйнаан,
Эр ээңниң чаржынчыын,
Түренчиин көрбес сен бе?»— деп,
Алдын даңгына чугаалаарга,
Доктаап тура дүжүп-тур эвеспе оң.
Будунче көөрге,
Демир киженин сөөртүп алган,
Мойнунче көөрге — аргамчылыг,
Оон, ужунда Аскак-Шокарның хөрээн,
Аксагалдай-Сайын-Хавытчы акызының
Холу-буду-биле кады сөөртүп алган
Бооп-тур эвеспе.
Оон ынчап турбуже,
Кара-Көгел алдын дангыназының чанынга
Чедип кээп:
«Арзылаң-Кыскыл харын-даа
Чедип кээп-тир ийин»— деп чугаалаарга,
Кадын:
«Чедип келбейн канчаар,
Аскак-Шокар аъттың хөрээн,
Аксагалдай-Сайын-Хавытчының холун, будун
Сөөртүп алгаш кээп-тир.
Аскак-Шокар-даа канчаар,
Аксагалдай-Сайын-Хавытчы акым-на
Кончуг-дур, хөөкүй»— деп,
Чугаалап туруп турган чүвең иргин.
Шыяан оон ам,
Күжүр Ханныг каралыг Кара-Көгел
Арзылаң-Кыскылын мунгаш,
Бош дагны оора тыртып,
Төрепчилеп алгаш,
 
«Дорт шыйган черимге чоруп,
Доора шыйган черимге хонуп, чоруп
Чедип кээр силер!»— деп чагааш,
Хап чоруп каап-тыр эвеспе оң.
Ол-ла хап чоруткаш,
Аалынга чедип кээрге,
Иезинге белеткеп берген
Чаг оваазы чамдыйып,
Эът оваазы эмирли берген
Мындыг бооп-тур.
Ханныг каралыг Кара-Көгелдиң авазы
Сай-Куу кадын:
«Оглум чедип келген-дир»— дээш,
Шай хайындыра берип-тир.
Ынчап турбуже,
Кара-Көгел боду хей ыт ээртип каапкаш,
«Даштын ыт ээре-дир,
Үнүп көрем, авай»— дээш, үндүрүпкеш,
Үне бээр аразында, одун чүшкүре каапкаш,
Хымыжын чажыра кааптып-тыр.
Ынчаар орта шайы ажа хөөреп келген.
Авазы ол үеде кирип кээрге,
Ийи холундан туткаш,
«Мээң ачамның канчап өлгенин
Орта чугаалавас болзуңза,
Бо изиг шайже
Ийи холуңну быжыр суптар мен»— дээр орта,
Авазы:
«Чугаалаайн, чугаалаайн, оглум,
Сен хырын иштинге чоруңда,
Сээң адаң Мөге Баян-Талайны
Чиге соңгу чүкте
Узун Кара-Хемни эжелей төрээн,
Кадын-Кара, Ак-Хаан ийи алышкы өлүргеш,
Ара-албатывысты, азыраан малывысты,
Эт-севивисти шуптузун
Олчалап, үптеп алгаш барган чүве, оглум»— деп
Чугаалап-тыр эвеспе.
Оон чиң шайын ижип,
Чигир-боовазын чип алгаш,
Адазының өлүрткен черин дилээр дээш,
Чиге соңгу чүкте
Адазы Баян-Талайның чурттап чораан
 
Чиңге-Кара-Хеминче углааш,
Хап чоруп каап-тыр эвеспе.
Ол-ла хап чоруткаш,
Чиңге-Кара-Хемниң аксынга хап кээрге,
Тос каът шил бажың бар болган.
Ооң тос хаалгазын ажыда тарбыдааш,
Кире бээрге,
Сес буттуг ширээ кырында,
Сес каът олбук кырында
Кижинин сөөгү сайланып калган чыдар болган.
Оон дедир үне маңнап келгеш,
Арзылаң-Кыскылының хан сидиин сидиктеткеш,
Дес мыяан мыяктаткаш,
Бириктир тудуп туруп,
Демги сөөктерни эптей каггаш,
Чаап туруп турган.
Ынчаарга оозу чаа өлген кижи апарган-дыр.
Оон тынгарып аар деп чорда,
Куу сөөк бооп кеңгирткейнип кээп дүжер
Мындыг болган.
Оон ийи удаа диргизип алыр дээш,
Чадап кааш,
«Бо-даа кижи бержип болбас
Төре аралчаан кижи-дир»— дээш, каапкаш,
Тос каът шил хаалгазын
Дуй тарбыдап кааптып-тыр эвеспе.
Оон ол-ла каккаш,
Чиңге-Кара-Хемниң бажынга
Хап чедип кээрге,
Шаанда бай аал турган
Чер бар болган.
Оон чиге мурнунда ыдык бора тейниң бажынга
Үне маңнадып кээрге,
Сөөк-даяа сайланып калган кижи чыткан.
Ооң сөөктерин эптей тудуп тургаш,
Арзылаң-Кыскыл аъдының
Хан сидиин сидиктеткеш,
Дес мыяан мыяктаткаш,
Бириктир тудуп тургаш, чаарга,
Чаа өлген кижи кыннып кээп-тир.
Ооң соонда
«Мээн адам Мөге Баян-Талай шын болза,
«Чоп эрте удуй берген кижи боор мен»— дээш,
 
Тура халып чугаалажып-ла кээр ыйнаан»— дээш,
Алдын допурзак кымчызы-биле
Белин орта домнай каккаш,
Арта халый бээрге,
Оозу шынап-ла ковайып туруп кээп,
Чугаалаза-ла кижи билип алыр хире
Сөс, чугаа-даа чок.
Анаа-ла шулураар. Мындыг бооп-тур.
Оон хоочун шагның хопчу сарыг судурун
Ушта соп алгаш, көрүп олурарга,
Адазының өөгүн, дижизин
Хей күске ызырып алгаш,
Чеди каът чер,
Тос каът довурак алдынче
Кире берген бооп-тур.
Оон шоңмас ас бооп хуулуп алгаш,
Соондан киргеш,
Ук күскени өлүргеш,
Өөгүнүң дижизин ап алгаш, үнүп кээрге,
Адазы база өлүп калган
Чыдып-тыр эвеспе.
Оон демги өөгүнүң дижизин
Адазының аксынче киир каапкаш,
Боду катай биеэги бооп,
Эде хуулуп алгаш,
Сөөк-даяан эптеп туткулааш,
Демги-ле ёзугаар диргизерге,
Адазы ковайып кээп,
«Чоп эрте удуй бергеним ол боор»— деп чугаалааш,
Тура халып кээп-тир.
Тура халып келгеш,
«Чүү мындыг черниң ческээ,
Сугнуң суксаа чүве сен?»— деп чугаалаарга,
«Мен болза сээң, оглуң
Ханныг каралыг Кара-Көгел
Деп кижи мен»—дээр орта,
Адазы олура:
«Сээң оглуң мен,
Сээң оглуң мен»— деп алган,
Чүү мындыг черниң ческээ,
Сугнуң суксаа чүве сен?»— деп,
Серте чок көксеп-хөректеп
Олуруп-тур эвеспе.
 
«Чаа ынчаарга,
Сен дөө дагның бажынга
Олуруп алам,
Мен бо дагның бажынга
Олуруп алыйн.
Ынчангаш кайы-кайывыстың
Аастарывысче киир сыкыржыылы.
Бир эвес кайы-кайывыстың
Аксывысче кирип турар болза,
Шын-на ыйнаан»— деп чугаалаан соонда,
Кайы-кайызы ийи даг бажынга
Олургулап алгаш, сыкыржырга,
Шынавы-ла кайызының-даа
Аксынче кирип турар
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Оон ийи адашкылар таныжып ап-тырлар.
Ынчап турбуже адазы Мөге Баян-Талай:
«Арыда адааным ап,
Өвүрде өжээним ап
Чоруур кижи мен»— дей бээр орта,
Оглу: «Мен ынаар барайн,
А сен соңгу аал-чуртувусту
Хондуруп, ажаап карактап, ээлеп олур»— деп
Чугаалап туруп турган чүвең иргин.
Шыяан. Оон оглу
Ханныг каралыг Кара-Көгел
Диргизип алган эвеген чанагаш адазын
Хепкерип, тоннадып аъткарар дээш,
Бодунуң кара торгу тонунуң
Өөледин суйбай туткаш,
Кара торгу тон кылып тонгарып,
Кара саар идииниң хончузун суйбай туткаш,
Кара саар идик кылып берип, кеттирип,
Кара дордум курун суйбай туткаш,
Кара дордум кур кылып куржандырып,
Карактыг одагалыг кара киш кежи бөргүн
Суйбай туткаш,
Карактыг одагалыг кара киш кежи бөрт
Кылып берип кетсип, хепкергеш,
Арзылаң-Кыскыл аъдының
Челин, кудуруундан чула тырткаш,
Арзылаң-Кыскыл аът кылып берип,
Эзер, чүгенинден суйбай тырткаш,
Эзер, чүген кылып, эзертеп, чүгеннеп берип,
 
Хей-илби-биле аъттандырып,
Хептендиргеш чорудуп кааш,
Боду адазының адаанын,
Өжээнин сүрүп негээр
Ак-Хаан, Кадын-Кара ийи алышкының
Алды чыл болган изин
Алыр аза бооп истеп,
Чеди чыл болган изин,
Чер ээзи бооп истеп,
Чиге соңгу чүкче,
Узун-Кара-Хемче углааш,
Хап-ла каап-тыр звеспе.
Ол-ла истеп, дилеп чоруткаш,
Теве кадарчызынга
Таагылыг бора чаваалыг,
Ыт кежи көвенчиктиг,
Ыңгыржак эзерлиг,
Багай оол бооп хуулуп алгаш,
Чылдыр-шак, чылдыр-шак кылдыр
Чортуп чедип кээрге,
Казыра мунган ашак кижи бооп-тур.
Улам чоокшулады чортуп чеде бергеш:
«Кайы хаанның каң сүрүү29 боор, ирем?»— деп
Ашактан айтырарга,
Ашак тура:
«Биеэ шагда болза,
Мөге Шагаан-Тоолай, Мөге Баян-Талай
Ийи адашкының малы болур чүве.
Ам шагда Ак-Хаан, Кадын-Кара ийи алышкының
Каң сүрүү болур чүве ийин, оглум»— дээрге,
«Ок, көдек, ийи хаанныг чораан кижи-дир сен,
Кайызы кадыг-дошкун,
Кайызы чөөлең-чымчак чүвел, ирем?»— деп айтырарга,
«Өлген кижи черле эки
Өлген мал черле сүттүг болур ийин.
Биеэги хааннарымны кандыг дээрлаан.
Ам түреп чор мен.
Шаанда шагда хааннарым турда,
Казыра мунуп алгаш,
Мал чандырар хамаан чок
Бак аът безин мунуп алгаш,
Чандырып көрбээн мен»—деп харыылааш,
«Сен кайыын келдиң?
Кайнаар бар чор сен, оглум?»— деп айтырарга,
 
Оол тура:
—    Мен болза бистиң хаанның
Дорум10 тевези читкен,
Ону дилеп долагайны долганган31,
Делегейни дескинген
Мындыг кижи мен.
Ам база-ла дорум теве дилеп чор мен.
Харын теведен чүнү көрдүңер, ирем?—деп
Айтырар мындыг бооп-тур.
Оон ашак тура:
«Адыр, оглум, ам сен черле
Дыңнаан, көрген боор сен.
Шаанда Сай-Куу кадын
Иштиг-сааттыг ойлап дезе берген чүве.
Оол божупкан, ооң оглун
Ханныг каралыг Кара-Көгел деп адаан,
Ол кончуг эрлик эрес
Эгиннигге алыспас,
Эриннигге алыспас,
Чарынныгга октатпас,
Чаактыгга алыспас,
Күш-күчүлүг кижи деп
Сураа дыңналыр чүве болган.
«Ол кижи ам кайдал?
Оон чүнү билдиң?»— деп
Чугаалаар мындыг бооп-тур эвеспе.
Ынча дээрге, оол тура:
«Ол кижи чиге мурнуу чүкте
Малчын-Эге хаанның
Алдын даңгыназын чалап аар деп чорааш,
Ол хаанның Сырылыг-Мөгезиниң сырызынга
Чиртип өлүртүп каан чүве деп
Дыңнаан мен»— деп мегелеп чугаалаарга,
Ашак: «А, ону көрүп бир амыраар деп бодаан,
Ам хоржок-тур.
Мынчап чорааш-ла дүвүрээр чүве-дир оо!»— дээш,
Багай казыразындан аңдарлып кээп дүжүп,
Казыразынга бастырып каггы дег,
Ыглап чыдып каап-тыр эвеспе.
Ханныг каралыг Кара-Көгел оон-на чоруткаш,
Богба мунган чылгы кадарчызынга
Чылдыр-шак, чылдыр-шак кылдыр
Чортуп чедип келгеш:
«Бо кайы хаанның каң сүрүү боор, ирем?»— деп айтырарга,
 
Ашак тура:
«Бо шаанда шагда болза,
Мөге Шагаан-Тоолай, Мөге Баян-Талай ийи адашкының
Малы, каң сүрүү болур чүве.
Бо шагда болза,
Ак-Хаан, Кадын-Кара ийи алышкының
Каң сүрүү болур.
Мындыг-ла чүве-дир бо, оглум»— дээр орта,
Оол тургаш:
«Ок, көдек, ийи хаанныг чораан кижи-дир сен.
Кайызы кадыг-дошкун,
Кайызы чөөлең-чымчак чораан чүвел, ирем?»— деп
Айтырарга, ашак тура:
«Өлген кижи черле эки,
Өлген мал черле сүттүг.
Биеэги хааннарымны кандыг дээрил аан,
Кончуг эки хааннарым-на болгай.
Богба мунуп, мал чандырар хамаан чок,
Бак аът-даа мунуп,
Мал чандырып көрбээн мен.
Кончуг чүве-дир ийин, оглум»— деп чугаалааш:
«Кайыын келдиң? Кайнаар баарың ол?»— дээрге,
Оол тура:
«— Бистиң хаанның дорум тевези читкенден бээр,
Тос чыл болган.
Ону дилээш,
Долагайны долганган,
Делегейни дескинген
Мындыг кижи мен.
Ам база-ла ону дилеп чор мен.
Харын дорум теведен
Чүнү көрдүң, ирем?»— деп
Удур айтырып туруп-тур эвеспе.
Ынча дээрге:
«Ынчаарга сен долагайны долганган,
Делегейни дескинген кижи-ле-дир сен,
Сенден бир чүве айтырайн»— дээш,
«Бистин Сай-Куу кадын ол шагда
Чаа-дайындан иштиг-сааттыг ойлап дескеш,
Ханныг каралыг Кара-Көгел деп
Оол уруг божаан,
Ол кижи кончуг эрлик эрес
Эгинниг чүвээ октатпас,
Эринниг чүвээ алыспас,
 
Чарынныг чүвээ октатпас,
Чаактыг чүвээ алыспас,
Орлан эрес, күш-күчүлүг кижи дижип,
Ол келзе өлбээн бодувус өлүр,
Өшпээн одувус өжер болгай»— деп
Бижирешкен, сымырашкан турар
Чүвелер болгай аан моң!
Оон чүнү билдиң, оглум?»— деп айтырарга,
Оол тура:
«Ол кижи чиге мурнуу чүкте
Малчын-Эге хаан деп кижиниң
Алдын даңгыназын
Чалап аар деп чорааш,
Ооң Сырылыг-Мөгезиниң сырызынга
Чиртип өлүп калган деп
Дыңнаан мен»— деп
Мегелеп харыылааш,
Оол улаштыр чортуп каап-тыр эвеспе.
Ашак:
«А ону көрүп, бир амырап чыргаар деп бодаан чүве.
Ам хоржок болган-дыр.
Кижи мынчап чорааш-ла
Дүвүрээр чүве-дир оо!»— дээш,
Багай богбазындан аңдарлып кээп дүжүп,
Богбазынга бастырып каггы дег
Ыглап-сыктап чыдып каап-тыр оо.
Ханныг каралыг Кара-Көгел
Ол-ла хап чоруткаш,
Молдурга мунган инек кадарчызы ашакка
Чылдыр-шак, чылдыр-шак кылдыр
Чортуп чеде бергеш,
«Бо кайы хаанның
Каң сүрүү боор, ирем?»— деп айтырарга,
Ашак тура:
«Бо биеэ шагда болза,
Мөге Шагаан-Тоолай, Мөге Баян-Талай
Ийи адашкының малы боор чүве ийин, оглум,— [дээн]
Оол тура:
«Ок, көдек, ийи хаанныг чораан кижи-дир сен, але?
Ол ийи хааныңның кайызы кадыг-дошкун,
Кайызы чөөлең-чымчак
Чораан чүвел?»— деп айтырып-тыр эвеспе.
Оон ашак тура:
«Өлген кижи черле эки,
 
Өлген мал черле сүттүг.
Биеэ хааннарымны кандыг дээрил аан!
Кончуг эки хааннарым-на болгай.
Мындыг молдурга мунуп
Мал чандырар хамаан чок,
Багай аът безин мунуп алгаш,
Мал чандырып чорбаан кижи мен.
Ам-даа бактың багы-биле
Түреп чор мен, оглум»— дээш,
«Кайыын келдиң,
Кайнаар барайн деп, оглум?»— деп
Айтырып-тыр эвеспе.
Оол тура:
«Бистиң хаанның дорум тевези читке-ле
Тос чыл болган,
Ону дилеп долагайны долганган,
Делегейни дескинген кижи мен,
Ам база-ла ону дилеп чор мен,
Харын чүнү көрдүң, билдиң, ирем?»— деп айтырарга,
Ашак олура:
«А харын сен долагайны долганган,
Делегейни дескинген кижи-ле-дир сен
Бир чүвени билген,
Дыңнаан боор сен.
Бурун шагда бистиң Сай-Куу кадын
Иштенип-сааттангаш,
Чаа-дайындан ойлап дезе берген чүве болгай,
Ол Ханныг каралыг Кара-Көгел деп
Оол уруг божаан деп сураа үнер,
Ол кижини эгинниг чүвээ октатпас,
Эринниг чүвээ алыспас,
Чарынныг чүвээ октатпас,
Чаактыг чүвээ алыспас,
Орлан эрес кончуг күш-күчүлүг кижи дижип:
«Ол кээр болза,
Өлбээн бодувус өлүп,
Өшпээн одувус өжер апаар деп,
Мижирежип, сымыранчып турар
Чүвелер болгай аан моң.
Оон чүнү билдиң, оглум?»— деп
Ашак айтырарга,
Оол тура:
«А ол кижи чиге мурнуу чүкте
Малчын-Эге хаанның
 
Алдын даңгыназын чалап алыр деп чорааш,
Ооң Сырылыг-Мөгезиниң сырызынга чиртип,
Өлүп калган деп дыңнаан мен, ирем»— деп
Мегелеп харыылааш,
База-ла улаштыр чортуп каар орта,
«А ону көрүп бир амырап,
Чыргаар деп бодап чораан чүве,
Ам хоржок болган-дыр,
Кижи мынчап чорааш-ла
Дүвүрээр-дир»— деп
Багай молдургазындан аңдарлып кээп дүжүп,
Молдургазынга бастырып каггы дег,
Ыглап-сыктап чыдып каап-тыр эвеспе.
Ханныг каралыг Кара-Көгел
Ол-ла улаштыр хап чоруткаш,
Казыра мунган, хой кадарган ашак кижээ
Чылдыр-шак, чылдыр-шак кылдыр чортуп кээп,
«Бо кайы хаанның
Каң сүрүү боор, ирем?»— деп айтырарга,
Ашак тура:
«Биеэ шагда болза,
Мөге Шагаан-Тоолай, Мөге Баян-Талай
Ийи адашкының каң сүрүү болур чүве.
Бо шагда болза,
Ак-Хаан, Кадын-Кара ийи алышкының
Каң сүрүү болур чүве-дир ийин, оглум»— деп
Харыылаар орта, оол тура:
«Ок, көдек, ийи хаанныг чораан кижи-дир сен але,
Оларның кайызы кадыг-дошкун,
Кайызы чөөлең-чымчак чораан чүвел моң, ирем?»— деп
Айтырып-тыр.
Оон ашак:
«Өлген кижи черле эки,
Өлген мал черле сүттүг,
Биеэги хааннарымны чүү дээрил аан.
Кончуг эки хааннарым турган чүве болгай.
Ам дээрге, кандыг дээрил аан,
Өлбестиң аргазы-биле
Бо хой төрүүрге
Соңгузун-даа быжырып чип
Чоруур-ла-дыр мен.
Мал төрүп кааптарга,
Чүкүе-ле өлүрбес улус болгай аан моң.
 
Шаанда шаг болза,
Мындыг казыра мунар хамаан чок,
Багай аът безин мунуп алгаш,
Мал чандырып чорбаан мен ийин, оглум,
Сен кайыын келдиң?
Кайнаар барайн?»— деп,
Оолдан айтырып туруп турган чүвең иргин.
Оол тура:
«Бистиң хаанның дорум тевези читкенден бээр,
Тос чыл болган.
Мен ону дилээш,
Долагайны долганган,
Делегейни дескинген кижи мен.
Ам база-ла ону дилеп чор мен,
Харын чүнү көрдүң, дыңнадың, ирем?»— деп айтырарга,
Ашак тура:
«Ынчаарга сен харын,
Долагайны долганган,
Делегейни дескинген-не кижи-дир сен.
Бир чүвени билген, дыңнаан
Чадавас боор сен.
Ол шагда бистиң Сай-Куу кадын
Чаа-дайындан дезип ойлааш,
Иштиг-сааттыг чоруткаш,
Оол уруг божаан.
Ол оглун Ханныг каралыг Кара-Көгел деп адаан.
Эгиннигге октатпас,
Эриннигге алыспас,
Чарынныгга октатпас,
Чаактыгга алыспас,
Кончуг орлан эрес күш-күчүлүг кижи дижип,
Ол келир болза,
Өлбээн бодувус өлүп,
Өшпээн одувус өжүп,
Дүвүрээр боор бис»— деп,
Мижирежип, сымыранчып турар.
Мындыг чүвелер болгай аан боларың.
Оон чүнү билдиң, оглум?»— деп айтырарга,
Оол тура:
«Ол кижи чиге мурнуу чүкте
Малчын-Эге хаан деп кижиниң
Алдын даңгыназын чалап аар деп чорааш,
Оон Сырылыг-Мөгезиниң сырызынга
 
Чиртип өлүп калган деп
Дыңнаан мен, ирем»— деп мегелеп харыылаарга,
Ашак:
«Ону көрүп бир чыргап,
Амыраар деп бодаан чүве,
Ам хоржок болган-дыр.
Кижи мынчап чорааш,
Дүвүреп өлүр чүве-дир аа?»— дээш,
Ыглап-сыктай берип-тир.
Оон Ханныг каралыг Кара-Көгел олура:
«Хааннарың чүнү кылып турар чүвел, ирем?»— деп айтырарга,
Ашак:
Кадын-Кара дөө баалык кырында
Тос сыра-биле чер аштап, ширбип турар чүве,
Аңаа Ак-Хаан баг адар дээр чүве чорду»— деп
Харыылап каарга, оол олура,
«Ынчаарга мен ырак чер чорааш,
Аштап-суксаан пат чор мен.
Бо эмгежок хой ышкаш,
Мооң иштинден бир хөмээ-шадаадан
Бооп чип көрээли,
Кайын чоктаарыл олар»— дээрге,
Ашак:
«Ой, ынчаарга кайын боор, оглум,
Мени бо улузуң өлүрер-ле болгай»— деп
Харыылап турбуже,
Ханныг каралыг Кара-Көгел
Багай чаваазынга аъттангаш,
Чылдыр-шак, чылдыр-шак кылдыр
Чортуп туруп хойну бөле сывырып келгеш,
Арзылаң-Кыскыл аъттыг
Ханныг каралыг Кара-Көгел боду бооп хуулуп алгаш,
Богданың бора иртин туткаш,
Аргалыг саяктың дыдын
Аа-сывыра тыртып эккелгеш,
Улуг одун ужуткаш,
Демги иртти бүдүнге
Улуг сыразының бажынга шиштээш,
Ашакка ооң чаңгыс бүүрээн
Ушта соп шиштей шанчып бээрге,
Демги ашак Ханныг каралыг Кара-Көгелди кергеш,
Өөрүп ыглаар дээш,
Чаңгыс борбак бүүрээн
Быжырып чадап орда-ла,
 
Кара-Көгел шиштээн иртти
Дооза быжырып чип,
Чиңге сөөгүн сиңмирип,
Кадыг сөөгүн каккырыпкаш,
Хап чоруй барып-тыр эвеспе.
Оон бар чыда таагылыг бора чаваалыг
Ыт кежи көвенчектиг,
Ыңгыржак эзерлиг
Багай оол бооп хуулуп алгаш,
Баалык баарында чер ширбээн Кадын-Карага
Чылдыр-шак, чылдыр-шак кылдыр
Чортуп чеде бээрге,
Кадын-Кара тургаш:
«Кайыын келдиң?
Кайнаар барайн деп, оол?»— дээрге,
Оол тура:
«Бистиң хаанның дорум тевези читке-ле,
Тос чыл болган.
Ону дилеп долагайны долганган,
Делегейни дескинген кижи мен,
Ам база-ла ону дилеп чор мен.
Силер харын чүнү көрдүңер?
Чүнү билдиңер?»— деп
Айтырып туруп-тур эвеспе.
Ынчап тура:
«Бо чүнү кылыр чер боор?»— деп
Кадын-Карадан оол айтырарга,
«Бо болза бистиң хаанның
Баг кагар чери-дир»— деп харыылап-тыр.
Ынча дээрге, оол тура:
«Хаан кижиниң баг адар чери
Мындыг боор бе?»— дээш,
Эжип каан чыткан черин
Ээжээ-биле чара тепсеп чүгүре берген.
Оон: «Кижиниң ширбип чыткан черин
Ынчап турар чоп кончуг,
Хоранныг чүве боор бо!»— дээш,
Бир сыразын ушта соккаш, кагарга,
Балдыры-даа эглиш дивес мындыг болган.
Оон беш катап оя тепсеп чүгүре бээрге,
Беш катап каккан,
Беш сыразы бежелээ сына бээр
Мындыг бооп-тур эвеспе.
 
Оон база-ла оя тепсеп чүгүре бээр орта:
«Шынап-ла кончуг хоранныг хей боор бо!»— дээш,
Үш сыраны катай туткаш, кээп кагарга,
База-ла балдыры эглиш дивес мындыг болган.
Кадын-Кара оон ажынып-хорадап:
«Сен кулугурну көрүп турзун шүве,
Хаанымга барып сөглээш,
Бөрттүг бажың бөргү-биле,
Чеңниг холуң чеңи-биле кестирер мен»— дээш,
Маңнадып чанып келгеш,
Ак-Хаанга чугаалааны:
Таагылыг бора чаваалыг,
Ыт кежи көвүнчектиг,
Ыңгыржак эзерлиг,
Багай оол келгеш:
Хаан кижиниң баг кагар чери
Мындыг боор чүве бе?»— дээш,
Ширбип турган черимни
Ээжээ-биле оя тепкилеп
Маңнай бээр мындыг болду.
Оон мен ширбип турган
Сыра ыяштарым-биле кагарымга,
Балдыры-даа эглиш дивес,
Харын сыралар углуп чаштай бээр
Мындыг боорга, аңаа хорадааш,
Силерге сөглээр дээш келдим»— деп
Дуңмазы Ак-Хаанга чугаалап олуруп-тур.
Оон Ак-Хаан олура:
«Сен дег мындыг
Муңгаш мугулай кончуг амытан чок-тур.
Апкан-чипкен чүвелиг эвес,
Арга-хорга-биле эрттирип көөр чүвени.
Ону чүге соккулай бергениң ол?
Ол кончуг кижи келгени ол-дур.
Ам-на өлбээн бодувус өлүп,
Өшпээн одувус өжер-дир»— деп,
Хазын чемелеп чугаалап олурбуже,
Ыт ээре берген. Үнүп көөрге,
Ханныг каралыг Кара-Көгел
Арзылаң-Кыскыл аъдын мунуп алган,
Аалче чортуп кирип олуруп-тур.
Ам-на ылап көөрге:
Муң кижиниң дүрзүзүн баскан
Мучугур кызыл шырайлыг,
 
Түмен кижиниң дүрзүзүн баскан
Дүндүгүр кызыл шырайлыг,
Үш кулаш кара кежегелиг,
Үжен кулаш дурт-сынныг,
Сүр-күчүлүг эр бооп
Ак-Хаанның өөнге кылаштап кирип кээрге,
Чолугуп, мендилежип
Сес буттуг ширээзиниң кырынга
Сес каът олбуун салып,
Чиң сарыг шайын кудуп,
Чигир-боовазын салып,
Богданың бора иртин
Бооп быжырып,
Бүдүнге салып, хүндүлеп
Туруп турган чүвең иргин.
Ынчап хүндүлеп-ямбылап турбуже,
Ханныг каралыг Кара-Көгел олургаш:
«Чаа мен-даа багай аданың
Арыда адааны,
Өвүрде өжээни дээш,
Мынчап чортуп чор мен ийин»— деп чугаалаарга,
Ак-Хаан олура:
«Харын ындыызы шын чүве,
Алыс ук чааның баштыңы
Силерден болган чүве»— деп чугаалаарга,
Кара-Көгел олура:
«Ам харын силерден-даа эгелээй-ле»— деп
Чоргаар чугаалап олуруп туруп-тур эвеспе.
Олар ынчап хөөрежип хонгаш,
Ам даартазында үжелээ
Чоруп каап-тырлар эвеспе.
Ол чоруткаштарның
Карак четпес сарыг ховунуң ийи кыдыында
Мажалыктыг ийи тейниң бажынче
Үне маңнашкылай берип-тирлер эвеспе.
Ханныг каралыг Кара-Көгел
Арзылаң-Кыскылының кырынга
Он сес өөгүн чешкеш,
Аптара болган ак чаагай хөрээн ашкаш,
Машпайты олуруп берип-тир эвеспе.
Оон Ак-Хаан
Эртен тырттынган боду
Кежээге чедир
Кежээ тырттынган боду
 
Эртенге чедир тырттынып-тырттынып,
Кес туткан холундан
Ыжы буруңайндыр,
Ча туткан холундан
Чалбыраажы чайыңайнып кээр орта,
Ышкына чоруй салырга,
Ханныг каралыг Кара-Көгелдиң хөрээнге деггеш,
Хая-даш атканы ышкаш,
Каң-болат атканы ышкаш,
Огу чанчарлып углуп чаштай бээр,
Мындыг бооп-тур.
Оон Ханныг каралыг Кара-Көгел тургаш:
«Ам сагыжыңар бар бе, эштерим?»— деп айтырарга,
Демгилери «чок» деп харыылап туруп-турлар эвеспе
Ханныг каралыг Кара-Көгел тургаш, 
база катап:
 - Иелдириңерни ийи адар мен бе?
Азы каътташтыр адар мен бе?»— деп айтырарга,
Ак-Хаан, Кадын-Кара ийи алышкы
Каътташтыр туруп берип-тирлер.
Оон күжүр Ханныг каралыг Кара-Көгел
Эртен тырттынган боду
Кежээге чедир,
Кежээ тырттынган боду
Эртенге чедир,
Кес туткан холундан
Ыжын буруладыр тырттынып,
Ча туткан холундан
Чалбыыжын чайыңнадыр тырттынып,
Үстүү сагында сиилип кылган
Үжен улузу алгыржып-кышкыржып,
Алдыы сагында сиилип кылган
Алдан те, чуңмазы
Үскүлежип-шашкылажып келир орта,
Ышкына чоруй салырга,
Ак-Хаан, Кадын-Кара ийи алышкының хөрээн
Кадыг инек кежи хөм ышкаш
Өттүр салып-тыр эвеспе.
Ынчангаш оларны шак ынчаар өлүрүп каапкаш,
«Арыгда, дагда мал-маганыңар
Бөлүп, хавырып эккелиңер,
Ара-албатылар!
Ам мээң-биле адыг-чарыш,
Адаан-мөөрей кылыр кижи бар бе?»— деп
Кыпсынчыг кышкызын кышкырып туруп-тур эвеспе.
 
Ынчаарга хамык ара-албатызы
Чедип келгеш:
«Ыткылаштыр эдерип,
Аъткылаштыр четтинип,
Бараан боор бис»— деп харыылавышаан,
Бөлдүнчүп, хагдынып туруп-тур эвеспе.
Шыяан оон ам
Күжүр Ханныг каралыг Кара-Көгел
Хамык ара-албатызын,
Мал-маганын, эт-севин бөлүп ап,
Аалынга чанып келгеш,
Ак-Хаанның кадынын
Алдын-Аас ирезинге бергеш,
Боду чалап алган алдын даңгыназын алгаш,
Оюн оя чурттап,
Чигин чире чурттап чоруй барып-тыр оо.
Шыяан ам.
Ол ынаар баарды,
Мен чанып келдим.