АЛДАЙ –БУУЧУ

Шыяан ам, 
Бурунгунуң мурнунда, 
Эртенгиниң эртезинде, 
Эңге-доңга шагда, 
Эки шагның эктинде, 
Бак шагның бажында чүвең эргин.
Алдай-Буучу деп ашак 
Чурттап-даа турган чүвези эргин. 
Хүүртүң-Кызыл тайгазынга
Та чеженге, та кажанга чурттап келген чүве.
Кадынындан ачы-үре деп чүве черле үнмээн иргин.
Ашак үш чүс харны чаштап келгеш,
Боданып олуруп тур.
Кадынында ачы-үре чок канчаарыл деп.
Бир айның үжен хонуунда,
Ийи айның алдан хонуунда
Үш айның тозан хонуунда
Боданып келген.
«Кырган кижи мээң
Бодал-сагыжымга чүү кирер» -дээш,
Үш чылда ашпас-тутпас
Хопчу кара судурун
Ажып көрүп орган эргин.
Хопчу кара судурун ажып көөрге,
Хүүртүң-Кызыл тайганың
Хүнгээр чартыында
Агыйда саадаан Ачыты башкаа
Авыралдаар болза бир чүве болур болган эргин.
База-ла бир айның үжен хонуунда,
Ийи айның алдан хонуунда,
Үш айның тозан хонуунда
Боданып олуруп берген.
Башкыга киштиң каразындан,
Бөрүнүң көгүнден,
Дииңниң агындан,
Дилгиниң кызылындан,
Үс араатанның  шокарындан
Өргүп, авыралдаар-дыр – деп
Бодап олурган эргин.
Чүс кара карактыг
Кызыл аъттан база 
Өргүп авыралдаар-дыр – деп,
Бодап олурган эргин.
Шыяан ам,
Айның чаазында,
Хүннүң экизинде,
Ам үш хонгаш,
Бөрүнүң көгүн ,
Дилгиниң кызылын,
Киштиң каразын,
Дииңниң агыннан,
Үс араатанның шокарын өлүрүп ап,
Чүс кара карактыг
Кыскыл аъдын тудуп,
Бөлүп чоруурунга белеткенип туруп тур.
Амытан чүвезин алгаш,
Хүүртүң-Кызыл тайганың
Хүнгээр чартыынче
Хап чорувуткан эргин.
Ачыты башкының аалынга хап келгеш,
Чүс кара карактыг кыскыл аъдын
Өргээзиниң эжиинге дизе хөнеп баглааш,
Кире берген эргин.
Кире бергеш, аң-меңиниң кежин
Ширээзиниң адаандан оваалааш,
Бажын ажыр оваалап,
Тейлеп туруп-тур.
Бир айның үжен хонуунда,
Ийи айның алдан хонуунда,
Үш айның тозан хонуунда
Тейлеп келген-дир оо.
Башкы бир-ле көрүп келгеш:
- Алдай-Буучу авыгай,
Чүге мынчап тейлеп
Турарыӊар ол боор? –.
Алдай-Буучу тургаш:
- Баштай төрээн ам-даа чок,
Соӊнай төрээн дуңмам-даа чок,
Кадынымдан ачы-үре-даа чок.
Бодум болза үш чүс харны
Чажай берген кижи мен.
Ачы-үре үжүнүнде
Башкы силерге авыралдап
Тейлеп келдим – деп-тир.
Агыйда саадаан Ачыты башкы
Хопчу кара судурун ажып көргеш,
Эминиӊ амгыыныӊ аразындан 
Кызыл хапта эмни ап берип:
- Кадыныӊга мону аппаргаш,
Үш кежээ улай соктап четтиртивит – деп-тир.
Алдай-Буучу ашак
Аалынга хап чедип келгеш,
Кызыл хапта эмин
Кадынынга үш кежээ улай
Соктап четтиртип-тир.
Шыяан ам,
Ашак боданып олургаш,
Эр кижиниӊ эдилээр
Эдик-хеп херекселин,
Агажа-чепсээн алгаш,    
Хүүртүң-Кызыл тайганыӊ
Хөлеге чарыынга
Дедир аастыг кара куйнуӊ
Иштинге  шыгжааш,
Мозага кара хая дег
Дөрбелчин кара даш-биле
Аксын дуй базырып каап-тыр эвеспе.
Базырып кааш келгенде,
Ийи, үш ай болгаш,
Кадынындан уруг тыптып,
Иштели берип-тир эвеспе.
Каш хонгаш кадайы
Божуп туруп-тур.
Божаан уруу оол болган эргин.
Алдай-Буучу ашак
Амырап-өөрээш,
Оттуң ол-бо чарыынга
Ажа халып өөрүп туруп
Турган чүвең иргин.
Ол оглун алды чылда азырап келирге,
Аъшка-чемге кирип,
Чеди чылда азырап келирге,
Чемге-аъшка кирип келген чүвеӊ иргин.
Оглу-даа кылаштап чоруур апарган дораан-на:
- Кушкаштаайн, ча, согундан чазап берем, ачай – деп
Ээрежип туруп берген.
Ча, согунну чазап бээрге,
Кушкаштааш-ла кушкаштарны
Хүннүӊ-не өг дег кылдыр
Оваалап өлүрүп турган эргин.
Оглу бир-ле хүн
Ховаа кушкаштап чоруурга,
Сүүр сарыг-сарыг чүвелер,
Үңгүрдүве чыккыӊайнып кирип турган.
- Сүүр сарыг-сарыг чүвелер
Үңгүрдүве чыккыңайнып кирип турар,
Ол чүү деп чүвелерил, ачай? – деп 
Адазынга  кээп чугаалап-тыр.
Адазы олура:
- Өлүрүп шыдаар болзуңза,
Кушкаштан артык эъди эътсиг,
Мүнү мүнсүг,
Өрге деп чүве ол боор, оглум–деп мынчанган.
- Ындыг болза, ачай,
Меңээ оон улуг ча, согундан чазап бер,
Ол чүвелерни өлүрейн – деп чугаалап-тыр.
Адазы ча, согун чазап бээрге,
Кушкажын каап, хүннүң-не 
Өргелерни өг дегни өлүрүп,
Оваалап турган эргин.
Бир-ле хүн ховаа өргелеп чорааш көөрге,
Үӊгүрдүве калбак сарыг-сарыг чүвелер
Хайтыгайнып киргилеп турарга,
Адазынга келгеш:
- Өргелеп чоруурумга, ховаа
Үңгүрдүве  калбак сарыг-сарыг чүвелер
Хайтыгайнып кирип турар,
Ол чүү деп чүве боор, ачай? –деп айтырган.
Адазы тургаш:
- Шынап өргеден артык эъди эътсиг,
Мүнү мүнсүг,
Тарбаган деп чүве
Ол боор, оглум – деп олуруп-тур.
- Ындыг болза меңээ
Оон артык улуг ча, согундан
Чазап бер, ачай.
Ол чүвени өлүрейн - деп мынчанган.
Адазы ча, согунун кылып бээрге,
Өрге өлүрерин соксааш,
Хүннүӊ-не тарбаганнап,
Чаан чаг оваа
Сөөгүн сөөк оваа кылдыр,
Оваалап туруп-тур.
Бир-ле хүн тарбаганнап чорааш көөрге,
Аргаже ойтагар-ойтагар мыйыстыг чүвелер кире халып,
Хаяда ойтагар-ойтагар мыйыстыг чүвелер ойнап,
Калдар сарыг-сарыг чүвелер-даа маңнажып,
Аргадыва кирип турган болган эргин.
Чүгүрүп келген олчаан,
Көрген чүвезин адазынга чугаалап турган.
Адазы тургаш:
- Шынап-ла эъди эътсиг,
Ханы ханзыг, мүнү мүнзүг,
Аргар-кошкар, те-чуңма, элик-хүлбүс деп чүве
Ол боор, оглум – деп олурган-дыр.
- Ынчаарга, ачай, меңээ сырыглыг ок,
Кадыг кара чадан кылып бер,
Ол чүвелерни өлүрүп көрейн – деп-тир эвеспе,
Кадыг кара чадан кылып бер,
Оглунга кылып берген.
Тарбаганнап каап, аңнап-меңнеп
Эъди эът оваа, чаан чаг оваа,
Сөөгүн сөөк, сиирин сиир оваа кылдыр
Оваалап кадырып туруп-тур.
Та кажанга, та чеженге аңнап келген чүве,
Бир-ле хүн аңнап чорааш көөрге,
Адазының хоор-сарыг чылгызы,
Хову сыңмас чораан-дыр оо!
Адазының ол чылгызын көргеш:
«Мен чүге аът мунмас,
Кезээде-ле чадаг,
Аңнап чоруур кижи боор мен?» - деп,
Бир хүн боданып олуруп-тур.
Шыяан ам, адазынга келгеш:
- Хоор-сарыг чылгың
Хову сыңмас чоруур чүве-дир, ачай,
Мен чүге аът-мал чок,
Чадаг аңнаар кижи боор мен,
Аъттыг чоруп аңназымза кандыгыл? - дээрге
Адазы тургаш:
- Ындыг болза, оглум.
Алдан кулаш алдын шалбаңны дүрүп туткаш,
Кызаа-Кара хемниң аксын орта,
Ам даарта туруп аар сен,
Чылгыны сенче олап чаңгыстап
Эрттирер эвес мен бе,
Бир эвес сендиве көрүп,
Киштеп эртер чүве бар болза,
Алдан кулаш алдын шалбаң-биле 
Аргалыктыг алды мойнундува
Үш ораай киир каап аар сен,
Бир эвес сенче көрүп киштээр чүве чок болза,
Бо чылгының аразында
Сеңээ аът болур чүве чок болганы
Ол-дур ийин, оглум – деп олурган-дыр.
Шыяан ам,
Даартазында даң бажы шара-хере,
Даш бажы кара-шокар турда,
Алдан кулаш алдын шалбазын тудуп алгаш,
Кызаа-Кара хемниң аксын орта,
Манап туруп аарга,
Алдай-Буучу ашак хамык чылгызын
Оглундува чаңгыстап шууштуруп 
Эрттирип туруп-тур эвеспе.
Бир айның үжен хонукта шуужуп келген эргин.
Көрүп киштээр чүве чок болган эргин.
Ийи айның алдан хонуунда шуужуп эрткен эргин.
Көрүп киштээр чүве чок болган эргин.
Үш айның тозан хонуунда шуужуп эрткен эргин.
Көрүп киштээр чүве чок болган эргин.
Адактың соонда ала чаваа эртип чыда,
Көре каапкаш,
Киштей кааптып эртип чыдырда,
Алдан кулаш алдын шалбазын
«Аргалыктыг алды мойнун 
Үш ораай кир» - деп
Шипшип-шипшип шалбадаарга,
Аргалыктыг алды мойнун
Үш ораай кирген.
Ойтур соп эккеп туруп-тур,
Ала чавааның ооргазынга даянып көөрге,
Ооргазы сына бээр чазарга,
- Бо-даа кайын кижээ аът болур –дээш,
Дедир салып чорудуп-тур.
Адазы соондан хап чедип келгеш:
- Сендиве көрүп киштээр
Чүве чок тур бе, оглум? – дээрге;
- Үш айның тозан хонуунда шуужуп кээрге,
Көрүп киштээр мал чок болду,
Адактың соонда ала чаваа эртип чыткан.
Көрүп киштээрге,
Алдан кулаш алдын шалбам-биле
Аргалыктыг алды мойнундува
Үш ораай киир каап алгаш,
Ооргазынга дээримге,
Сыйлыр чазып турар боорга:
«Бо-даа кайын кижээ аът болурул аан» - дээш,
Дедир салып чорудуптум, ачай – деп,
Оглу чугалаап-тыр оо!
- Бо чылгыда сеңээ
Аът-хөл боор чүве чок-тур, оглум –дээш,
Оглун эдертип алгаш,
Алдай-Буучу ашак аалынга
Чанып кээп-тир.
Адажаан Аксагалдай-Сайын
Эки хавычызын кел деп алгаш:
- Бо чылгыны кезээ шагда чылгылап,
Малдап чораан кижи-дир сен.
Бо чылгыда мээң оглумга 
Аът болур мал чок дээр сен бе,
Бар дээр сен бе? –деп айтырып-тыр.
Адажаан Аксагалдай ирей тургаш:
- Бо малда бо оолга 
Мал болур чүве-даа чок ийин.
Ындыг-даа болза Хүүртүң-Кызыл тайганың
Хөлеге чартыында
Үш чылын долгаткан
Хан-Шилги бе бар чүве.
Ол бе үш чылын долгадырда,
Чеди мозага кара хаяны 
Тура теп чыда долгадып чыдар мал чүве.
Бир эвес ол бениң кулунчаа
Эр болур болза,
Ол бир аът бооп болур боор дээр мен –деп чугаалаап турган.
Шыяан ам,
 

Алдай-Буучу ашак оглунга чугаалап-тыр:
- Чаа, оглум, Хүүртүң-Кызыл тайганың
Хөлеге чартыында Хан-Шилги бе 
Үш чылда долгадып чыдар чүве-дир.
Ол бе үш чылда долгадырда
Чеди бозага кара хаяны
Тура тепкилеп чыда
Долгадып чыдар мал чүве-дир.
Ооң кунну эр болур болза,
Ол сеңээ бир аът болур болза,
Болур-дур ийин, оглум.
Ам даарта алдан кулаш алдын шалбаңны
Астып алгаш, Хүүртүң-Кызыл тайганың
Хөлеге чартыынга баар сен,
Баарыңга ол бениң кулунчаа эр болза,
Аргалыктыг алды мойнун 
Үш ораай киир каап аар сен, оглум –деп,
Чагып, сургап олурган иргин.
Күжүр эр-даа чүзү боор,ам даарта ,
Даң бажы шара-хере,
Даш бажы кара-шокар чорда,
Алдан кулаш алдын сыдымын астып алгаш,
Хүүртүң-Кызыл тайганың, 
Хөлеге чартыынга чеде бээрге,
Хан-Шилги бе чап-чаа
Эр Хан-Шилги кулунчакты төрүп алган,
Шаразы безин кургаваан турган эргин.
Алдан кулаш алдын шалбазы-биле,
Адазының чагыы ёзугаар,
Үш ораай киир кааптарга,
Чаваа аът чаржып четпес черге
Чара-чире сөөртү берген чүвеӊ эргин.
Күжүр эр оон чүзү боор:
«Кижини мынчаар сөөртүп турар 
Чоп хоранныг кулугур боор» деп бодааш,
«Ооргазын сый чавыдактаптайн!» - дээш,
Чавыдактаптар орта, мөөп-мөөп,
Дөрбелчин кара даштың кырын орта
Октап дүжүрерде,
Бир чартыкы карааның оду
Кызаш-кызаш кыннып-тыр эвеспе.
- Бо харын ооргазы кадыг 
Аът болур эвеспе –дээш,
Аалынга чедип эккеп туруп-тур.
Эккээрге, адазы тургаш:
- Кандыг, чүү болду, оглум? –дээрге,
- Чеде бээримге, Хан-Шилги бе,
Эр шилги кулун төрүп алган турган,
Шалбадааштың чавыдактаарымга,
Мөөп-мөөп октаарга,
Дөрбелчин кара даштың кырынга дүшкештиң
Бир чарыккы караамның оду кызаш диди.
Бо харын кижээ аът болур
Чүве эвеспе, ачай –деп-тир эвеспе.
Ынчаар орта адазы тургаш:
- Бо кулунчак-даа сеңээ аът болур-дур, оглум.
Оон ыңай эр кижи эдилээр эт-чепсек чок 
Канчаар кижи боор сен? –деп мынчанган.
Кырган чөнүк кижи,
Шаанда сээң эдилеп чораан 
Эт-чепсээң чок чүве бе, ачай? –деп 
Оглу айтырган.
Адазы тургаш:
- Аныяк шаамда эдилеп чораан эт-чепсээмни
Хүүртүң-Кызыл тайганың хөлеге чартыында
Дедир аастыг кара куйда 
Суп каан кижи мен.
Ам эртен ийилээ
Ынаар чоруулу, оглум, - деп-тир.
Ам даартазында Алдай-Буучу
Чээрен-Демичи аъдын мунгаш,
Хүүртүң-Кызыл тайганың
Хөлеге чартыынче чоруткан,
Оглу хан-шилги кулунчаан четкеш,
Эдерип базыпкан чүвең эргин.
Хүүртүң-Кызыл тайганың хөлеге чартыынга чедип кээрге,
Дедир аастыг кара куйнуң аксын
Дөрбелчин кара даш-биле
Дуй базырып каан чыткан.
- Аныяк шаамда көдүрүп каап турган 
Дажым-дыр ийин, оглум – деп адазы чугаалаарга:
- Кижи ап каап албас чүве
Ол боор бе, ачай! –дээш.
Оглу дашты бичии эргээ-биле
Чууй идип бадырып-тыр эвеспе.
- Куйнуң иштинде амытан чүвени 
Уштуп эккеп көрем, оглум –дээн.
- Ам-даа балдырым эъди катпаан,
 

Бажым долгаа чазылбаан,
Караңгы кара куй иштиндиве
Кирип көрбээн кижи мен,
Бодуң уштуп көрем, ачай –деп,
Оглу сөглээн-дир.
Эр кижиниң эт-херекселин
Бүрүнү-биле уштуп эккеп турган эргин.
Селемезин туткаш:
- Шак бо алды кулаш албыс-шулбус ак селемени
Бизинге эриг каңны эптеп тургаш,
Чөөн чүктүң Чөпей дарган,
Барыын чүктүң Бапый дарган соккан чүве, оглум.
Үш аданыӊ дужундан бээр
Эл-чааны ыяап-ла шыдаар чүве,
Эдилеп шыдаар болзуңза,
Эки эт чүвейн, оглум –деп турган эргин.
Кажыр кара хожуулазын туткаш:
- Бо кажыр кара хожууланың бизинге
Эриг каңны эптеп тургаш,
Чөөн чүктүң Чөпей дарган,
Барыын чүктүң Бапый дарган соккан чүве.
Эдилеп шыдаар болзуңза,
Үш аданың дужундан
Эл-чааны шыдаар
Эки эт чүве, оглум –деп турган чүвең эргин.
Арт болган аңгайган эзерин туткаш:
- Чарылбазын, бузулбазын дээш,
Чаан сөөгү-биле чавылап каан,
Иривезин, чыдывазын дээш,
Кижи сиири-биле сиирип туруп кылган,
Үш аданың дужунда эл-чааны шыдаар,
Эдилеп шыдаар болзуңза,
Эки эттер чүве, оглум –деп-даа турган эргин.
Алдай-Буучу ашак
Оглун чагып-чагып арттырып кааш,
Аалынче чана берген.
Күжүр эр артып калгаш,
Кара саар идиин кедип турган эргин.
Кара торгу тонун кедип турган эргин.
Ак дордум курун куржанып турган эргин.
Чүс киш кежи бөргүн кедип турган эргин.
Кеттингештиң көөрге,
Бөргүнүң дошказы,
Дээрниң ак, кара булудун
Аай-дедир көжүрүп турган эргин.
Кулунчаанга мөңгүн чулар, чүген суп турган эргин.
«Хунан аът мен» - деп тура дүжүп турган эргин.
Шөл болган чонаан
Шөе тыртып салып турган эргин.
Арт болган аңгайган-каңгайган эзерин салып турган эргин.
«Дөнен аът мен» -деп тура дүжүп турган эргин.
«Алдылыг аът мен» -деп тура дүжүп турган эргин.
Үжен ийи кудургазын кудургалап,
Үжен ийи конун  тыртып келген эргин.
Үжен ийи шавызын тыртып келген эргин.
«Чедишкен чалыы аът мен» -деп кулааның бажы-биле
Дээрниң ак, кара булудун
Ѳрү-куду көжүрүп турган эргин.
- Аъттыг-хөлдүг кижи менде чүү боор –дээш,
Багай эр чепсээн чүктээш,
Эзеңгизинге теп аъттаны берген чүвең эргин.
- Эр бодуң эр-дир сен,
Эр угааның багай-дыр –деп турган эргин.
- Кудуруумга кудурга суп көрген эвес,
Чырыымга суглук суп көрген эвес,
Хөрээмге хөндүрге тыртып көрген эвес,
Колдуумга колун тыртып көрген эвес,
Быктымга шавы тыртып көрген эвес,
Ол ок-чемзээңни хая-дашка чөлеп кааш,
Делегейниң дескизинге,
Октаргайның оргузунга,
Мунганың дээре боор –деп
Аъды тура чугаалаан эргин.
Хая-дашка чөлеп кааштын,
Октаргайның оргузунга,
Делегейниң дескизинге,
Мунуп турган эргин.
-Бектендиң бе? –деп турган эргин.
-Бектендим! –деп турган эргин.
-Мундуң бе? –деп турган эргин.
-Мундум! –деп турган эргин.
-Туттунуң бе? –деп турган эргин.
-Туттундум! –деп турган эргин.
Ол черге мөөп туруп берген эргин.
Даглыг черни шөл кылдыр,
 

Суглуг черни кургады мөөп келген эргин.
Үш чылдың удаазында мөөп келген эргин.
Ооң довурак-доозунунга
Чүү-даа көзүлбейн барган эргин.
Уялыг куш уязындан азып турган эргин.
Уруглуг кижи уруундан азып турган эргин.
Төлдүг мал төлүнден азып турган эргин.
Дээрниң үш тепкижинге тепкеш,
Үш дээрниң кырынче 
Үне халый берген эргин.
Ол черге баргаш база
Үш чылдың удаазында мөөп келген эргин.
Алдыы оранга үш чыл,
Үстүү оранга үш чыл,
Алды чыл удаазында мөөп келген эргин.
Эр бир көөрге,
Өштүнүнүң эъди кырызында чоржакталып,
Кырызының эъди чүген тынында ораажып,
Дөңмээниң эъди эзеңги баанда,
Чоржактажып төнүп келген турган эргин.
- Мен-даа чаш бодум чанчарадым,
Чаагай сыным оскундум-на,
Аът болур болзунза,
Дүрген аът бол,
Болбас болзуңза,
Дүрген олур! –деп
Кара черни сирт кылдыр,
Көк дээрни хөлбеш кылдыр
Кышкырыптыр-тыр эвеспе.
- Эр бодуң эрес-тир сен,
Эр угааның эгээ болган-дыр эвеспе,
Иениң чырыын чара сопкан эвес сен,
Мээң чырыымны чара совут,
Адаңның саарын чара шаапкан эвес сен,
Алдан шары кежин аргып туруп өрээн,
Алдын допуржак кымчыңны 
Дээрге үндүр көдүргеш,
Мээң чаяамны чүге
Сөөк чайыннандыр чара шаапкаш,
Дап бербес сен! –деп-тир.
Ам-на күжүр аъдының чырыын
Кулак дөске чедир чара соккаш,
Чаяазын сөөк чайыннандыр чара шаапкаш,
Дап берип-тир эвеспе.
Аъды үш чылдык черге халдып барып,
Тура дүшкеш чугаалаан:
- Ындыг болза, адаңның эзериниң
Ажыргы чарыкы ачымаанда
Эм-шагаан, дом-шагаан оъттар бар боор,
Ооң-биле балыг-бышкының
Эмненип, домнанып ал –деп-тир эвеспе.
Эзерниң ажыргы чарыкы
Ачымаан ажып көөрге,
Эм-шагаан, дом-шагаан оъду чораан,
Балыг-бышкынын эртен чаарга,
Кежээге чедирбейн эъттелдирип, кештелдирип,
Кежээ чаарга,
Эртенге чедир эъттелдирип,
Кештелдирип келген эргин.
Ам күжүр эр
Дээрниң үш тепкиижинге тепкеш,
Алдыы оранче кире халыдып келген.
Кире халыдып келгеш,
Хүүртүң-Кызыл тайгазынга чөлеп каан
Ок-чемзээнге хап кээп, чүктеп алгаш,
Адазының аалынга хап чедип келгеш,
Аъдын үш демир терек баглааштың
Эң ортаазынга үш ораай соккаш,
Өл доң-биле доңнааш,
Өөнге кирип кээп,
Хондур чугаа-соот чок олуруп келген.
Адазы тура:
- Аъдың мунуп алгаш, чедип келдиң бе, оглум –дээн
- Ийе, чедип келдим, ачай –деп, оглу чугаалаан.
Алдай-Буучу ашак,
Үш Болчаглыг-Бора тейниң
Эң ортузунга үнүп келгеш,
Улуг бүрээзин тыртып,
Улуг ара-албатызын кыйгырып турган эргин.
Ара-албатызы дораан-на:
- Чүү болду, Алдай-Буучу? –деп,
Чыглып туруп-тур.
Алдай-Буучу тургаш:
- Узун хемге узун челеңер каккаш,
Улуг беңер тудуңар,
Кыска хемге кыска челеңер каккаш,
 

Кызырак беңер тудуңар,
Үш хонуктан эрттирбейн,
Далай дег арагадан,
Таңды дег эъттен,
Чыып келиңер! –деп,
Тарадып чоргузуп турган-дыр оо!
Ара-албатызы улуг хемге
Узун челезин хап,
Улуг безин тудуп,
Кыска хемге,
Кыска челезин хап,
Кызырак безин тудуп,
Үш хонукта далай дег араганы,
Танды дег эътти чыып эккеп турган.
Алдай-Буучу тургаш:
- Бо хүн болза,
Айның чаазы, хүннүң эртези,
Эки хүн чүве,
Арагалап-дарылап, найырлап,
Ырлажып тургаш,
Оглумнуң адын адаар силер.
Мээн оглумнуң бодунга, аъдынга таарыштыр
Эки ат адаан кижиниң
Бажын ажыр мал,
Эктин ажыр эт бээр мен –деп,
Бакка адаан кижи болза,
Бажын ап кааптар мен –деп турган чүвең эргин.
Шыяан ам,
Бир айның үжен хонукта,
Ийи айның алдан хонукта,
Үш айның тозан хонукта,
Оглунуң адын адаар 
Кижи тывылбайн турган чүвең эргин.
Ынчап турда, тос чүс тозан тос харлыг,
Ак баштыг, хүнүн манаан,
Хүүрээн даянган кырган кадай келгеш:
- Үш айның тозан хонукта
Оглуңарның адын адаар
Кижи тывылбады-ла,
Мен адап көрейн бе,
Хаан албатызы, кара баштыг
Кижи-ле болгай мен –деп-тир.
Алдай-Буучу тургаш:
- Адап берип көрүңер, харын –дээрге,
Кадай тургаш:
- Оглуңарны бак адазымза,
Бажым-даа кескей силер,
Ижерим ишкен,
Чиирим чиген кижи мен,
Сеткил хомудаар чүвем чок.
Бир эвес эки ат оглуңарга адап берзимзе,
Бажым ажыр мал,
Эктим ажыр эт алгаш,
Азыраарга аргам-даа чок,
Эдилээрге эвим-даа чок.
Ооң орнунга улуг кавайдан чазааш,
Ооң иштинге мени өпейлеп чайгап,
Калчан ак хөвээ хураганның
Кудуруун эмзирип азыраар силер – деп мынчанган.
- Ындыг-даа болгай-ла – деп ашак чөпшээрээн.
Хан-Шилги аъттыг,
Хан-Буудай болза,
Кандыг эрги, Алдай-Буучу авыгай? –деп,
Кырган-кадай адап туруп-тур.
Алдай-Буучу ашак
Ол атты оглунга,
Аъдынга-даа таарышкан ат-тыр –деп
Амырап, өөрүп, демги шуваганчыны
Улуг кавай чазаткаш, аңаа кавайлааш,
Кежээниң-не хөвээ ак хураганны өлүрүп,
Ооң кудуруун эмзирип,
Азырап турган эргин.
Алдай-Буучунуң оглу
Атты-башты алганда,
Ара-албатызы тарап чоруткан эргин.
Шыяан ам,
Алдай-Буучу ашак-даа база-ла 
Бир айның үжен, ийи айның алдан,
Үш айның тозан хонуунда боданып,
«Оглум аъттыг-хөлдүг, аттыг-сыптыг болганда,
Кайы черден кижи
Кудалап бээр чоор?» - деп бодап турган эргин.
Боданып чадааш: « Кырган кижиниң мээң
Бодал-сагыжымга чүү кирер боорул аан» –дээш,
Үш чылда ашпас-тутпас 
Хопчу кара судурун
Ажып-көрүп олурарга,
Үстүү оранда үш дээрниң кырында
 

Хан-Хурбусту хаанның
Эң хеймер даңгыназы
Бир болза болгу дег,
Бир болбаза болбаа дег дүшкен эргин.
Хан-Буудайга мону чугаалаарга,
«Баар мен, чоруур мен» -дээр,
«Чугаалаар чоор бе, чугаалавас чоор бе?» -деп,
Адазы бир айның  үжен,
Ийи айның алдан,
Үш айның тозан хонуунда
Боданып кээп-тир эвеспе.
Бодап оргаш, үш хонганда
Оглунга баргаш:
«Мээн хопчу кара судурумга,
Үстүү орандан үш дээрниң кырында
Хан-Хурбусту хаанның
Эң хеймер даңгыназы
Бир болза сеңээ кадай болгу дег,
Бир болза болбаа дег
Мынчаар дүштү, оглум» -деп,
Чугаа сөзүн үндүрерге,
Оглу тургаш:
- Кижи барбас чер бар бе?
Кижи баспас делегей бар бе?
Хан-Шилги аътты дораан
Даш кылдыр соодар-дыр,
Дага кылдыр кадырар-дыр –дей берип-тир.
- Далашпайн үш хонукта
Олуруп тур, оглум –деп,
Алдай-Буучу ашак
Оглун чагып туруп-тур.
Алдай-Буучу өөнге келгеш,
Чээрен-Демичи аъдын туткаш:
- Үстүү оранда үш дээрниң кырында,
Хан-Хурбусту хаанның
Эң хеймер даңгыназын
Чалап эккел! –дээш,
Айбылап чорудупкан эргин.
Чээрен-Демичи аът
Үш дээрниң үш шапшылгазынга
Үш баскаш чеде бээрге,
Хан-Хурбусту хаанның
Аал-чурту көшкен-дүшкен турганнар.
Хову сыңмас хоор-сарыг чылгызының
Ужунга-бажынга барып,
Чыраалап чоруп турган чүвең эргин.
Хан-Хурбусту хаанның
Эң хеймер даңгыназы
Ол аътты көрүп кааш:
- Ол аътты меңээ тудуп бериңер,
Кандыг кончуг чыраалаар мал боор! –деп,
Чылгычыларынга чарлык бооп турган чүвең эргин.
Чылгычылар эккеп туткаш,
Даңгынаны саададыптарга,
Чылгының ужунда-бажында
Барып чыраалаар
Кончуг чыраа аът бооп-тур эвеспе.
Ынчап чоруй биеэки аът хенертен
Дээрниң үш тепкиижинге тепкештиң,
Алдай-Буучунуң аалынче
Четтирбейн бады кээп-тир эвеспе.
Алдай-Буучу ашак алдын даңгынаны көргеш,
Отка-пашка дүшкү дег
Өөрүп тура халып,
Чүве хараар үш
Болчаттылыг бора тейниң
Эң ортаазынга үне бергеш,
Улуг бүрээзин тыртып,
Улуг албатызын кыйгырып,
Биче бүрээзин тыртып,
Биче албатызын кыйгырып турган чүвең эргин.
Карак чивеш дээриниң аразында
Хамык ара-албатызы чыглып кээрге:
-Узун хемге узун челеңер каккаш,
Улуг беңер тудуп,
Кыска хемге кыска челеңер хап,
Кызырак беңер тудуп
Далай дег арагадан,
Таңды дег эъттен чыңар!
Аалымның артында
Ыдык сарыг ховунуң ортузунга
Мээң оглумнуң улуг ак өргээзин тургузуңар! –деп,
Тарадып чорудуп турган чүвең эргин ам.
Муң аданга тааржып турар кылдыр бүдүрүп,
Уран-шевер дарганнары
Үш хонуктан эрттирбейн,
Тозан тос карактыг
Шулгуургазының иштин
 

Ак мөңгүн-биле иштээш,
Ак өргээзин тип туруп-тур.
Ара-албатызы далай дег арагазын,
Таңды дег эъдин
 Үш хонуктан эрттирбейн
Чыып эккеп туруп тур.
Чаа, өөнге бир айның үжен,
Ийи айның алдан,
Үш айның тозан хонуунда
Арагалап-дарылааш, аъштааш-чемнээш,
Ам даартазында тарап чанып турган-даа чүвең эргин.
Хан-Буудай алдын даңгына-биле
Аалынга үш хондур чурттап турда,
Дүнениң-не чиде бээр мындыг бооп-тур.
Алдын даңгына үш хонганда 
Алдай-Буучуга келгеш:
- Мээң дүне чиде бээр чылдагааным болза,
Чурт-даа тудар дивээн,
Хүн-даа көөр дивээн,
Эртен кежээ Сагаан-Дарийги бурган бооп,
Бодараар деп турар кижи мен –деп
Сөглеп турган-дыр.
Алдай-Буучу ашак:
- Мээң хопчу кара судурумга
«Бир болза мээн оглумга кадын болур,
Бир болза болбас» -деп дүшкен чүве болгай –деп
Бодап келгеш,
Үстүү оранче катап 
Үдеп чорудуп-тур эвеспе.
Шыяам ам,
Алдай-Буучу ашак-даа база-ла,
Бир айның үжен,
Ийи айның алдан,
Үш айның тозан хонуунда боданып кээп,
Оглунга кайы черден
Кижи кудалап бээриниң
Аай-бажын тыппайн олурган эргин.
Боданып олурарга, аныяк шаанда чер-дээрниң
Чеди шапшылгазын эртип,
Узун-Сарыг хаан деп кижи-биле
Өң-тала чораан бооп-тур.
Ол шагда Узун-Сарыг хаанга 
Ол ийиниң кайызынга-даа
Аът чок турда,
Бөрү бажы дег мөңгүн сунуп,
Аът бажы дег алдын сунуп,
Ам келир ачы-үревиске дээш,
Чүс чалаң шилги чылгыны
Малга чиртип каан
Мындыг бооп-тур оо!
«Хан-Буудайга мону
Чугаалаар чоор бе,
Чугаалавас чоор бе? –деп
Бодап олуруп-тур.
Ам даартазында оглунга баргаш:
«Чээрби беш харлыг турар шаамда,
Чер-дээрниң чеди шапшылгазын эртип,
Узун-Сарыг хаан деп кижиге 
Келир ачы-үревиске дээш,
Бөрү бажы дег мөңгүн,
Аът бажы дег алдын суй-белек тудуп,
Чүс чалаң шилги чылгыны малга 
Чидирткен кижи мен, оглум,
Канчаар сен? –деп-тир.
- Кижи барбас чер бар бе?
Кижи чорбас делегей бар бе?
Хан-Шилги аътты даш кылдыр сооткаш,
Дага кылдыр кадыргаш,
Доп-дораан чоруур-дур –деп барган чүвең эргин
Хан-Буудай-даа чүзү боор,
Хан-Шилги аъдын
Бир айның үжен, ийи айның алдан
Үш айның тозан хонуунда 
Соодуп кадырып кээп-тир эвеспе.
Шыяам ам,
Хан-Буудай бараан хараар
Үш Болчаглыг бора тейниң
Эң ортаазының кырынга
Үне халыдып келгеш,
Улуг бүүрээзин тыртып,
Улуг албатызын чыып:
Биче бүрээзин тыртып,
Биче албатызын чыып:
- Үш хонуктан эрттирбейн,
Чүс чарба чиңге-тараадан,
Чүс ирттен,
Чүс шайдан белеткеп эккелиңер! –деп-тир эвеспе.
Ара-албатызы тарап чоруткаш,
 

Үш хонуктан эрттирбейн,
Чүс чарба чиңге-тараадан,
Чүс ирттен,
Чүс шайдан белеткеп эккелиңер! – деп-тир эвеспе.
Хан-Буудай тургаш,
Чүс чарба чиңге-тараазын
Чаңгыс сагаан ама аяк ишти кылдыр
Таптап кадырып,
Тарбылыг хүнезин кылып ап турган эргин.
Чүс ирттиң эъдин
Чаңгыс ирттиң буду кылдыр кадырып,
Тарбылыг хүнезин кылдыр,
Дөгерттинип ап турган эргин.
Тарбылыг хүнезинин
Дөгерттинип турган эргин.
Тарбылыг хүнезинин дөгерттинип төнгеш,
Хан-Буудай үш Болчаглыг бора тейниң
Эң ортузунга үнүп келгеш,
Улуг бүрээзин тыртып,
Улуг албатызын чыып,
Биче бүрээзин тыртып,
Биче албатызын чыып турган.
Ара-албатызы чыглып кээрге,
Адазынга баргаш:
- Ырак чердиве баар кижи-дир мен, ачай,
Эл-чаа боорун канчап билир.
Аг-шериимниң баштыңы
Чүс бежен маадырымны,
Ара-албатының баштыңы
Чүс бежен бижээчимни
Эдертип чорзумза кандыг эрги? –деп,
Айтырып-тыр эвеспе.
Алдай-Буучу ашак
«Кырган кижиниң бодал-сагыжынга
Чүү кирер ирги»- дээш,
Боданып олурарга,
Бодунуң оглунга
Үстүү оранда үш дээрниң кырында
Төлгечиниң оглу Төлээ-Шынар,
Белгечинин оглу Белээ-Шынар
Ийи алышкыны эдертип берзе,
Чоруу чогуур бооп-тур эвеспе.
Алдай-Буучу ашак
Ол ийи алышкыларны
Чаладып эккел дээш,
Кызыл шугумнуг бижик бижээш,
Үстүү оранче үш дээрниң кырынче,
Өргүп үндүрүп-тур эвеспе.
Кызыл шугумнуг бижикти көргеш,
Ийи алышкы бады келгеннер.
Алдай-Буучунуң өргээзинге кирип келгеш,
Ёзулуг чаагай чолукшуп
Магалыг чаагай бараалгажып турганнар.
Алдай-Буучу ашак
Дөрт даванныг дөрбелчин ширээзин тургузуп,
Тос каът олбук-кудузун чадып,
Чигир-боовазын быжырып салып,
Чиң сарыг шайын кудуп,
Хүндүлеп турган эргин.
Алышкылар аъштанып-чемненип алганда,
Алдай-Буучу чугаалап туруп-тур:
- Чаа, ынчаарга, оолдарым, аныяк шаамда
Чер-дээрниң чеди шапшылгазын эртип,
Узун-Сарыг мөге деп кижи-биле
Өңнүк-тала тургаш,
Ам келир ачы-үревиске дээш,
Аът бажы дег алдын,
Бөрү бажы дег мөңгүн
Суй-белек тудуп сунган кижи мен.
Ам мээң оглум ынаар чоруур деп барган-дыр.
Мээң оглумга эш бооп
Чоруп көрүңер, оолдарым –деп
Мону сөглээн.
- Ындыг-ла бооп тур ийин, ашак –деп,
Ийи алышкы чөпшээреп турган чүвең эргин.
Үш хонуктуң бодунда үш чүс үш кижи
Чиңге соңгу чүкче чоруурунга белен,
Аъштанып-чемненип турган эргин.
Хан-Буудай тургаш:
- Ырак чоруур кижи-дир мен,
Кижиниң та соондан сүрүп кээр,
Та мурнундан уткуп кээр,
Ырак-чоокта бараан-сараан көрүп ап чоруур.
Тос чүстүг, оттуг дураныңны
Бээр сен, ачай –деп
Адазынга чугаалаарга,
Адазы ап берип турган-дыр.
Үш чүс үш кижи
 

Чиңге соңгу чүкче чоруур дээш,
Эзеңгизинге тептинип турда,
Алдай-Буучу ашак маңнап барып,
Тозан тос карактыг шургуулгазының
Ортаа караандан
Чеди хола ок уштуп эккеп:
- Чеди дээрниң шапшылгазын
Мооң-биле дээктеп кааш,
Эртер чүве, оглум –деп
Чагып, сунуп турган эргин.
Үш чүс үш кижи
Чиге соңгу чүкче аъттанып чоруптарга,
Бир чартыы кызыл дүн дүжүп,
Бир чартыы караңгы дүн дүжүп
Калып-тыр эвеспе.
Та кажанга, та чеженге чоруп келген улус,
Кыштың хыраазындан билип хылырткайнып,
Чайның шалыңындан билип шалырткайнып,
Чоруп олуруп-турлар.
Шыяан ам,
Бир-ле черге чоруп олурарга,
Чер-дээрниң шапшылгазы бо туруп-тур,
Көрүп турарга,
Озал ужар куштуң
Бел кежиин үзе шавар
Дүрген ужар куштуң
Кудурук бажын үзе шавар,
Аттыг кайгамчык чүве болган эргин.
Хан-Буудай чеди огунуң
Бирээзин ушта тыртып эккелгеш,
Оозу-биле чер дээрниң шапшылгазын
Дээктеп кааш,
Үш чүс үш кижизин эрттирип алгаш:
- Соондан сүргүүл кээрин канчап билир,
Мурнундан уткуул кээрин канчап билир –дээш,
Хола огун ушта тыртып алгаш,
База-ла чоруп каан эргин.
Ол-ла чоруп олурда,
Төлгечиниң оглу Төлээ-Шынар,
Белгечиниң оглу Белээ-Шынар
Ийи алышкы чорааш,
Үш чүс үш кижиниң чагып
Чоруп олурган эргин:
- Бо-ла бар чыдарывыска,
Албыс, Шулбус хаанның
Аалынга баар эвес бис бе.
Ол Албыс, Шулбус хаанының
Аалының мурнунда
Үш демир терек баглааш турар.
Ол үш демир терек баглаашка
Үш чүс үш аъдывысты баглап турарывыска
Өгнүң эжиинден тура баглаашка дээр
Торгу-маңнык чадып бээр эвеспе.
Ооң кыры-биле кылашташпайн,
Бир чартыы-биле кылаштажып эртер бис.
Ынчангаш үш чүс үш кижи
Албыс, Шулбус хаанның аалынга хос киргеш,
Албыс, Шулбус хаанынга
Ёзулуг чаагай чолукшуур бис,
Магалыг чаагай бараалгаар бис.
Ынчаарывыска, үш чүс үш кижиниң
Саны-биле олбук-кудузун эккеп чадар эвеспе,
Ооң кырынга черле олурбайн 
Өске черге олурар эвес бис бе,
Ынчан Албыс, Шулбус хааны олургаш:
«Адаң адаан адың кымыл,
Иең адаан шолаң кымыл,
Кайыын үнгеш,
Кайы углап чор сен, оглум?» –деп
Айтырар эвеспе.
Ынчаар орта, адың-сывыңны адап бергеш,
Чораан чорук-херээң чугаалап бээр сен, Хан-Буудай.
Үш чүс үш кижиниң санынче
Боова-боорзак,үзүм-чигирин
Эккеп салыр эвеспе.
Ол эккеп салган чеми 
Оо-хоран боор чүве.
Ону амзавайн-даа:
- Бис-даа далаш чор бис,
Соонда, мурнунда четтиргей бис аан! –дээш,
Шуптувус үнүп чоруптар эвес бис бе –деп,
Чагып чораан алышкылар эргин.
Шыяан ам,
Үш чүс үш кижи
Бир сарыг кырлаңны ажып кээрге,
Кончуг-ла бай аал турган.
Ол аалдың артында
Оран-делегейге деңнешкен
 

Алдын дуган туруп-тур.
Төлгечиниң оглу Төлээ-Шынар,
Белгечиниң оглу Белээ-Шынар
Ийи алышкы чорааш:
- Албыс, Шулбус хаан адашкыларның
Аал-чурту бо боор –деп
Айтып чораан эргин.
Аалдың мурнунда үш демир баглаашка
Үш чүс үш кижи кээп дүжерге,
Үш чүс үш кижи келгеш,
Аъдын алыр деп чорда,
Оларга дынын бербейн боттары баглааш,
Өгнүң эжиинден баглаашка дээр
Торгу-маңныын чадып бээрге,
Олап кылаштавайн,
Ийи-биле шууштур эрткеш,
Албыс, Шулбус хааны адашкыларның
Өргээзинге үш чүс үш кижи хос кирип,
Ёзулуг чаагай чолугуп,
Магалыг чаагай бараалгап туруп турлар.
Бараалгааш турда,
Үш чүс үш кижиниң саны-биле
Олбук-кудузун эккеп чадар орта,
Шуптузу аңаа олурбайн,
Анаа черлерге олуруп ап-тырлар эвеспе.
Ынчаар орта Албыс хааны оргаш:
- Адаң адаан адың,
Иең адаан шолаң кым боор, оглум?
Кайыын үнген,
Кайнаар бар чыдыр сен? –деп
Хан-Буудайны айтырып-тыр.
Хан-Буудай тургаш:
- Мен болза Хүүртүң-Кызыл тайганы эжелей төрээн,
Чээрен-Демичи аъттыг
Алдай-Буучунуң оглу
Хан-Шилги аъттыг
Хан-Буудай деп кижи мен.
Адам аныяк чоруур шаанда
Чер-дээрниң чеди шапшылгазын эртип,
Узун-Сарыг хаан деп кижээ
Аът бажы дег алдын,
Бөрү бажы дег мөңгүн
Суй-белек бараалгаткан чүве-дир.
Ону негеп четтирер дээш,
Чору мен ийин – деп харыылаан.
Үш чүс үш кижиниң санынче
Боова-боорзаан, чигир-чимизин
Эккеп салып-тыр.
Эккеп салырга,
Төлгечиниң оглу Төлээ-Шынар,
Белгечиниң оглу Белээ-Шынар
Алышкы баштааш:
- Чоруувус далаш улус бис,
Соон-мурнун четтиргей-ле бис аан –дээш,
Хары угда калбаш кылдыр сөгүргеш,
Эжиктен шуужуп үнүпкеннер.
Эң сөөлүнден Хан-Буудай үнүп чыткаш,
Үлгүүрнү көөрге
Улуг тос-таңма пашты ажыр
Өремелиг сүт турган.
«Мынча аъш-чемден амзаваска-чивеске
Кижиниң чоруу-даа
Кайын бүдерил аан» - деп бодааш,
Биче эргээн супкаш,
Чылгапкаш, үнүп чыткан.
Эргинни артап чыда
Кылын халаңгый эзирий берген,
Аъдының эзеңгизин теп тура
Дең-дуң эзирий берген,
Эзеринге олурупкаш,
Билбестей берип-тир.
Төлгечиниң оглу Төлээ-Шынар,
Белгечиниң оглу Белээ-Шынар бир-ле көөрге,
Хан-Буудай аг-шерииниң баштыңы
Чүс бежен маадырын,
Ара-албатының баштыңы
Чүс бежен бижээчизин
Оң талазынче сывырып соккулап,
Ойлаткан турган эргин.
- Чүү болду? –деп,
Төлгечиниң оглу Төлээ-Шынар
Аъдының кырында чүгүртүп олура төлге судурун ашкан,
Белгечиниң оглу Белээ-Шынар
Аъдының кырында чүгүртүп олура 
Белге судурун ашкан,
Көрген мындыг туруп-турлар.
Судурларын ажып көөрге,
Хан-Буудай Албыс, шулбус хаанның
Оо-хоранын ишкен болган.
Канчаарга экил – дээш көөрге,
Тандының артыш-шаанаан чыггаш,
Бажынга оваалааш,
Өрттедипсе Хан-Буудайның думчуунче
Ыжы-чыды кирип, эзирии сергеп,
Элээр боду болу бээр бооп-тур.
Шыяан ам, ийи алышкы-даа
Таңдыдан артыштап-шаанактап алгаш кээрге,
Хан-Буудай аг-шеригниң баштыңы
Чүс бежен маадырын, бижээчизиниң баштыңы
Чүс бежен бижээчизин кыра шаап шаапкан,
Ийи алышкыларже ийи чырыында көвүү шураан,
Удур хап олурда,
Тей бажынга артыш-шаанаан оваалааш,
Өрттедип үндүрерде,
Артыш-шаанактың  ыжы-чыды
Хан-Буудайнын аксы-думчуунче киргеш,
Эзирии сергеп, элээр боду апарган.
Хан-Буудай тургаш:
- Канчап бардым, оолдар? –дээрге,
Ийи алышкы тургаш:
- Харын канчап барган кижи сен,
Чүс бежен маадыры  канчап барган деп бодай-дыр сен?
Чүс бежен бижээчиң канчап барган деп бодай-дыр сен?
- Албыс, Шулбус хаанның аъш-чеминден чүнү иштиң,
Чүнү? –дээрге,
Албыс, Шулбус хаанның
Аъш-чемин ишпейн
Үнүп чыткаш көөрүмге,
Тос таңмалыг улуг пашта долдур
Сүт турган,
«Мынча аъш-чемден амзаваска
Кижиниң чораан чоруу
Кайын бүдер чүве деп» -дээш,
Амзапкан кижи мен.
Үнүп чыда кылын эзирик апарып-тыр мен.
Аъттанып тура дең-дуң.
Аъттанган соонда, билбес-тир мен –деп харыылап-тыр.
Ийи алышкы тургаш:
- Сен кулугурну дүктүг чүве болза, тазаргыже,
Тас чүве болза, дүктенгиже чагыдывыс чоп,
Кижи аайынга кирбес кижи болганыңда,
Моон соңгаар моон артык
Моондактар бар болгай,
Ам сени эдерип чорувас бис –дээш,
Аъдынын аксын ээй тырткаш,
Дедир хап чоруптуп-турлар.
Хан-Буудай кожаландыр хап келгеш:
- Орук-чирик билир мен бе?
Оран-делегей билир мен бе?
Силер чокка мен чааскаан канчап чоруур мен?
Кады чоруп көрээлинер! –дээн.
- Аайынга кирбес кижини канчап эдерер боор?
Чорутканнай чоруур бис,
Чанганнай чоруур бис! –дээш,
Ийи алышкы хоржок боорга,
Хан-Буудай үш айның тозан хонуунда
Ээрежип чаннып кээп-тир.
Черле хоржок боорга,
Ийи алышкыны аъды-биле, боду-биле
Катай бөле аспактааш,
Ачымак-ачымааның иштинге суккаш,
Чааскаан оруун углап чорупкан.
Та чеженге, та кажанга чоруп келген,
Кыштың хыраазындан билип хылырткайндыр,
Чайның шалыңындан билип шалырткайндыр
Чоруп олуруп-тур.
Бир-ле черге чоруп олурда,
Төлгечиниң оглу Төлээ-Шынар,
Белгечиниң оглу Белээ-Шынар
Ийи алышкылар чорааш:
- Бо-ла бар чыдарывыска,
Кызаа-Кара хем турар,
Малгаштыг-малгаштыг
Дөңгеликтерлиг чер чүве,
Аът-биле дөңгеликтер бажын бастырар сен.
Хыл, чөвүрээ ийи көвүрүг бар эвеспе,
Чөвүрээ көвүрүглеп кешпейн,
Хыл көвүрүглеп кежер сен –деп чагып чораан.
Шыяан ам, Хан-Буудай ол-ла каккаш,
Кызаа-Кара хемниң кыдыынга
Дүъштеп ап-тыр.
Дүъштеп алгаш,
Кызаа-Кара хемни куду бадып олурарга,
Караңгы дүн апарып-тыр эвеспе.
- Бо канчап дүн апарды,
Демин чаа-ла дал дүъш турган
Чүве эвейикпе –деп
 

Хан-Буудай айтырарга,
Аъды тургаш:
- Эр бодуң эрес-даа болза,
Эр угааның ам-даа четпес-тир ийин, Хан-Буудай,
Бир болза чырык өртемчейни өткеш,
Караңгы өртемчейде кирип келгенивис бо-дур –деп
Чугаалап чораан эргин.
Ол-ла чоруп олурарга,
Бир кижини дылындан
Демир илбек-биле каккаш,
Бир херимде хап каан турган-дыр оо!
- Бо чоп дылындан демир илбек-биле
Хап каан кижи боор? –деп
Ийи эжинден айтырарга олары:
- Бо болза чырык өртемчейге чорааш,
Кижиже дылын уштур кижи-дир,
Ооң баазын көргүзүп кааны ол-дур –дишкеннер.
Ол-ла чоруп олурарга,
Бир кижиниң бир караандан
Демир илбек-биле каккаш,
Бир херимде кадап каан бооп-тур.
- Бо чүге мынчалдырган кижи боор?
- Бо кижи болза, чырык өртемчейге чорааш,
Кижиже хыйыртап көөр кижи-дир,
Ооң баазын көргүзүп кааны ол-дур –дишкеннер
База-ла ол-ла чоруп олурарга,
Ийи кижи хая өттур:
- Сен кайда сен?
- Сен кайда сен? –дижип,
Дырбактажып чыдып-тырлар.
- Оларның чүге ынчап чыдары ол боор?
Долгандыр чүгүржуп кээп,
Ужуражыпса кандыл чүвел? –дээрге,
- Олар болза ашак-кадай улустар-дыр,
Чырык өртемчейге чорааш,
Бот-боттарынче кара довурак
Чашчыр чораан улус-тур.
Ол довураа хая апарганы ол-дур –деп
Ийи эжи харылаан.
Ол-ла чоруп олургаш көөрге,
Бир кадай кижи
Бир чарыкы эмиинде уруг эмзирген,
Бир чарыкы эмиинде чылан эмзирген
Олуруп-тур.
 

- Олчүге ындыг кижил? –деп айтырарга:
- Чырык өртемчейге чорааш,
Чаңгыс херээжен уруг божаан кижи-дир –деп
Ийи эжи харыылаан.
База-ла чоруп олургаш көөрге,
Бир-ле черде тос каът олбук кырында
Бир семис кадай удуп чыдып-тыр.
- Ол чуге ындыг кижил?
- Чырык өртемчей кырынга чоруурда
Тос уруг божаан кижи-дир,
Маңаа хүндүлели ол-дур –дишкеннер.
База-ла чоруп олурарга,
Ол Кызаа-Кара хемниң аксы
Барып черже кирген
Караңгы куй болган.
Ол куйже кирип кээрге,
Карак шимген дег караңгы бооп-тур.
Караңгы черлеп чоруп олурарга
Бир кырлаңны ажып келген дег болганда.
Эрлик-Ловуң  хаанның
Чыжыр алдын өргээзи көстүп-тур.
Ийи эжи чорааш:
- Эрлик-Ловуң хаанның өргээзиниң артында
Карак четпес калчаа далай хөл бар эвеспе.
Ол хөлден янзы-бүрү кылдыр хуулуп чорааш,
Эштип кешпес болзунза,
Эрлик-Ловуң  хаан сени өлүрүп каар –деп
Чагып чорааннар.
Шынап-ла, өргээзиниң артында
Карак четпес калчаа далай хөл чыткан.
Хан-Буудай ол хөлге хап келгеш,
Алдын моюннуг өдүрек бооп алгаш,
Эштип кежип каап-тыр.
Эрлик-Ловуң хаан өргээзинден үнүп келгеш:
- Дөө эштип кежип чыткан алдын моюннуг өдурек
Бистиң өртемчейниң өдүрээ эвес,
Чырык өртемчейниң өдүрээ-дир –деп алгырган.
Хан-Буудай:
«Ам-на билип каапкан-дыр» -дээш,
Алдын моюннуг аңгыр бооп алгаш,
Кежип каан эргин.
Эрлик-Ловуң хаан база-ла:
- Бистин өртемчейниң аңгыры эвес,
Чырык өртемчейниң аңгыры-дыр бо –деп алгырган.
 

Хан-Буудай чоруп ора:
«Ам-на билип кагды!» -дээш,
Кас бооп ап-тыр эвеспе.
Эрлик-Ловуң хаан база-ла танып каан эргин.
Хан-Буудай сарала куу бооп алган.
Эрлик-Ловуң хаан база-ла танып каан,
 Ынчаар орта Хан-Буудай
Суг көвүү бооп хуулуп алгаш,
Эштип кеже берип-тир эвеспе.
Эрлик-Ловуң хаан:
- «Сен кулугур дээрниң
Чеди шапшылгазының ындында
Хүүртүң-Кызыл тайганы эжелей төрээн
Чээрен-Демичи аъттыг
Алдай-Буучунун оглу
Хан-Буудай-ла-дыр сен.
Бар чыда бараалгавадың,
Кел чыдырыңда сен кулугурну адырам! –деп
Кыжанып чыдып калган-дыр эвеспе.

                    *     *     *

Шыяан ам,
Хап-ла олурган, хап-ла олурган.
Ол-ла хап олурарга,
Чер-дээрниң шапшылгазы турган,
Чеди хола огунуң бирээзи-биле
Иткилээш, эртип алгаш,
Чоруву-ла олурган.
Ол-ла чоруп олурарга,
Чырык өртемчей катап көстүп кээп-тир.
Чоруву-ла олурган.
Ол-ла чоруп олурарга,
Хоран-Кара далай
Коргурттуруп-каргырттырып
Хайнып чыдып-тыр.
- Бо чүү далайыл? –деп ийи эжинден айтырган.
- Хоран-Далай деп далай-дыр,
Ол далайга аъдың кирзе –
Аъдың эстип өлүр,
Бодуң кирзиңзе –
Бодуң эстип өлүр сен! –дээннер эргин.
Шыяан ам,
Хан-Буудай сааскан биле кускун тудуп эккелгеш:
 

- Үш хонуктан эрттирбейн,
Бо далайның кежер кежиин
Ужу-бажын тып эккелиңер –дээш,
Кускунун куду алзы бадырып,
Саасканын  өрү шаар өскедип туруп-тур.
Үш хонганда, кускун биле сааскан
Чалгын-чакпазын сөөрткен келгеш:
Хем деп чүве кежер кежиглиг боор,
Арт деп чүве ажар ажыглыг боор,
Кежер кежии-даа чок,
Ажар ажыы-даа чок,
Чер-дээрниң ужу-кыдыында
Дескилешкен чүве-дир –деп-тирлер.
Кускун, саасканның чакпазының алдынга:
- Соңгу назында моон көруп,
Сек-сенезин тып чип чоруңар –деп
Бижик бижээш салып чорудупкан.
Бо хоран далайны канчап,
Чооп кежер чоор –деп
Хан-Буудай муңгараан-деңгерээн,
Бууккан-сарыккан олуруп-тур оою
Ол-ла ынчап олурарга аъды тургаш:
- Эр бодуң эрес-даа болза,
Эр угааның таанда эгээ четпес ийин.
Дөө турган ийи бош дагны тура тырткаш,
Соңгу, башкы дергиңге
Олуй-шавый дергилеп алгаш,
Хонуктуг черден шурадып келгеш,
Соңгу дергини бетии талазынга узе шапкаш,
Башкы дергини ындыы талазынга үзе шаавыт –деп турган эргин.
Хан-Буудай аъдының  аайынга кирип,
Ийи бош дагны тура тырткаш,
Соңгу, башкы дергизинге дергилээш,
Хонуктуг черден хап келгеш,
Аъдының  буду Хоран-Далайның
Бетии эриинге чорда,
Соңгу дергизин үзе шааптарга,
Аъды бош дагның бажынга баскаш,
Далайның ындыы чарыынга чорда,
Башкы дергизин үзе шааптарга,
Аъды башкы ийи холу-биле аңаа баскаш,
Ажа халый берген-дир эвеспе.
 

Ол-ла чоруп олурарга,
База-ла чер-дээрниң шапшылгазы туруп-тур.
Ол чер-дээрниң шапшылгазын
Чеди хола огунуң бирээзи-биле иткииштээш,
Эртип алгаш чоруву-ла каан.
Ол-ла чоруп олурарга,
Дээрде деңнешкен демир чалым туруп-тур.
Ажар арты-даа чок,
Ажыдар хаалгазы-даа чок бооп тур.
Хан-Буудай кускунун тудуп эккеп,
Куду алзы бадырып,
Саасканын тудуп эккеп,
Шаар өрү өскедип,
«Ажар артын үш хонуктан эрттирбейн,
Тып эккелинер! –дээш чорудупкан.
Үш хонганда, кускун биле саасканның
Чалгыннары хыралган:
- Хем деп чүве ажар ажыглыг боор,
Арт деп чүве ажар ажыглыг боор,
Ажар арты,
Кежер кежии чок чер-дир! –деп кээп-тирлер.
Кускун, саасканның чалгынының адаанга
Демги бижиин бижээш,
Салып чорудупкан.
Хан-Буудай муңгарап-деңгереп,
Муңчулуп-шугулданып туруп алган эргин.
Ынчап олурда, Хан-Шилги аъды тургаш:
- Эр бодун эрес-даа болзунза,
Эр угааның ам-даа эгээ багай-дыр ийин.
Мээң үжен үш шавылыырымны кошкаткаш,
Үжен үш колунумну дыңзыткаш,
Хонуктуг черден халдып келзиңзе,
Бо демир чалымны
Ажа халый бээр мен –деп чугаалаан эргин.

                  *     *     *

Шыяан ам, Хан-Буудай-даа
Аъдының аайынга кирип,
Үжен үш шавылыырын кошкаткаш,
Үжен үш колунун дынзыткаш,
Хонуктуг черден хап келгеш,
Дээрде шаштыккан демир чалымның
Баарынга тура дүжерге,
Аъды ажа халый берген чүвең эргин.
 

Ол-ла хап олурарга,
База-ла чер-дээрниң шапшылгазы турган.
Чеди хола огунуң бирээзи-биле
Иткииштээш эртип алгаш,
Чоруву-ла олуруп-тур эвеспе.
Эрниң эрези эр ол-ла чоруп олурарга:
- Бо черге мындыг чүве баспас, чорбас чүве,
Кара баарынче кадай адыптайн! –деп
Алгырган, кышкырган чүвези эргин.
Хан-Буудай көрүп кээрге,
Чүс киш кежи бөргүн
Кадыр хаваанда каган,
Сыры огун молдуруунуң дөзүнде дээр
Тыртып алган, ышкына салырынга четкен.
Кончуг эрниң эрези чыдып-тыр эвеспе.
Хан-Буудайнын Хан-Шилгизи
Хартыгадан кашпагайы-биле
Өрү халый бээр орта,
Куруг орнун аткаш,
Болчатылыг бора тейниң дал ортузундан
Үзе адып ап алган.
Хан-Буудай хап келгеш:
- Кулбураан согун сен бе,
Дожаан буга сен бе, кулугур?
Ырак-узак орук чоруп чоруур кижи мен.
Сээң-биле ок, саадак ажыдып,
Чепсек уштуп турар харыым чок –дээш,
Алдын допуржак кымчызын
Дээринге ундур кодургеш,
Ортузундан үзе каккаш,
Хөрээн бир хемче,
Белин бир хемче чууй тепкилепкеш,
Оруун шиглеп хап-ла каан.
Ол-ла чоруп олурарга, база-ла
Бир эрниңэрези алгырып келген.
Хан-Шилги халый бээрге, чазыпкан,
Хан-Буудай ийи башка үзе шапкаш,
Чууй тепкилепкеш,
Оруун шиглеп чоруву-ла каан эргин
Ол-ла хап олурарга база-ла
Эрниң эрези эр:
- Бо черге мындыг чүве чорбас,
Баспас чүве,
Кара баарынче кадай адыптайн,
 

Мээң ийи акым өлүрген кулугур –деп,
Эрниң эрези алырган эргин.
Хан-Буудай көрүп кээрге,
Чүс киш кежи бөргүн
Кадыр хаваанда халайтыр каган
Эрниң эрези эр, молдуруктуг согунун
Дөзунге дээр тырттынган,
Ышкына салыр чазып-тыр эвеспе.
Хан-Шилги аът 
Хартыгадан кашпагайы-биле
Өрү халый бээрге,
Куруг орнун аткаш,
Ала-тайганың белин
Үзе адып аппарып-тыр эвеспе.
Хан-Буудай хап келгеш:
- Чорук кижизинге сааттыг,
Олут кижизинге сооттуг,
Сээң-биле мынчап орук саадап,
Чепсек уштуп турар харыым чок-тур! –дээш,
Алдын допуржак кымчызын 
Айга чедир көдургеш,
Бел кежиинден үзе шааптар дээш кагарга,
Ол эрниң бел кежии үзүлбээн эргин.
Хан-Буудай хорадап келгеш,
Чеди хола огунуң бирээзин ушта соккаш,
Кара баарындан өттүр иткеш,
Бизин алдыы оранга,
Кезин үстүү оранга 
Иткииштеп каап-тыр.
Оон хап чоруптарга,
Демги эр хол-даваны чеддер черден бээр
Черни ууштай тудуп, чуура теп,
Окта тырыкыланып туруп калган эргин.
Хан-Буудай-даа хап-ла олурган.
Хап-ла олурган.
Ол-ла хап олурарга,
Долгай кара чөвүрээ чадыр туруп-тур.
Ол чөвүрээ чадырның эжиинде,
Дээрде шаштыккан үш демир баглааш турган.
Хан-Шилгизин эң ортузунда
Демир терек баглаашка баглааш,
Чөвүрээ чадырга кирип кээрге,
Ак соолбур шивишкин кадай олуруп-тур.
Демги кадай Хан-Буудайга
 

Ёзулуг чаагай чолугуп,
Магалыг чаагай бараалгап,
Олбук-кудузун чадып,
Эргек бажы дег
Хоо-домбуда шай ап берген.
Бурганның дагылы дег тавакта чигир-чимизин
Салып берген мындыг бооп-тур.
«Мооң моозунга кижи канчап тодар боор» -деп бодааш,
Хан-Буудай бүдүнге ап сыырыптар бодааш,
Чугле тудуп амзааш-ла
Тодуп олуруп-тур эвеспе.
Шивишкин кадай олургаш:
- Адаң адаан адың кымыл,
Иең адаан шолаң кымыл, оглум?
Кайыын үнгеш, кайнаар бар чыдыр сен, оглум? –деп
Айтырып турган эргин.
Хан-Буудай олургаш:
- Чер-дээрниң шапшылгазының ындында
Хүүртүң-Кызыл тайганы эжелей төрээн,
Алдай-Буучу деп кижиниң оглу,
Хиндиктигге аң аттырбас,
Кирбиктигге кижи аттырбас,
Хан-Буудай дээрзи мен боор мен! –деп харылаан.
Биеэки кадай тура халааш,
Аптыразындан борбак сарыг чүве уштуп эккелгеш:
- Аъдың биле бодуң үлежип чиңер, оглум –деп-тир эвеспе.
Хан-Буудай ону чээш,
Аъды, боду-биле кады
Улам куш кире берип-тир.
Кадай олургаш:
- Чаа, оглум, мээң үш оглум бар чүве,
Ол үш оолдарым эрттениң-не чунгаш.
Көруп турар сен, авай –дээш
Үш согунун арттырып кааш,
Чорупканнар чуве.
Ийизиниң огу картталып,
Куурарып калган,
Бирээзиниң огу чаа-ла
Карталып турар апарды.
Мээң ол оолдарымдан
Чүнү көрдуң, оглум –деп-тир.
Хан-Буудай олура:
- Сээң оолдарынның аксы байбаң боорга,
 

Кел чыда өлүргүлеп кааптым –деп олуруп-тур.
- Ам чаа чипкениң ийи борбак сарыг чуве
Мээң эмиимниң сүдү чүве, оглум.
Силер болза, ам мээң оолдарым-биле
Чангыс иениң сүдүн ишкен
Алышкылар-дыр силер.
Дунмаларың диргизип салывыт, оглум! –деп
Кадай дилеп, чашпып олурган чувең эргин.
Ынчаар орта, Хан-Буудай тургаш:
- Узун-Сарыг мөге деп кижиден
Суй-белек негеп,
Чорук-херек ужун бар чыдар кижи мен.
Кел чыда диргизипкей мен аан,
Сагыш човаваңар, кадам –деп-тир оо!
Кадай олургаш, Хан-Буудайны чагып олурган:
- Хаваанда көстүг,
Караанда оттуг оглум-дур сен.
Чораан чорууң чогудар-ла
Кижи сен ыйнаан.
Ынчаарга, оглум, Узун-Сарыг хаанның аалы 
Моон чылдыктың черинде чүве,
Ам база Узун-Сарыг хаанның
Аалында адаан-мөөрей, адыш-чарыш бооп,
Он ийи чүүлдүң дайыны бооп турар эвеспе.
Ол он ийи дайынны тиилеп унгеш,
Хаанның эң хеймер даңгыназын
Кадай кылып алыр деп турар
Дээр оглу Демир-Мөге деп кижи бар чуве, оглум.
Ындыг-даа болза сен караанда оттуг,
Хаваанда көстүг кижи-дир сен,
Чораан чорууң чогудуп алыр боор сен.
Узун-Сарыг хаанның  сагыжы
Багай кижи чүве,
Сени кандыг-бир өлүрер черже айбылаар эвеспе!
Айбылаар чери болза,
Чиге соңгу чүкте чер-дээрниң ужунда 
Кара-Кула деп маңгыс бар,
Ынаар чорудар боор.
Ол Кара-Кула деп чүве болза,
Үш чааның үстү, ийи мыйызы дээрде шаштыккан,
Бир мыйызы чалар от бооп хып чоруур,
Бир мыйызы дон дош бооп
Дазыгайнып чаштап чоруур,
Турган черинде эр аът сөөгу
Арыскан арга-биле деңнешкен,
 

Эр кижи сөөгү,
Эзим-арга-биле деңнешкен,
Ындыг кончуг амытан боор, оглум –дээш,
Аптаразының иштинден
Сарыг, көк ийи кадак уштуп бергеш:
- Бир эвес адааннажы берзиңге,
Сарыг кадак-биле изиг мыйызын,
Көк кадак-биле соок мыйызын
Ораап тудар сен, оглум –деп
Чагып сургап олурган эргин.
Хан-Буудай-даа чүзү боор,
Кадактарны алгаш,
Идииниң чанчыынга суккаш,
Хан-Шилгизин мунгаш,
Хап-ла каан-дыр оо!
Хап-ла олурган, хап-ла олурган.
Ол-ла хап олурарга,
Бир-ле сарыг кырлаңның артында
Кижи бажы кизирт,
Аът бажы козурт,
Аал коданынын ортузунда
Алдын өргээ турган эргин.
Ийи эжинден айтырарга,
Узун-Сарыг хаанның аал-чурту бо боор –деп
Харыылап-тыр.
Шыяан ам, Хан-Буудай өдекке хап келгеш,
Үш демир баглаашта турган
Аъттарның аразын орта,
Хан-Шилги аъдын баглап кааш,
Өргээже кылаштап олура көөрге,
Аъдының эзеңги баа чедер-даа мал бар,
Четпес-даа мал бар бооп-тур.
Өгге чедип келгеш көөрге,
Өгнү чеди куржалдыр 
Ча, согун чыскаап каан туруп-тур.
Огун, чазын өгнүң бир талазынга чөлээрге,
Өг бир талазынче ийленип бар чыдар боорга,
Бир талазындан огу-биле иткииштеп кааш,
Өгже кире берип-тир оо.
Өгже кире кээрге,
Кызыл-кызыл чинзелиг дүжүметтер өг долган,
Узун-Сарыг хаан сыртык бажында
Дөрбелчин кара ширээ кырында
 

Көрген караан шимбес,
Көзүнген будун тыртпас олуруп турган.
Хаанның адаанда дөрт буттуг
Дөрбелчин кара ширээ кырында
Бөргүнүң дошказы хараачадан уштунган
Улуг кижи олурган.
Ол кижиниң адаанда база
Дөрбелчин  кара ширээ кырында база
Ындыг улуг кижи олуруп-тур эвеспе.
Ол кижиниң адаанда
Дөрт буттуг дөрбелчин кара ширээ куруг турган.
Хан-Буудай биче-биче улусту
«Менди-менди» -дээш,
Улуг-улуг улусту
«Амыр-амыр» -дээш,
Биче-биче улустуң бажын ажыр.
Улуг-улуг улустуң эктин ажыр
Халып барып душкеш,
Хос турган дөрт буттуг дөрбелчин кара ширээниң
Кырынга барып олуруптарга.
Демги ширээзи чуурлуп чаштай берген.
Черде машпайты олуруп ап-тыр эвеспе.
Үстүнде олурган бөргүнүң дошказы
Хараачадан көстүп олурар кижи олургаш:
- Кулбураан согун сен бе?
Дожаан буга сен бе, кулугур?
Адаң адаан шолаң кымыл? –деп
Айтырып олуруп-тур.
- Мен болза чеди чер-дээрниң
Шапшылгазының ындында 
Хүүртүң-Кызыл тайганы эжелей чурттаан
Алдай-Буучу деп кижиниң оглу,
Хан-Шилги аъттыг 
Хан-Буудай дээрзи боор мен.
Мээн адам аныяк чоруур шаанда
Узун-Сарыг хаан деп кижиге
Келир ачы-үревиске дээш
Бөру бажы дег мөңгүн,
Аът бажы дег алдын
Суй-белек берген мен дээрге,
Ону негеп четтирер дээш келген мен ийин! –дээн
Хан-Буудай харыылап-тыр.
 

Үстүнде олурган улуг кижи олургаш:
- Бо черге ындыг аксы байбаң чүве
Чорбас чүве болгай
Бо чүвени бир дажып каайт, эжим –деп
Адаанда олурган эжин айбылаарга,
Оозу бир дажыырга,
Хан-Буудай ыыт чок олуруп-тур.
- Чоп кончуг хоранныг кулугур боор.
База бир дажып каайт, эжим –дээрге,
База бир дажыырга,
База ыыт чок олуруп-тур.
- Чоп кончуг хоранныг кулугур боор.
Ам бир дажып каайт, эжим –дээрге,
Адаандазы база бир дажыырга,
Хан-Буудай ам-на
Хорадавас боду хорадап,
Ажынмас боду ажынып келгеш,
Дажып олурган кижини
Үндүр сөөртү бээрге,
Кызыл чиңзелиг дүжүметтер
Баскылажып каггы дег үнүп турганнар.
Узун-Сарыг хаан олургаш:
- Мээң ол маадырым
Бо чүвени канчаар хилинчектеп каар эвес,
Үндүрүптүңер, оолдар –деп
Чарлык бооп олуруп-тур.
Хан-Буудай демги кижизин сөөрткеш,
Даштын турган үш демир теректиң
Будук-садыын шылбадай каккаш,
Ортузунда демир терекке
Кара баарындан өттүр
Чыпшыр шарып каан-дыр эвеспе.
Ынчангаш өгге катап кирип кээрге.
Көрген караан шийбес,
Көзүнген будун тыртпас,
Узун-Сарыг хаан тура халааш,
Хан-Буудайга кээп,
Кулаш сарыг кадаан тудуп:
- Сээң адаң-биле өң-тала чорааным-даа шын,
Бөру бажы дег мөңгун,
Аът бажы дег алдын
Алганым-даа шын чуве,
Мээң амы-тыным ап чоруур
Чаңгыс маадырымны салып көр, оглум! –деп
 

Чанны берип-тир эвеспе.
Хан-Буудай үне халааш, демги кижизин адырып эккелгеш,
Эм-дом оъду-биле эмней тырткаш:
- Мен ышкаш кижиже
Моон сонгаар удур-даа көрбейн.
Улуг-даа тынмайн чору! –деп
Сүртедип турган эргин.
Шыяан ам, Хан-Буудай өгге кирип кээрге,
Үстунде олурган улуг кижи:
- Сээң мурнунда мээң
Катым чүве, кулугур! –дээш,
Сегиржип алырының кайызы чорда,
Узун-Сарыг мөге ийи
Эрниң ийилдирзинге
Ийи-ийи кулаш кадаан тудуп:
- Ам даарта адыш-чарыш болур,
Анаа көржүпкей силер аан, оолдарым –деп турган эргин.
Хан-Буудай тургаш:
- Чүү, кандыг адыш-чарыш болур чүвел? –дээрге,
Хаан олургаш:
- Чүс дыттың бажын кыргый аткаш,
Чочагайын черге дүжүрбейн,
Бөле хаара эдектээш,
Тевениң үттүг чарнын өттүр аткаш,
Тевенениң үдүн чире аткаш,
Демир көк көжээни чире аткаш,
Оон соонда чүс шары чүъгү ыяшты кезе аткаш,
Сарыг ховунуң бажында 
Кес баалыкче огунуң кези
Караңайнып ажып чыдырда
Барып тудуп алыр кижи тиилээн боор,
Мындыг чүве ийин –деп олурган эргин.
- Хаан катывыс кижи
Адыш-чарыш кылыңар дээн чүве болганда,
Көржүр-ле ужурлуг улус болгай бис –дээш,
Ийи эр бараалгап-тырлар эвеспе.
Хан-Буудай аалдың мурнунга келгеш,
Майгын каккаш,
Ийи эжи-биле адыш-чарышты
Манап олуруп-турлар.
Шыяан ам,
Даартазында адыш-чарыш кылыры-биле
 

Ара-албаты-даа чыглып келген,
Кижи бажы кизирт,
Аът бажы козурт туруп-тур.
Адак кижи дүштүк черден адар,
Ортумак кижи хонуктуг черден адар деп,
Мынчап туруп-турлар.
Ынчап турда, Дээр Оглу Демир-Мөге тургаш:
- Хонуктуг черден чүве аткаш,
Аттым дээр бе,
Айлыктыг черден аткай аан! –деп-тир оо.
Хан-Буудай тургаш:
- Айлык черден чүве аткаш.
Чүве аттым дээр бе,
Чылдык черден аткай аан! –деп-тир оо!
Күжүр эрлер ынчап маргыжа бээрге,
Хаан тургаш, ийи кадаан уштуп сунуп:
- Кайыңар-даа туралаан чериңерден
Адыңар, оолдарым –деп
Тарадып салып турган чүвең эргин.
Шыяан ам, адак улустар эгелеп адарга,
Чүс дыттың бажын
Чедирер-даа кижи бар,
Чедирбес-даа кижи бар бооп-тур.
Ооң соонда ортумак улус адарга,
Чүс дыттың бажын
Кыргый адар-даа кижи бар,
Атпас-даа кижи бар бооп-тур оо.
Дээр оглу Демир-Мөге тургаш:
-Ам мээң ээлчем болду ыйнаан –дээш,
Айлыктыг черге халыда бергеш,
Эртен тырттынган боду
Кежээге дээр тыртып,
Кежээ тырттынган боду
Эртенге дээр тырттынып келгеш адар орта,
Огу чүс дыттың бажын кыргый дээрде,
Хартыгадан кашпагайы-биле халып келгеш,
Чочагайын эдектепкен эргин.
Огу тевениң үттүг чарнын өттүр деггеш,
Тевенениң үдүн чире алгаш,
Чүс шары чүъгү ыяшты өрттендир деггеш,
Демир көк көжээни кезе деггеш,
Карак четпес сарыг ховуну хуюкталып алгаш,
Кес баалыктан кези
 

Караңдырып ажып чыдырда,
Халыдып келгеш,
Тарбаган мортуунче киир баскаш,
Соора тудуп чыдып каап-тыр эвеспе.
Хан-Буудай тургаш:
- Дээр оглу Демир-Мөгениң
Аткан адыы адыг болган дээр силер бе,
Болбаан дээр силер бе? –деп
Чыылган чонче алгырарга:
- Огун тудуп албаанда,
Адыы адыг болбаан дээр бис! –деп,
Чыылган чон харыылап-тыр.
Ынчаар орта, Хан-Буудай
Чылдыктыг черге халыда бергеш,
Кадыг кара чазының кирижин
Хыыгайнып турар кылдыр дыңзыдып,
Кажыр кара казыдааның бизин
Олуй-солуй шалып,
Чидидип алгаш,
Эртен тырттынган боду
Кежээге чедир тырттынып,
Кежээ тырттынган боду
Эртенге чедир тырттынып кээрде,
Оң салаазының бажындан
Хан төктүп, огунуң бажындан
От чалбырааш кээп,
Чазының алдыы сагындан
Алдан улу улушкаш,
Алдыы орандыве кирип,
Үстүү сагыындан үжен улу улушкаш.
Үстүү оранче үнүп турар кыннып кээрде,
Ышкына чоруй салып үндүрүп-тур эвеспе.
Огу чүс дыттың бажын кыргый деггеш,
Бар чыдырда,
Хартыгадан кашпагайы-биле халып баргаш,
Чочагайын бөле хаара эдектепкен эргин.
Огу тевенин уттуг чарнын оттур деггеш,
Тевенениң үдүн чире деггеш,
Демир көк көжээни кезе деггеш,
Чүс шары чүъгү  ыяшты өрттендир деггеш,
Карак четпес сарыг ховуну
Хуюкталдыр алгаш,
Кес баалыктан кези
Караңайнып ажып чыдырда,
 

Хартыгадан кашпагайы-биле
Кээп тудуп ап-тыр эвеспе.
- Мээң адаан-мөөрейим,
Адыш-чарыжым
Шын болган дээр силер бе.
Болбаан дээр силер бе? –деп,
Чыылган чонче алгырарга:
- Хан-Буудайнын адыш-чарыжы,
Адаан-мөөрейи шын болган-дыр! –деп
Чыылган чон алгыржып турган эргин.
Хан-Буудай чыылган чонче
Чочагайын чажып, курлап туруп-тур.
Дээр оглу Демир-Мөге тургаш:
- Сээн мурнуңда мээң катым чүве, кулугур! –дээрге,
Хан-Буудай тургаш:
- Сен-даа, мен-даа чок турувуста,
Адамның суй-белек бергени
Мээң катым чуве, кулугур! –деп
Маргыжып чорда,
Узун-Сарыг хаан кадаан сунуп:
- Ам даарта адыш-чарыш болур,
Анаа көржупкей силер аан, оолдар! –деп-тир.
Хан-Буудай тургаш:
- Чүү, кандыг адыш-чарыш болур чүвел? –деп
Айтырган эргин.
Хаан тургаш:
- Аалдыңмурнунда Арзайты таңдыны
Аал артындыва,
Үш таңдыны ажыр тевектээр.
Ону тевектепкен кижи
Адаан-мөөрейге адыш-чарышты
Алганы ол болур чүве –деп-тир эвеспе.
Шыяан ам,
Ам даарта ара-албаты
Адаан-мөөрейге чыглып келген,
Кижи бажы кизирт,
Аът бажы козурт туруп турда,
Узун-Сарыг хаан тургаш:
- Адак-адак улустаан эгелээр-дир! –деп чарлаан.
Ынчаарга адак-адак улустан
Арзайты таңдыны божаш кылыр-даа кижи бар,
Божаш кылбас-даа кижи бар бооп-тур.
Ортумак-ортумак улустан
Арзайты таңдыны андара каар-даа кижи бар,
 

Кагбас-даа кижилер бар –
Мындыг бооп-тур эвеспе.
- Дээр оглу Демир-Мөге,
Арзайты таңдыны тевектээш,
Кайтыктыр тевер орта,
Ийи тайганы ашкаш,
Ындында тайганың бажынга дүшкеш.
Хем иштинге чаңчарланып
Чаштай берип-тир оо.
Хан-Буудай тургаш:
- Дээр оглу Демир-Мөгениң
Аткан адыг, кылган мөөрейи
Болган дээр силер бе,
Болбаан дээр силер бе? –деп
Чыылган чондан айтырган.
- Болбаан дээр бис! –деп
Чыылган чон харыылаан.
- Мээн ээлчээм келген-дир! –дээш,
Хан-Буудай ындында турган
Арзайты таңдыны туткаш,
Тос таңдыны ажыр тевектепкеш:
- Мээң адыг-тудуум,
Адаан-мөөрейим
Болган дээр силер бе,
Болбаан дээр силер бе? –деп
Чыылган чондан айтырган.
- Болган дээр бис! –деп харыылап-тыр.
Дээр оглу Демир-Мөге тургаш:
- Сээң мурнуңда мээң катым
Чүве, кулугур! –дээрге.
Хан-Буудай тургаш;
- Сен-даа, мен-даа чок турувуста,
Адамның суй-белек сунганы
Мээң катым чүве, кулугур! –деп
Маргыжып чорда,
Узун-Сарыг хаан ийи кадак сунуп:
- Ам даарта адыш-чарыш,
Адаан-мөөрей болур,
Анаа көржуптуңер, оолдарым! –деп-тир.
Хан-Буудай тургаш
- Чүү болур чүвел? -деп айтырган.
Чамбы-дипти үш долгандыр
Аъттарыңар чарыштырыптыңар.
 

Кайы эрткени адаан-мөөрейни
Алган болур –деп-тир эвеспе.
Хан-Буудай тургаш:
- Соотпаан, кадырбаан аътты
Канчап чарышка салыр мен? –деп-тир оо.
Ынча дээрге хаан:
- Аъттарыңар үш хонукта
Соодуп алыңар даан –деп-тир эвеспе.
Хан-Буудай Хан-Шилги аъдын үш хонукта
Даш кылдыр соодуп,
Дага кылдыр кадырып ап-тыр эвеспе.
Дээр оглу Демир-Мөге
Ийи Сылдыс-Шокар аът
Соодур баглап ап-тыр.
Хан-Буудай тургаш:
- Аътты кайыңар мунарыл, оолдар? –деп
Ийи эжинден айтырарга,
Төлгечиниң оглу Төлээ-Шынар
Мунар бооп-тур.
Дээр оглу Демир-Мөге деп кижи
Ийи Сылдыс-Шокар аъдын
Шивишкин кадайларга мундурар деп турган.
Үш аътты салып үндүрүпкен.
Хан-Шилгини көөрге,
Кырлаң артында
Тенек буга маңнааны дег,
Дөкүлдүреңейнип ажып чыткан эргин.
Ийи Сылдыс-Шокар аътты көөрге,
Шывыраш-шывыраш дээш,
Чиде хона берген ышкаш болган.
Хан-Шилги кырлаң артты ажып алгаш,
Ам-на шынап маңнап туруп-тур эвеспе.
Чамбы-дипти кезип киир халдып кээрге.
Ийи Сылдыс-Шокарның
Мыяктары кевимзирей берген чыткан эргин
«Бо аъттар меңээ 
Четтирбейн баары ол-дур,
Меңээ ийи шоодай элезинден арттынгаш,
Бижээң-биле деже шашкылавыт,
Эъдим изивейн-дир» -деп аъды чугаалап-тыр.
Ийи шоодай элезин
Арттынгаштың ыңай боорга.
Шынап-ла, эъди изип маңнаары дам барып-тыр.
 

Чамбы-дипти бир долгандыр халдып келгеш,
Ийи шивишкинге коштандыр халдып келген.
Аразында алдын доңгада чүве тудуп алган ижип чораан.
- Бо чүңер боор? –деп оол айтырган.
- Аравыска сускуннап чоруур чүвевис-тир.
Аът кырынга суксай бербээн сен бе, оглум? –дээш,
Оолче сунган.
Оол аъдының дынын ээй тырткаш,
Чышпыр халдып келгеш пактаарга,
Оо-хоран болган.
Оол-даа билинместээн,
Ийи шивишкин дүже халышкаш,
Хан-Шилгини кайнаар-даа барбас кылдыр.
Олуй-солуй киженнеп капкааш,
Төлгечиниң оглу Төлээ-Шынары
Олчаан кижи болбас кылдыр
Дуй базырып каапкан эргин.
Ол хүн аалда орган
Белгечиниң оглу Белээ-Шынар
Төлге судурун ажып көруп орган эргин.
Ажып көөрге, аът мунган кижизин
Ийи шивишкин оо-хоран ижиртипкен,
Аътты демир кижен-биле
Олуй-солуй киженнеп каапкан,
Төлгечиниң оглу Төлээ-Шынарның
Кулаан алдын дашка-биле
Дуй базырып каапкан чыткан эргин.
Алдын дашка андарылбас боорга,
Кижи кижи-даа болбас бооп дүшкен.
Хан-Буудайга дүрген-не чугаалаан эргин.
Хан-Буудай дүвү-далаш-биле
Тос карактыг оттуг дуранын ушта соккаш,
Дураннап көрген.
Дураннап көөрге,
Хан-Шилгизин демир кижен-биле
Кайнаар-даа барып албас кылдыр
Киженнеп каан турган.
Хан-Шилги тургаш,
Чат былгызын былгырыптар орта,
Ийи шивишкинниң аъды 
Хараган бажында кара шокар саазын бооп,
Хадып, халыртырып туруп калган.
Хан-Буудай көрүп тургаш,
Кадыг кара чазының кирижин
 

Хииледи-хаалады дыңзыдып алган.
Молдуруктуг согунун 
Аайынче аңгайтыр,
Шиинче шиштейтир
Тырттынып-тырттынып,
«Ол кижиниң кулаанда чыткан
Алдын дашканы аңдара дег!» -дээш,
Ышкына чоруй салган эргин.
Ол кижиниң кулаанда
Алдын дашканы аңдара дээптерге,
Чүве каңгырт дээрге.
Ол кижи тура халып кээп-тир эвеспе.
Кедээзинде чүве хиигайнып бар чыдарга,
Хартыгадан кашпагай 
Кажыкталып барып тудуп аарга,
Хан-Буудайның молдуруктуг согуну болган.
Дүрген-не хойгуруктай соп алган.
Аъдынга маңнап кээрге,
Кайнаар-даа барып албас кылдыр,
Демир кижен-биле
Олуй-солуй киженнеп каапкан турган.
Демир киженниңунун
Ине-тевене үдүгүлештир,
Дүрген-не чире шелгеш,
Мунупкаштың, ыңай бооп-тур эвеспе.
Ол-ла хап олурарга,
Ийи шивишкин чадаг чүгүржүп олурган.
Чеде халдып кээрге,
Ийи шивишкин аъттан-хөлден чадагландывыс,
Хан-Шилгиниң дурту узун чүве болгай,
Сооңга каап ап көр –дишкеннер.
«Адаларыңар баштары!» -дээш,
Ийи чодаларын сый часкап каапкаш,
Хап чоруп-ла берип-тир эвеспе.
Аалда улус үнүп келгеш, көрүп турарга,
Чат-туман чатты берген турган,
Суг туман дүже берген турган эргин.
Хан-Буудай тура:
- Мээң аъдым келирде,
Ындыг чүве эвеспе –дээн.
Дээр оглу Демир-Мөге тура:
Дээр оглу Демир-Мөге тура:
- Мээң аъдым тыныжы ындыг чүве! – деп хорадап турган.
Оон чедип кээрге,
Хан-Буудайның Хан-Шилгизи бооп тур оо!
 

Хан-Буудай тургаш:
- Мээң адыг-тудуум болган-дыр! – деп
Чыылган чонга чугаалаан.
Дээр оглу Демир-Мөге тургаш:
- Адаң бажы, сээң мурнуңда
Мээң катым чуве! – деп
Ажынып-хорадап үнүп келген.
Хан-Буудай тура:
- Сен, мен чок шаамда
Суй-белек берген
Мээң катым чүве –деп-тир.
Узун-Сарыг хаан кулаш сарыг кадакты туткаш:
- Кайыңар-даа соскап көруңер,
Даарта хүн бир адаан-мөөрей,
Бир адыг-тудуг-биле болгай аан – деп-тир.
- Даарта хүн чүү адаан-мөөрей,
Чүү адыг-тудуг болур чүве ирги? –деп айтырган эргин.
- Даарта хүн дал дүште
Оран-делегейге деңнешкен 
Ыдык сарыг ховунуң дал ортузунга
Ийи боттарыңар тутчуп тургаш болуңар –деп
Мону сөглээн.
Хан-Буудай-даа халытпышаан,
Аал мурнунда хөл шынааның кыдыында
Майгынынга чанып келген.
Хан-Буудай бир-ле көөрге.
Дээр оглу Демир-Мөге 
Сезен кижи сестип туруп даараан
Сезен мыйгак кежи содак-шуудаан
Ыгый-дыгый тырттынып-дагдынып, шүгдүнгеш,
Ыдык сарыг ховуну өрү
Ол кежээ-ле ийи бош тайганы 
Тура соп алгаш, улай каап,
Ыдык сарыг ховуну өрү
Девип-самнап үнүпкен эргин.
Хан-Буудай база-ла
Сезен кижи сестип туруп даараан,
Сезен мыйгак кежи содак-шуудаан
Ыгый-дыгый кеттинип дагдыныпкаш,
Ийи бош дагны тура тырткаш,
Карак четпес сарыг ховуну өрү улай кагбышаан,
Девип-самнап үнүптур эвеспе.
Үнүп олурарга, Дээр оглу Демир-Мөге 
Карак четпес сарыг ховунуң
 

Бажындан куду девип-самнап,
Алгырып-кышкырып:
- Дүүн кежээги-ле кижи мен,
Канчалдың чоондуң? – деп,
Чоруп оруп-тур эвеспе.
Дээр оглу Демир-Мөге 
Хан-Буудайга чедип келгеш,
Биеэги олуй-солуй каап чораан
Бош даа-биле хөрээн орта каккан.
Ооң-биле хөрээн орта кагарга,
Малгаш-биле каккан ышкаш,
Шывалып калган.
Хан-Буудай тургаш,
Чоп кончуг хоранныг чоор дээш,
Хөрээн орта бир улай каап чораан
Бош даа-биле кагарга,
База-ла малгаш-биле каккан ышкаш,
Хөрээнге шывалып каап-тыр эвеспе.
Ийи эр карак четпес сарыг ховунуң ужунга-бажынга,
«Эъдивис изизин, чаржып чүгүржүп алыыл» - дээш,
Чаржып, чүгүржуп турганнар-дыр эвеспе.
Хан-Буудай оон бир-ле көөрге,
Дээр оглу Демир-Мөге
Ак булутта чөленип алган турган эргин.
Хан-Буудай тургаш:
«Мен чоонган кижи боор мен» - дээш,
Кара булутка чөленип туруп ап-тыр эвеспе.
Дээр оглу Демир-Мөге
Хан-Буудайнын эът-ханы
Кайы хире эвес дээш,
Долгандыр шинчип көрүп турарга,
Дөңмээниң эъди
Дөкүлчек ак тайга-биле дең,
Мойнунуң эъдин көөрге,
Мокулчак ак тайга-биле дең,
Хаваан шинчип көөрге,
Кадыр ак меңги дег,
Ийи ээн эъдин шинчип көөрге,
Ийи сарыг оорга дег болган эргин.
Ооргазын шинчип көөрге,
Очур-Маанай бурган
Олуй-солуй бүткен болган эргин.
Баарын шинчип көөрге,
 

Сес азыглыг пар-арзылаң-биле
Бүткен болган эргин.
Үстүү эрнин шинчиирге.
Үзүк-ом-биле бүткен болган эргин.
Алдыы эрнин шинчиирге.
«А» үжүк-биле бүткен болган эргин.
Дээр оглу Демир-Мөге:
«Мен ышкаш кижи
Мындыг кончуг кижээ
Таваржырының орнунга
Таварышпаан болурумгай» - деп,
Каварлажырының орнунга,
Каварлашпаан болурумгай» -деп,
Хая көрүп ыглап каап,
Хан-Буудайдыва көруп,
Каттырып каап турган эргин.
Ынчалзажок «Эр кижи
Бир онаашкан чүвезинден
Дедир чанар болза,
Соңгу назынында
Калчан кара буга бооп
Төрүттүнер чүве дээн» - дээш,
Ак булудунга чөленип туруп алган.
Хан-Буудай Дээр оглу Демир-Мөгениң эът-ханын
Кайы хире эвес дээш,
Үш долгандыр шинчип көрүп-тур эвеспе.
Дөңмээниң эъдин шинчип көөрге,
Дөкүлчек ак тайга дег,
Мойнунуң эъдин шинчип көөрге.
Мөкүлчек ак тайга дег,
Хаваан шинчип көөрге,
Кадыр ак меңги дег,
Ийи ээн эъдин шинчип көөрге.
Ийи сарыг оорга дег,
Бооп-тур эвеспе.
Үстүү эрнин шинчип көөрге,
Үзүк-ом-биле бүткен бооп-тур эвеспе
Алдыы эрнин шинчип көөрге,
«А» үжүк-биле бүткен бооп-тур эвеспе
Ооргазын шинчип көөрге,
Очур-Маанай бурган
Олуй-солуй бүткен бооп-тур эвеспе.
Баарын шинчип көөрге,
 

Сес азыглыг пар-арзылаң-биле
Бүткен бооп-тур эвеспе.
Хан-Буудай тургаш:
«Мындыг кончуг кижи-биле
Каварлажырыныңорнунга
Каварлашпаан болурумгай,
Дүвежириниң  орнунга,
Дүвешпээн болурумгай»-деп
Бодап турган.
«Ынчалзажок эр кижи бир дүвешкен,
Онаашкан чүвезинден дедир чанарга,
Соңгу назынында
Калчан кара буга бооп
Төрүттүнер чүве дээн» -дээш,
Кара булудунга дедир кээп,
Чөленип ап-тыр эвеспе.
Ийи эр ийи чүктен
Чер-дээрни кыңгырт кылдыр девип-самнап.
Карак четпес сарыг ховунуң
Дал ортузунга таваржып келгеш,
Бугалаштыр хыйыртажып,
Бууралаштыр дизээлежип турганнар.
Дээр оглу Демир-Мөге тургаш:
- Сени бир эвес октапсымза,
«Хан-Шилги аъдым,
Канчалдың, чоондуң –дээр
Аас чок боор сен аа, эжим?» -деп айтырган.
- Менде ындыг аас чок.
Эжин менден ындыг аас үнер болза,
Мээң Хан-Шилги аъдым 
Мээң бодумну өлүрер –деп
Хан-Буудай даңгыраглап турган эргин.
- Бир эвес мен сени октапсымза,
«Кара Чер – ием,
Көк Дээр – адам» -дээр,
Сенде ындыг аас чок боор аа, эжим?» -деп
Хан-Буудай айтырган.
- Менде ындыг аас чок,
Менден ындыг аас үнзе,
Көк Дээр адам мени,
Доп-дораан өлүрер деп,
Даңгырак адап турган эргин.
Ийи эр кара хая биле ак хая
Каккылашкан ышкаш кылдыр
 

Хак-хок кылдыр тутчу берген эргин.
Даг черин шөл кылдыр,
Шөл черин эл кылдыр,
Кургаг черден суг үндүр.
Суглуг черни кургадыр тутчуп келген.
Бир айның үжен хонуунда,
Ийи айның алдан хонуунда,
Үш айның тозан хонуунда,
Тутчуп келген эргин.
Ол черниң довурак доозунунга,
Уялыг куш уязындан азып,
Уруглуг кижи уруундан азып,
Төлдүг мал төлүнден азып,
Туруп-тур эвеспе.
Дээр оглу Демир-Мөгениң баскан буду
Каккан өрген ышкаш,
Кара чердиве шыыгайндыр кадалып кирип,
Туткан холу, демир кыскаш ышкаш,
Хан-Буудайнын ийи өштүн
Демир кыскаш ышкаш,
Хаарып кирип турган эргин.
Дээр оглу Демир-Мөгениң эъди кызып үнүп,
 Хан-Буудайдан туткан черин
Оя чип турар болуп-тур.
Хан-Буудайны
Делегейиндиве тевектептер дээрге,
Дээлдигенден дезиинден алдырбайн,
Каптагайындан кажыктаптар дээрге,
Хартыгадан кашпагайындан
Алдырбайн турган.
Хан-Шилги аът көруп турарга.
Дээр оглу Демир-Мөгениң
Эъди кыза берген,
Хан-Буудайны илиндирер,
Ызырындырар арга чок апарган турган
Хан-Шилги аът чат былгызын былгырып,
Чат сидиин сидиктээрге,
Дээр оглу Демир-Мөгениң кырындыва
Хире-хире чаарда,
 

Кидис хире хар чаап туруп-тур.
Биче-биче чаарда,
Ширтек хире хар чаап туруп-тур.
Ол орта Демир-Мөгениң эъди дедир карарып,
Өжуп бада барып-тыр эвеспе.
Ынчап турда, Хан-Буудайның
Ийи колдуунуң алдындан
Ийи хунан инек дег
Кара көвүктер уштунуп, чаштап,
Ховуда үскүлежип, чуглуп,
Ийи карааның алдындан
Ийи хунан инек дег
Кара көвуктер уштунуп, чаштап,
Ховуда үскүлежип, чуглуп туруп-тур.
Ам-на күжүр эрниң шупту эъди шуурганнап,
Хамык эъди хайнып келген,
Ынчап барганда, Хан-Буудайның
Баскан буду, каккан өрген ышкаш,
Кара чериндиве кадалып кирип,
Туткан холу, демир кыскаш ышкаш,
Демир-Мөгениң туткан черинден
Хаарып кирип турган эргин.
Дээр оглу Демир-Мөгени
Делегейиндиве тевектептер дээрге,
Дээлдигенден дезиинден алдырбайн,
Каптагайындыва кажыктаптар дээрге,
Хартыгазындан кашпагайындан алдырбайн турган эргин.
Ынчап тура Дээр оглу Демир-Мөгени
Арбын чүгүн ажылдыр бөөлдээш,
Сай сөөгун чазырадыр бөөлдээш,
Дөрбүн чүгүн төгүлдүр бөөлдээш,
Кызыл сөөгүн кызырадыр бөөлдээш,
Карак одун кызаңайндыр тырыкылааш,
Аныяандан чүве көдурбээн
Эмдик чарнын ажыр көдүргеш,
Көк дээрин чыжырт кылдыр,
Кара черин сирт кылдыр
Аппарып дүжүрген эргин.
Шыяан ам, Хан-Буудай Демир-Мөгениң
Аптара болган ак чаагай
Хөрээниң кырынга олуруп алгаш,
Үш хонукта дыштанып,
Алдан кижи төтпес,
 

Ак чаъс даңзазынга
Дарый-дарый таакпылап,
Демир-Мөгениң чаъс хаваанга
Хак-хок кылдыр кактагылап оргаш:
- Өлурер кижиниң сөзүн алыр,
 Өлүрер инектиң ханын алыр,
Сөзүң чүл, эжим? – деп
Айтырып олурган эргин.
Дээр оглу Демир-Мөге чыткаш:
- Сөглээр сөзүм чок,
Чагыыр чагыым-даа чок.
Хүүртүң-Кызыл тайганы эжелей төрээн
Чээрен-Демичи аъттыг
Алдай-Буучу деп кижиниң оглу,
Хан-Шилги аъттыг Хан-Буудай деп кижи
Мени өлүрүп чидирди-ле!
Көк дээр адам, канчалдың?
Кара Чер ием, канчалдың? – деп кускуннап-тыр.
Ынча дээн соонда,
Теве кара булуттар
Аай-дедир көжуп эгелээрде:
- «Бо кижи-даа ынчап барды,
Ынчалза-даа мен аъдымны
Кыйгырбаан мен эвес бе адырам» -деп,
Хан-Буудай боданып олуруп-тур.
Кара булут диргелип келген соонда,
Кудай-чаңнык чыжырт дээрде,
Хан-Буудай хартыгадан кашпагайы-биле
Тура халыыр орта,
Дээр оглу Демир-Мөгениң кырынга дүшкеш,
Өрге чылгаар өл чок,
Күске чылгаар шык чок кылдыр
Чанчарланардыр дүжүп-тур оо.
Чаа, күжүр эр Хан-Буудай
Аалга хап келгеш:
- Өлүрер кижим өлүрген мен,
Базар кижим баскан мен,
Алыр кижим ам
Ап турар мен ыйнаан? – деп-тир.
Шыяан ам, Узун-Сарыг хаан
Үш Болчалыг бора тейниң
Эң ортузунга үне бергеш,
Биче бүрээзин тыртып,
Биче албатызын кыйгырып,
 

Улуг бүрээзин тыртып,
Улуг албатызын чыып,
Ара-албатызы чыглып кээрге, оларынга:
- Кыска хемге 
Кыска челеңер хап,
Кызырак беңер тудуңар,
Узун хемге,
Узун челеңер хап,
Улуг беңер тудуңар!
Үш хонуктан эрттирбейн
Далай дег арагадан чыңар,
Таңды дег эъттен белеткеңер! – деп дааскан.
Ус дарганнарын чыып эккелдиргеш:
- Аал артында ыдык сарыг ховуга
Үш хонуктан эрттирбейн,
Мээң уруумнуң, кудээмниң
Улуг ак өргээзин
Оран-делегейге деңнештир,
Чүс аданга таарыштырып,
Чүдүрер кылдыр
Бүдүрүп, бүрүткеп кылыңар! – деп
Чарлык бооп турган эргин.
Ара-албатызы үш хонуктан эрттирбейн,
Далай болган арагызын,
Таңды болган эъдин чыып эккелген.
Ус дарганнары үш хонуктан эрттирбейн.
Оран-делегейге деңнешкен,
Улуг ак өргээниң
Тозан тос карактыг шургуулдаларының
Иштин ак мөңгун-биле иштеп туруп,
Чүс аданга таарыштырып,
Чүдүрер кылдыр белеткеп каап-тыр.
Белеткеп кааш:
- Тааржыр дээр силер бе? – деп,
Хаанга бараалгап-тырлар.
Хаан барып көргеш:
- Болур чүве-дир! – деп
Хулээп ап турган эргин.
Шыяан ам, чаа өөнге
Бир айның үжен, ийи айның алдан
Үш айнын тозан хонуунда
Амытан чон арагалап,
Найырлап келген чүвең эргин.
Найыр-наадым доозулганда,
 

Хан-Буудай кадыны-биле кады
Өргээзинге чурттай берип-тирлер.
Үш хонганда, Хан-Буудай
Катының өөнге баргаш,
Ёзулуг чаагай чолугуп,
Магалыг чаагай бараалгаарга.
Узун-Сарыг хаан күдээзинге
Дөрт буттуг кара ширээзин салып,
Боова-чигирин салып,
Чиң сарыг шайын кудуп туруп-тур.
Хан-Буудай олургаш:
- Мен чер чуртум ырак кижи мен.
Адам болза кыраан-чөнээн кижи болгай.
Ам үш хонгаш,
Чер-чуртумче көжуп чорзумза,
Кандыг эрги? – деп
Катындан айтырып олуруп-тур.
Узун-Сарыг хаан олургаш:
- Адаңның кыраан-чөнээни
Шынныг боор, оглум,
Аал-чуртуңарже көжуп
Чорууңар-даа чөп-тур.
Ындыг болза шаанда
Сээң адаңдан малга келген
Чүс шилги бар чүве.
Ол чылгы ам чиге хүн үнер чүкте
Чер-дээрниң кыдыында
Муң шилги чылгы болган-дыр.
Ол чылгыны эккеп бергеш
Чорзуңза кандыгыл, оглум? –деп-тир оо.
- Ындыг-ла-дыр ийин, катым – дээш,
Өөнге келгеш, кадынынга:
- Сээң ачаң «Муң шилги чылгыны
Эккеп бергеш , оон соонда
Чер-чуртундува көжүп
Чоруп көр» - дээр чүве-дир.
Кадыны олургаш:
- Мээң адамның сагыжының
Багы ындыг кончуг кижи боор
Чаңгыс уруу мен-даа
Дөмей-ле болгу дег чүве-дир.
Муң чалаң шилги чылгы чаа-чалбактыг
Үш чааның үстү,
 

Болат хылыш даванныг,
Чылдык черден чыдын алыр,
Айлык черден даажын алыр чүве болгай.
Сен ынаар баар болзунза,
Чаш бодуң чаңчараар сен.
Чараш сыныңны оскунар сен,
Ооң орнунга мени алгаш,
Чер-чуртуңче дүрген көжүп
Чанзыңза дээре боор – деп олуруп-тур.
Хан-Буудай тургаш:
- Бирээде болза, катым кижи-дир,
Ийиде болза, хаан кижи-дир,
Каты кижи айбылап олурда,
Чажам дээр аргажок,
Ыяавыла баар ужурлуг болгай.
Эр кижи сөглээн сөзүн ээлевеске,
Төөгүде барып,
Калчан кара буга бооп
Төрүүр чүве дээн.
Барганнай баар кижи мен,
Чорааннай чоруур кижи мен деп-тир.
Шыяан ам,
Эртен Хан-Буудай 
Хан-Шилги аъдынга баргаш:
- Хаан катым мени
Муң шилги чылгыны 
Эккеп бер дээр чүве-дир! – деп чугаалаан.
Хан-Шилги аът тургаш:
- ол муң шилги чылгы
Үш чааның үстү,
Болат хылыш даванныг,
Чылдык черден чыдын алыр,
Айлык черден даажын алыр чүве болгай.
Ындыг болза бис
Төрел алышкы-шанышкы
Малдар болгай бис.
Бистиң иевис улуг Хан-Шилги бе
Шуптувусту Хууртун-Кызыл тайганын
Хөлеге чарыынга чеди бозага
Кара хаяны тура тепкиленип чыдып,
Үш-үш чылдарда долгадып чыткаш,
Төрүгүлеп каан чүве.
Оларга мен барып көрейн,
Мени таныыр чадавас,
 

Сен өөңге олур, Хан-Буудай – деп-тур
Хан-Буудай Хан-Шилги аъдын
Салып чорудупкан.
Хан-Шилги аът-даа чүзү боор,
Чоруву-ла каан.
Та чеженге, та кажанга чораан чүве,
Чоруву-ла олурган.
Узун-Сарыг хаан бир-ле хүн
Күдээзиниң өөнге кээрге.
Кудээзи олуруп турар боорга:
- Ам-даа чоруваан-дыр сен аа, оглум? –
Деп айтырган-дыр.
Хан-Буудай олургаш:
- Аъдым айбылаптым – дээрге,
Узун-Сарыг хаан:
«Аъды безин ындыг кончуг,
Мээң күдээм эрниң эрези
Мүн-дүр» - деп бодап чана берип-тир.

*      *      *

Шыяан ам,
Хан-Шилги аът ол-ла чоруп олурарга,
Муң шилги чылгы 
Чылдыктыг черинден чыдын алган,
Айлыктыг черинден даажын алган.
Дешкилешкен, маңнашкан
Удур бо кээп-тир.
Хан-Шилги аът тургаш:
- Бистиң иевис доозавысты
Хүүртүң-Кызыл тайганың
Хөлеге талазынга чеди бозага
Кара хаяны аңдара-дүңдере теп чыткаш,
Үш-үш чылда долгадып
Төрүп каан ышкажыгай.
Канчаарыңар ол акыларым, угбаларым? – деп
Уткуй киштеп чоруп олуруп-тур.
Муң шилги чылгы чедип келгеш,
«Бо чүү болду?» - деп долгандыр
Чыдыыргап көргеш:
- Бистин дунмавыс мүн-дүр,
Кайыын келдиң,
Канчап мынчап чор сен?
Азыраар ээң бар бе азы чок бе? – деп
Айтырып-тыр эвеспе.
 

Хан-Шилги аът тургаш:
-Мээң ээм болза, силерниң ээңер
Узун-Сарыг хаанныңкүдээзи
Хан-Буудай деп кижи.
«Силерни эккел» дээштиң чоруткан, келдим,
Чоруулуңарам че, акыларым, угбаларым! –дээш,
Узун-Сарыг хаанның
Аал-чуртунче эдертип чоруп каан.
Узун-Сарыг хаан бир-ле хүн
Дыңнап олурарга.
Кудай дээр диңмирээн ышкаш
Чүве диригайнып-тыр.
Үнүп кээрге, Хан-Шилги аът
Муң шилги чылгыны эдертип алган,
Муң шилги чылгы
Хамык мал-маганның орукка
Таварышканын кыра теп,
Өдектиң ортузунга кирип олуруп-тур.
Узун-Сарыг хаан дурген-не
Күдээзинге баргаш:
- Бо чылгыны малдап –даа,
Эдилеп-даа шыдавас-тыр мен, оглум.
Ара-албытымның,
Азыраан малымның
Дең кезиин кырып каапты.
Боларны соңгу чуртуңче алгаш,
Чоруп көр, оглум! – дээн.
Хан-Буудай муң шилги чылгыны
Аалдың дөру-биле эрттирерде.
Оруунга таваарышкан чүвени кыра теп,
Таварышпаан чувениң
Амызын ап чоруй барган эргин.
Шыяан ам, база бир үш хонганда,
Хан-Буудай база-ла
Катының өөнге чеде бергеш,
Ёзулуг чаагай чолугуп,
Магалыг чаагай бараалгааш:
- Аал-чуртумдува ам-на
Көжүп чоруур мен ыйнаан але, катым?- деп-тир.
Ынча дээрге, Узун-Сарыг хаан олургаш:
- Чер-чуртуңдува көжүп,
Чорууруң-даа чөп-тур, оглум.
Ындыг-даа болза мээң бо турар черим
Кончуг хатчал чер чүве.
 

Чиге соңгу чүкте чер-дээрниң
Ужу-кыдыын эжелей төрээн
Кара-Була маңгыс деп чүве бар чүве.
Оон бир чарыкы азыын
Туруп эккелгеш, өөм маганалап бергеш,
Чер-чуртуңче көжуп,
Чоруп көрбес сен бе, оглум – деп олуруп-тур.
Хан-Буудай олура,
Ындыг-дыр ийин – дээш, өөнче келгеш,
Кадайынга чугаалап олуруп-тур:
- Сээн ачаң-даа ышкаш
Бужурганчыг ашакты кым көрген боор!
Турар черим хатчал чер чүве,
Чиге соңгу чүкте чер-дээрниң
Ужу-кыдыын эжелей төрээн
Кара-Була деп чүве бар.
Оон бир азыы-биле өөм
Маганалап бергеш чоруп көр, оглум,
Дээр чүве-дир – дээн
Кадайы олургаш:
- Ачамның сагыжының багы
Ындыг кончуг кижи боор!
Шынап-ла уш чааның үстү
Ынаар баар болзунза,
Чаш бодуң чанчараар сен,
Ооң орнунга мени алгаш,
Дүрген-не чер-чуртуңче көжүп чорувут – дээн.
Хан-Буудай:
Аттыг коргунчуг амытан ол боор.
-Каты кижи айбылаарга,
Ыяавыла баар ужурлуг болгай.
Эр кижи сөглээн сөзүн ээлевеске,
Төөгүде барып,
Калчан кара буга бооп
Төрүттүнер чүве дээн,
Чорааннай чоруур мен,
Барганнай баар мен – дээн.

*     *     *

Ам эртенинде Хан-Буудай чүзү боор,
Черге ап чоруур багажа чепсээн чүктээш.
Хан-Шилги аъдын мунупкаш,
Чиге соңгу чүкче хап чорупкан эргин.
 

Та чеженге, та кажанга 
Чоруп келген чүве.
Бир-ле кончуг арзайты тайганың
Кырынга үне халдып келгеш,
Алдан кижи төтпес
Ак чаъс даңгазынга
Хайыладыр таакпылап,
Кара саар идиинге хап олуруп,
Адазының тос чүстүг, оттуг
Дураны-биле дураннап олурарга,
Кара-Була дээр чүвези
Чылдык черден чыдын ап каапкан,
Айлык черден даажын ап каапкан
Кел чыдып-тыр эвеспе.
- Мээн дүвежир-онаажыр дээним
Кара-Була деп чүве ол-дур – дээш,
Уткуй хап чоруплаткан эргин.
Бир-ле чоруп олурарга,
Карак четпес сарыг ховунуң бажындан
Кара-Булазы бо ажып олуруп-тур.
Ийи мыйызын көөрге,
Бир мыйызы үстүү оранда шаштыккан.
Бир чарыкы мыйызы 
Чалар от бооп хайнып кыпкан,
Бир чарыкы мыйызы 
Доң дош дазыгайнып чаштап чораан эргин.
Үстүү чарыкы мыйызында
Үжен мөге кадып калган,
Алдыы чарыкы мыйызында 
Алдан мөге кадып калган чораан эргин.
Хан-Буудай ол-ла чоруп олургаш,
Аъдын чеди чыл болган
Куу кажык кылдыр хуулдургаш,
Элдик чанчыының иштиндиве
Киир каап алгаш,
Дөрт эдээн төмүрерти астып каапкаш,
Кара-Булаже удур базып-ла каан.
Кара-Була-биле сес хана өгнүң
Эжик дөрү хире чоокшулажып келгеш,
Чеди чыл болган
Чеди чүстүг куу терезин бооп,
Хуула берип-тир.
Кара-Була чер чыттап-ла,
Ол-бо дилеп халып турда,
 

Хан-Буудай биеэки кадайның берген
Сарыг кадаан изиг мыйызын
Тудар холунга эптей туткаш,
Көк кадаан соок мыйызын 
Тудар холунга эптей туткаш,
Изиг-соок ийи мыйызындан
Катай сегирип-ле алган.
Ол орта тутчуп-ла турган.
Ол тутчуп турарга,
Ооң довурак-доозунунга
Уялыг куш уязындан азып, чарлып,
Уруглуг кижи уруундан азып, чарлып
Төлдүг мал төлүнден азып, чарлып турар
Мындыг бооп-тур.
Кара-Була ол-ла тепкилеп тургаш,
Хан-Буудайнын бел-кежиин
Үзе тепкилеп кааптып-тыр.
Ол-ла ынчап тургаш,
Кара-Була могап-шылап келгеш,
Малгашка чылчырыктааш,
Донгая кээп дужерде,
Хан-Буудай ийи холу-биле
Кара-Буланын ийи мыйызын
Алдыкы орандыва  шымый идип киирипкен.
Кара-Була чыткаш:
 - Чүү мындыг,
Өлүрге тының чок,
Өзерге назының чок амытан сен?
Чүү херектиг келдиң?
Чүге мынчап турарың ол? – деп айтырып-тыр,
Хан-Буудай тургаш:
- Мен соонда үстүп калган
Кезектеримни чыып алгаш, келгеш,
Келген херээмни сөглеп берейн,
Мен келгижемче,
Сен маңаа чыдар сен! – деп 
Кара-Буланы айга, хүнге тейледип,
Аксын-даңгыраан ап-тыр эвеспе.
Аксын-даңгыраан ададып кааш,
Хан-Буудай ийи холу-биле
Чүгүрүп чоруптур-тур.
Бир черге кээрге, хөрээ чыткан,
- Ох, бо-даа чүвени,
Ирээн, чыдаан! – дээш, ызырып алгаш,
 

База бир черге кээрге,
Бел-кежии чыдып-тыр.
- Байларның чуртка октапкан
Сүргү, далгыы ышкаш,
Бо-даа чүвени, ирээн, чыдаан,
Үстүп калыр! – дээш,
Кожа тырттынгылааш,
Эм-сагаан, дом-сагаан оъду-биле эмненип,
Каң-кадык боду бооп ап-тыр оо!
Шак оон элдик чанчыының иштинде аъдын уштуп
Катап бодунуң биеэги аъды  кылдыр
Аъдын хуулдуруп алгаш,
Кара-Булага хап кээрге,
Оозу хевээр чыткан-дыр эвеспе.
Кара-Була чыткан:
- өзер назыныңар чок,
Өлүр тыныңар чок,
Чүү мындыг амытан боор силер?
Чуү херектиг чоруп чор силер?
Адаңар адаан адыңар кым боор?
Иеңер адаан шолаңар кым боор?
Кайыын келгеш, кайы шиглеп чору силер? – деп
Айтырып чыткан.
- Чеди чер-дээрниң шапшылгазының ындында
Хүүртүң-Кызыл тайганы эжелей төрээн,
Чээрен-Демичи аъттыг
Алдай-Буучунун оглу
Хан-Шилги аъттыг Хан-Буудай дээр,
Хиндиктигге аң арттырбас,
Кирбиктигге кижи арттырбас,
Көргунчуг кижи мен боор мен.
Мээң-биле мескилдежир деп
Бээр кел чыдар сен,
Харын чүү деп чүве сен? – деп
Хан-Буудай удур айтырган.
Ынча дээрге, Кара-Була чыткаш:
- Чер дээрниң ужу-кыдыын эжелей төрээн
Кара-Була деп амытан мен боор мен – деп-тир.
Сээң бир чарыкы азыын эккелгеш,
Өг маганалап бер дээн чүве.
Моон мынаар чорук кылбазымда,
Харын эки болган-дыр – деп,
Хан-Буудай мынчанган.
 

Кара-Була чыткаш:
 - Ча, ындыг чүве болза, ындыг-ла ыйнаан,
Бир эвес бак сагыштыг эр болзуңза,
Мээң азыымны өлүрүп кааш,
Ап-ла ап-тыр сен ийин.
Бир эвес эки сагыштыг болзуңза,
Эви-чөвү-биле туруп-ла
Ап-тыр сен ийин – дээн.
Хан-Буудай кулаш сарыг селемезин
Ушта соккаш, хозадыр чушкуп тургаш,
Бир чарыкы азыын ушта соп ап-тыр.
Ийи мыйызын алдыы орандан
Тура соп кээрде,
От бооп хып чоруур мыйызы
Турлуп чыдып калган.
Көк даш бооп дазыгайнып
Чаштап чоруур мыйызы 
Будун унуп келген эргин.
Ынчангаш чангыс мыйыстыг,
Чангыс азыглыг Кара-Була бооп-тур.
Хан-Буудай чоруптарда,
Кара-Була тургаш, чугаалап-тыр:
- Сээң-биле кады 
Чангыс иеден торээн алышкылар бооп,
Чурттаар мен.
Сээң черинге чоруур мен.
Узун-Сарыг хаан катыннын аалындан
Чер-чуртуңче чанып чорууруңда,
Менче медээлээр сен,
Кады чоруур бис – деп-тир.
- Чаа, ындыг-дыр! – деп кужур эр,
Хан-Буудай медээзин бээр бооп
Аксын бергеш,
Кара-Буланын азыын үңгергеш,
Дедир хап чорувуткан эргин.

                  *      *      *

Хап-ла олурган, хап-ла олурган.
Шыяан ам,
Аалынга дүн ортузунда хап келгеш,
Узун-Сарыг хаанның өөнүң эжиин
Кижи үнүп албас кылдыр
Кара-Буланын азыы-биле базырып кааш,
 

Өөнге келген,
Өөнге кээгре:
- Чер-черде база кайгамчык
Мөге кижи турар чүве-дир аа?
Сени Кара-Булага өлүртүп каан боор
Деп бодаан мен – деп,
Кадайы кайгап чыдып-тыр.
Эртен эрте даш бажы кара-шокар,
Даң бажы шара-хере чорда,
Узун-Сарыг хаан үнер дээш,
Эжиин ажыдып чадап каан,
Ажыдып чадап кааш,
Сыртык бажындан казып унгеш көөрге,
Кара-Буланың азыы-биле 
Эжиин дуй базырып каан бооп-тур.
Узун-Сарыг хаан дүрген-не
Күдээзиниң өөнге чүгүрүп чеде бергеш:
- Бо чүвең-биле чоп эжикти 
Дуглап каан сен?
Эжиктен үнүп чадааш,
Сыртык бажындан кастынып үнүп келдим
Бо чүвең-биле өөмнү маганалап бергеш,
Дүрген-не чер-чуртуңче
Көжүп чоруп көр, күдээм! – дээн.
Хан-Буудай чыткаш:
- Ырак чер чораан кижи
Удуур уйгулуг, дыштаныр дыштыг боор,
Канчап барган мындыг,
Кижи удутпас,
Халыраан-хулураан ашак сен! – деп
Хыйланып чыдып-тыр.
Шыяан ам, Хан-Буудай туп-тура халааш
Эжикте чөлеп каан турган
Кара-Буланың азыын эжикче киирерге,
Сыңмайн барган.
Эптеп-чөптеп туруп кииргеш,
Узун-Сарыг хаанның өөн маганалаарга,
Өг чөлбее берип-тир.
Шыяан ам, үш хонгаш,
Айның чаазында, хүннүң экизинде
Хан-Буудай-даа чер-чуртундува
Көжүп чоруур деп белеткени берген
Узун-Сарыг хаан ара-албатызын
Чыып эккелгеш, Хан-Буудайга
 

Малының ортузундан малын,
Эдиниң ортузундан эдин үзүп,
Чүс бежен эң шыырак кижини
Эдертип бергеш:
- Ол улуска оттулар ыяжыңар чыгдырып,
Ижер сууңар устуруп ап
Чоруур силер – деп мынчанган.
Хан-Буудай кара-Булага
Медээ бээрин-даа уттупкаш,
Кадайын алгаш аалын көжүргеш,
Чер-чуртундува көжүп чорупкан.
Бир-ле черге чоруп олурарга,
Хөлчүк суглуг шынаа чыдып-тыр.
- Маңаа дүштеп аар-дыр дээш,
Чаглаа пажынга узарга,
Орту-даа четпээн эргин.
- Мындыг орук-чирик берге черге,
Мынча хөй малды
Канчап сүрүп чоруур боор – дээш,
Катының бергени мал-маганын
Хола чаглаазынга долдур ургаш,
Каргакталдыр хайындырып, дүштүк кылыпкаш,
Кадыг сөөгүн каккырып,
Чымчак сөөгүн сиңмирипкеш,
Кадайы-биле Төлгечинин оглу Төлээ-Шынар,
Белгечинин оглу Белээ-Шынар
Ийи алышкыны үжелдирзин,
Бөле-хаара туткаш,
Элдик чанчыынче суккаш,
Эдерти берген ара-албатызын
Чуртунче дедир тарадыпкаш,
Хан-Шилги аъдын мунгаш,
Хап чорупкан.
Бир-ле черге хап олурарга,
Соондан дээрде шаштыккан
Кызыл доозун чоруп олуруп-тур.
- Та соомдан келген
Сүргээнин доозуну чуве,
Та мурнумдан дескен
Эл-чаазынын доозуну чуве;
Чувени канчап билир – дээш,
Кадыг кара чазының кирижин
Хаагайдыр дыңзыдып,
 

Кажыр кара харбыылазының бизин
Алый-шалый соп, чидидип алгаш,
Манап орган.
Ам көрүп олурарга,
Кара-Була бооп тур.
Кара-Булазы чедип келгеш:
- Олчерден үнериңде,
Менче чуге медээ-хораа
Чорутпадың, акый? – деп айтырган.
Хан-Буудай тургаш:
- Чер-чуртум ырак,
Адам болза назы чедип кырып чөнээн,
Далашкаш медээ бээрин
Уттупкан-дыр мен, дуңмам,
Кады чоруп олураалы – дээш,
Кара-Була-биле кады
Чоруву-ла каан эргин.
Ол-ла чоруп олургаш,
Биеэки-ле дээрде шаштыккан
Долгай кара чөвүрээ чадырынга
Таваржып келгеш кире бээрге,
Биеэги-ле ак соолбур шырайлыг кадай
Ёзулуг чаагай чолугуп,
Магалыг чаагай бараалгап
Туруп-тур эвеспе.
Ак соолбур шивишкин кадай алышкыларга,
Эргек бажы дег хоо-домбуга шайын куткаш,
Бичии диизеде чигир-боорзаан салып берип:
- Чораан чорууң чогуп чорду бе, оглум? – деп
Айтырып олурган.
- Чогудуюн, кадам – дээрге:
- Ам-на бар чыда оолдарымны
Диргизип салыптып көр, оглум! – деп чалынган.
- Аңаа сагыш човава, кадам! – деп,
Хан-Буудай харыылап-тыр.

*     *     *

Шыяан ам,
Ийи алышкы-даа ийилээ,
Чоруву-ла олуруп-тур.
Ол-ла чоруп олургаш,
Окта дээшкиннеп каан
Кижизинге таваржып кээрге,
Ам-даа алгырган-кышкырган,
 

Амылыг-тынныг туруп-тур.
Оозун огундан ушта тырткаш,
Эм-сагаан, дом-сагаан оъду-биле 
Эмнеп каар орта:
- Мен-даа акым-биле кады
Чоруур мен! – деп берген.
Ам-даа чүзү боор,
Үш алышкы бооп алгаш,
Чоруву-ла олурган.
Ол-ла чоруп олургаш,
Ортузунда өлүрген кижизинге хап келгеш,
Белин бир хемден,
Хөрээн бир хемден тып алгаш,
Эптей туткаш,
Эм-сагаан, дом-сагаан оъду-биле
Эмнээш салыптарга:
- Мен-даа акым-биле кады
Чоруур мен! – деп берген.
Ам чүзү боор, дөрт алышкы бооп алгаш,
Чоруву-ла олуруп-тур.
Ол-ла чоруп олургаш,
Баштай өлүрген кижизинге хап келгеш,
Белин бир хемден,
Хөрээн бир хемден тып алгаш,
Эптей туткаш,
Эм сагаан, дом-сагаан оъду-биле
Эмнээш салыптарга:
- Мен-даа акым-биле кады
Чоруур мен! – деп берген.
Ам беш алышкы бооп алгаш,
Хап-ла каан.
Ол-ла хап олургаш,
Дээрде шаштыккан демир чалымга
Хап кээп-тирлер.
Хан-Буудай бажынга хап олургаш,
Ажа халды бээрге,
Кара-Була база-ла ажа халып келген,
Үш алышкы сураг бооп-тур.
Паш хайымда көрүп турарга,
Демир чалымның артындан
Баштары караржып кээп:
- Акый, акый – дээш-ле
Дедир кулбуруп бады барып турганнар.
 

Үш паш  хайымда көрүп, манаан,
Үш катап баштары караржып келгеш:
- Акый, акый – дээш-ле,
Дедир кулбуруп бады барып-тырлар эвеспе.
Хан-Буудай тургаш:
- Бо-даа кээргенчиг чүвелер-дир – дээш,
Дедир ажа халыткаш,
Үш алышкыны элдик чанчыының иштинде
Үш кижиниң кырынга,
Катай алды кижи кылдыр суккаш,
Демир чалымны дедир ажа халдып келгеш,
Кара-Була-биле хап-ла каан эргин.
Ол-ла хап олургаш,
Биеэги хоран кара далайга кээп,
Ол-ла аргазы-биле ажа халыда берген.
Кара-Була база-ла ажа халып берген.
Ол-ла чоруп олургаш,
Эрлик-Ловуң хаанның аалының артында
Калчаа далай хөлунге келгеш,
Алдын моюннуг өдүрек бооп хуулуп алгаш,
Эштип кежипкен.
Эрлик-Ловуң хаан үне халып келгеш:
- Дөө эштип бар чыткан өдүрек
Бистиң өртемчейниң өдүрээ эвес,
Чырык өртемчейниң өдүрээ-дир! – деп
Алгырар орта:
- Кончуг кулугур танып каапты – дээш,
Хан-Буудай Кара-Була-биле ийилээ
Алдын моюннуг аңгырлар бооп ап-тырлар.
Эрлик-Ловуң хаан база-ла танып каарга –
Алдын баштыг кастар бооп алганнар,
База-ла танып каарга,
Кызыл баштыг куулар бооп алганнар,
Оон танып каарга,
Суг көвүү бооп алгаш,
Эштип үне берип-тирлер эвеспе.
Эрлик-Ловуң хаан:
- Сен кулугур, Хүүртүң-Кызыл тайганы эжелей төрээн,
Чээрен-Демичи аъттыг
Алдай Буучунуң оглу,
Хан-Шилги аъттыг
Хан-Буудай-ла-дыр сен!
Баарыңда, кээриңде бараалгавадың-на,
 

Сени канчаар эвес мен арам! – деп
Кыжанып чыдып алган эргин.
Хан-Буудай Кара-Була ийи хап-ла каан.
Ол-ла хап олургаш,
Кара куйну эрткеш,
Кызаа-кара хемни өрү каккаш,
Чырык черге үнүп келген,
Албыс-Шулбус хаан адашкыларның,
Чер-чуртунуң кыдыынга хап олурда,
Төлгечиниң оглу Төлээ-Шынар,
Белгечиниң оглу Белээ-Шынар,
Ийи алышкы чорааш:
- Албыс, Шулбус хаанга
Езулуг чаагай чолугуп,
Магалыг чаагай бараалгап эртээлиңер,
Оон башка хоржок! – дишкен.
Хан-Буудай тургаш:
- Чолугар шаанда чолуккан мен,
Бараалгаар шаанда бараалгаан мен,
Ам бараалгавас мен! – дээш,
Хаанның аалын эжиктедир хап эрткен.
Албыс, Шулбус адашкылар
Өөнден үне халыжып келген.
Хүүртүн-Кызыл тайганы эжелей төрээн.
Чээрен-Демичи аъттыг
Алдай-Буучунуң оглу,
Хан-Шилги аъттыг
Хан-Буудай сен-не дир сен,
Бар чыда бараалгааш,
Кел чыда бараалгавадың,
Сен кулугурну көрүп тур шиңме! – деп
Кыжанып чыдып калган-дыр.
Шыяан ам, Хан-Буудай-биле Кара-Була
Хап-ла олурганнар.
Ол-ла каккаш аал-чуртунга
Чедип кээп-тирлер.
Чедип кээрге, адазы Алдай-Буучу өөрүп амырап,
От-пашты ажа дужуп халып турган.
- Чангыс оолдуг Алдай-Буучу
Беш оолдуг болган иргин мен – дээш
Амырап алгырып турган
Алдай-Буучу ашак
Үш Болчалыг бора тейниң
Эң ортузунга үне халыда бергеш,
 

Улуг бүрээзин тыртып,
Улуг албатызын кыйгырып,
Биче бурээзин тыртып,
Биче албатызын кыйгырып,
Ара-албатызы чыглып кээрге:
- Кыска хемге кыска челеңер хагыңар,
Кызырак беңер тудуңар,
Узун хемге узун челеңер кагыңар,
Улуг беңер тудуңар!
Үш хонукдан эрттирбейн,
Таңды дег эъттен.
Далай дег арагадан
Чыып эккелиңер! – деп чарлык боор,
Уран дарганнарын чыып эккелгеш:
- Оглум, кеннимниң өргеезин
Аал артынга,
Ыдык сарыг ховунуң ортузунга
Оран-делегейге деңнештир,
Чүс аданга таарыштырып
Чүдүрер кылдыр бүдүруп-бүрүткеп
Кылыңар – деп чагып,
Сургап турган-дыр оо.
Ара албатызы тарап чорупкаш,
Үш хонуктуң бодунда,
Далай дег арагазын чыып,
Таңды эъдин быжырып эккеп,
Уран дарганнары чоруткаш,
Үш хонуктуң бодунда,
Аал артында
Ыдык сарыг ховунуң ортузунга
Оран-делегейге деңнешкен
Улуг ак өргээни
Чүс аданга тааарып чүдүрер кылдыр белеткээш,
Тозан тос карактыг шургуулгазының иштин
Ак мөнгүн-биле иштээш,
Алдай-Буучуга кээп:
- Болур-дур бе. болбас-тыр бе? – деп айтырганнар.
Алдай-Буучу ашак:
- Болур-дур, чогуур-дур! – деп
Хулээп ап турган эргин.
Шыяан ам, чаа өгге
Бир айның үжен, ийи айның алдан
Үш айның тозан хонуунда
Амытан чон арагалап,
 

Хымызап келген.
Адактың соонда Хан-Буудай эдертип келген
Дөрт дуңмазынга
Ара-албатызының иштинден
Дөрт кысты ап,
Өргээни тип берген эргин.
Алдай-Буучу ашактың беш оглу дөгере
Өглуг-баштыг болган,
Ашак боду амырап,
Байырлап туруп-тур оо!
Шыяан ам, беш оглу
Үш айда аңнааш,
Аң-меңни кырып-ла турар болган эргин.

*      *      *

Шыяан ам, бир-ле катап
Беш алышкы база-ла
Аңнап чоруп каап-тырлар.
Ол-ла аңнап чорааш,
Кончуг улуг Шил-Тайганың
Аар ийинге үнүп кээрге,
Карак четпес сарыг ховунуң ортузунда
Кырлаң сарыг оорга дег
Кончуг улуг кижи
Арыскан аргазын аа-чаза,
Кош аргазын хоюг-тас кылдыр ыяштааш,
Улуг одун дээринде шаштыктыр одааш,
Ооргалап удуп чыдып ап-тыр.
Беш алышкы чанынга хап кээп-тирлер.
Хан-Буудай дуже халааш:
- Амыр-ла! – деп-тир.
Улуг кижизи удуп-ла чыткан.
Хан-Буудай тургаш:
- Кижи амыр менди айтырарга,
Ыыттавас кулугур боор! – дээш,
Бир дажааш:
- Амыр-ла! – дээн. Сураг.
Үш дажааш, үш катап:
- Амыр! – дээн. Сураг болган.
- Чоп кончуг хоранныг кулугур боор! – дээш
Хонуктуг черге баргаш,
Ооргазын үзе адыптаалыңарам! – дээш,
 

Беш алышкы хонуктуг черге
Халыда бергеннер.
Хан-Буудай  дүже халааш,
Кадыг кара чазының кирижин
Хаагайнып турар кылдыр дыңзыткаш,
Эртенги хүнде тырттынган боду
Кежээки кызыл хүнге чедир
Тырттынып кээрге,
Чазының алдыы сагындан
Алдан улу улужуп,
Алдыы орандыва кирип,
Үстүү сагындан үжен улу улужуп,
Үстүү орандыва үнүп,
Он эргээниң бажындан хан дамдылап,
Огунуң бажындан ыжы буругайнып кээрге:
- Удуп чыткан улуг кижиниң
Ооргазын үзе дег! – дээш,
Ышкына чоруй салып үндүрген эргин.
Огу ооргазынга деггеш, ак хаяга дегген чүве дег,
Хайып үне берген.
Демги улуг кижи чыткаш:
- Арыскан черниң ыяжы болгаш,
Мындыг чаштаган чүве бе? – дээш,
Ооргазын суйбангаш,
Катап удуй берип-тир,
Беш алышкы катап хап келген.
Хан-Буудай дүже халааш,
Бир дажааш:
- Амыр-ла! – дээн
Удуп чыткан кижи туп-тура халааш,
Беш алышкыны аъттары, боттары-биле
Катай адыштаарга,
Чаңгыс адыжынга өй болган.
Оон ам, шуптузун бөле-хаара базып алгаш,
Катап удуй берип-тир эвеспе.
Шыяан ам, Алдай-Буучу ашак
Үш айда аңнап чоруткан
Оолдарын бодап олурарга,
Үш чылда сураг барган бооп-тур.
«Мээң оолдарым канчап
Сураг барган чоор?» - дээш,
Бир айның үжен, ийи айның алдан,
Үш айның тозан хонуунда
Боданып олурган эргин.
 

Боданып олурарга,
Бодал сагыжынга,
Чүве кирбес боорга:
«Кыраан-чөнээн кижиниң
Мээң бодал-сагыжымга
Чүү-даа кирер боорлаан» - дээш, 
Үш чылда ашпас
Хопчу кара судурун
Ажып көруп олуруп-тур.
Ажып көруп олурарга,
Беш оглун аъды-холу-биле катай
Чер оглу Черзи-Мөге
Даг-Иргек деп кижи
Адыжында баскаш,
Ам-даа удуп чыдар бооп-тур.
«Чоп кончуг хоранныг кулугур боор,
Кижинин беш оглун
Бежелдирзи-биле базып алган
Удуп чыдар!» - деп,
Алдай-Буучу ашак
Хорадавас боду хорадап,
Ажынмас боду ажынып,
Удургузун уу дайнап,
Даг дижин чара дайнап олуруп-тур.

     * * *

Шыяан ам, Алдай-Буучу ашак
Аг-шеригге ап чоруур
Багажы чепсээн чүктээш,
Чээрен-Демичи аъдын мунгаш,
Беш оглунун соондан хап-ла каап-тыр.
Ашак хап олура,
Дыка-дыка алгырарга,
Хая-дажы тавыланып чаштап турган
Арзайты Шил-Тайганың кырынга
Үнүп келгеш көөрге,
Даг-Иргек беш оглун баспышаан,
Удуп чыткан.
- Кижинин беш оглун бежелдирзин
Базып алган чыдар
Шымбай-ла-дыр сен, Даг-Иргек!
Устар соккан көк демир-биле
Көржүр бис бе,
Чаяан чазаан чаг чудурук-биле
Көржүр бис бе? – деп
 

Көк дээрин чыжырадыр,
Кара черин сиртиледир кышкырган.
Чер оглу Даг-Иргек
Ол алгыдан оттуп тура халыырда,
Беш оол менди-чаагай,
Аът-хѳлү-биле уштунуп үнүп турганнар.
Алдай-Буучу дөрт эдээн
Дөмүрерти азынгаш,
Шил-Тайганың баарындан
Базып оргаш көөрге,
Даг-Иргек дөрт эдээн,
Дөмүрерти астып алган,
Ийи болчаглыг бора тейни
Тура тырткаш, улай каап чоруп олурган.
Ону көргеш: «Мен чоонган мен» - дээш,
База ийи Болчаглыг бора тейни тура тырткаш,
Олуй-солуй  каап чоруп олуруп-тур.
Ынча-мынча чоруп олургаш,
Чер оглу Даг-Иргек,
Тудуп чораан бора тейиниң
Бирээзи-биле Алдай-Буучунун
Хөрээн орта кагарга,
Ол малгаш ышкаш, шыважы берип-тир.
- Чоп кончуг хоранныг кулугур боор! – дээш,
Алдай-Буучу база тудуп чораан
Бора тейинин бирээзи-биле
Даг-Иргектин хөрээн орта кагарга,
База-ла ол малгаш дег,
Шыважы берген,
Ийи эр таваржып келгеш,
Бугагылаштыр хыйыртажып,
Бууралаштыр дизээлежип туруп-туруп,
Ак-кара хаялар каккылашкан дег,
Сегиржип-ле ап-тырлар.
Сегиржип алгаш, тутчуп-ла турганнар эргин
Ол черин довурак-доозунунга
Уялыг куш уязындан азып,
Уруглуг кижи уруундан азып,
Төлдүг мал төлүнден азып,
Чарлып турган чүвең эргин.
Ол-ла хүрежип турда,
Даг-Иргектин ийи колдуундан
Ийи хунан инек дег ак көвүктер
 

Дамдылап дүжүп, ховаа
Үскүлежип чаржып турган эргин.
Алдай-Буучу ашак:
- Оо-көдек! Бо чүң боор эжикижиим – деп турган-дыр оо
- Мээң эрте-бурунгу улустуң
Чугаазын дыңнаан мен,
Эки эрнин эъди изиирде
Ындыг чүве дээн,
Алдай-Буучу ашак кичээнип тур! – дээш,
Баскан буду каккан өрген бооп,
Черинге кадалып кирип турган эргин.
Туткан холу кыскаш дег апарган.
Делегейиндиве тевектептер дээрге,
Дээлдигенниң дэзиинден алдырбас,
Каптагайындыва кажыктаптар дээрге,
Хартыганың кашпагайындан алдырбас
Мындыг бооп-тур.
Ол хүрежип турда,
Алдай-Буучунун ийи колдуунуң адаандан
Ийи хунан инек дег,
Ак көвүк уштунуп чаштап,
Ховуда үскүлежип маңнажып турган эргин.
- Ок көдек, бо чүң боор, эжикижиим? – деп,
Даг-Иргек айтырып-тыр.
- Эртенгилер-бурунгулар  чугаалаанын
Дыңнаан мен.
Эки эрниң эъди изиирде
Ындыг чүве дээн.
Бектенмээн бодун бектенип,
Туттунмаан бодун туттунуп тур эжим – дээш,
Алдай-Буучунун баскан буду каккан өрген дег
Черже кадалып,
Туткан холлу демир кыскаш дег,
Апарган соонда Даг-Иргектин
Сай-сөөгун чазырадыр,
Кызыл сөөгүн кызырадыр бөөлдээш,
Карак-кулааның одун кызаңнадыр бөөлдээш,
Аныяанда чүве ажыр көдурбээн
Эмдик чарнын ажыр кодургеш,
Көк дээрин чыжырт кылдыр,
Кара черин сирт кылдыр.
Дүжүрүп-тур эвеспе.
 

Алдай-Буучу Даг-Иргектиң
Аптара болган аккыр чаагай хөрээниң кырынга,
Алдан кижи төтпес,
Ак чаъс даңзазын хайыладыр соруп,
Ак чаъс хөрээнге хаккыладыр хап олуруп-олуруп:
- Өлурер малдың ханын алыр,
Өлурер кижиниң сөзүн алыр чүве болгай,
Сөглээр сөзүң чүл? – деп айтырарга,
Даг-Иргек чыткаш:
- Соңнай төрээн дуңмам-даа чок,
Мурнай төрээн акым-даа чок,
Сеңээ барган  чүвеге мен баар,
Меңээ келген чүвеге сен баар,
Алышкы-шанышкы болуп алыыл! – деп-тир оо!
- Моон соңгаар менче удурланып келзиңзе,
Канчаарыл? – деп,
Алдай-Буучу айтырарга:
- Сээң бо огуңнун бизинден баар мен! – деп
Даг-Иргек ок бажын чылгап,
Дангыраар берип-тир оо!
Ынчаар орта Даг-Иргекти салыпкаш,
Алдай-Буучу ашак аалынга хап келген.
Аалынга келген,
Амыр-шөлээн чурттап-ла турганнар.
Алдай-Буучу ашак-даа
Ушпа кырган бооп чөнүп кээп-тир.
Чонуй бергеш:
- Бирээңер аал ээлезе,
Дөртуңер аңнап чоруп турза
Кандыгыл, оолдарым? – деп турган эргин.
Беш алышкының  дөртү аңнаарда,
Бирээзи аал ээлээр болган эргин.
Бир-ле катап дөрт дуңмазы аңнап чорупкан,
Хан-Буудай аал ээлеп чыдып калган – 
Мындыг чүве эргин.

                  *  * *

Хан-Буудай бир дүне удуп чыткаш,
Оттуп кээрге, орнунда чыткан
Алдын  даңгына кадайы чок бооп –тур.
- Мээң кадайым канчап баар чоор? – дээш,
Чүс киш кежи чоорганын
Бажынга эжингеш, доңгайып алгаш,
 

Боданып чыдып-тыр.
Ол боданып чыдарга,
Кайы-бир шагда Эрлик-Ловун хаан
Кыжанып-хынанып чыдып калган,
Ол-ла чүве кадайын алгаш барган,
Мындыг хевирлиг бооп-тур.
Даш бажы кара-шокар,
Даг бажы шара-хере чорда,
Хан-Буудай кымга-даа билдирбейн,
Аг-шеригге ап чоруур,
Багажы-чепсээн чүктээш,
Хан-Шилги аъдын мунупкаш,
Чиге соңгу чүкче хап чорупкан эргин.
Та кажанга, та чеженге
Чоруп келген чүве.
Хап-ла олурган, хап-ла олурган,
Эрлик-Ловун хаанның
Чер-чуртундува киир халыдып келгеш
Хан-Буудай дыка дыка алгырарга,
Хая-даштын бажы чуурлуп чаштап,
Аяар-аяар алгырарга,
Арга-ыяштын бажы чуурлуп чаштап,
Чоруп олурган чүвең эргин.
Эрлик-Ловуң хаанның аалынга
Чүгүртүп кээрге, ийи өг турган.
Эрлик-Ловуң хаанның
Оглунун өргээзин эжиктедир
Чүгүртүп келгеш,
Эжиин кымчы-биле ажа кааптарга,
Кадайы ында олуруп-тур.

- Эрлик-Ловуң хаанның оглу
Өгде сен бе, черде сен бе?
Бээр үн! - дээрге, үнүп келген.
Тударга тудум четпээн,
Арбын чүгүн ажылдыр,
Дөрбүн чүгүн төгүлдур
Бөөлдеп-бөөлдеп кара черже
Тозан кулаш киир шаапкаш,
Катап ушта тыртып эккелгеш:

- Өлүрер малдың ханын алыр,
Өлүрер кижиниң сөзүн алыр чүве болгай,
Сөглээр сөзүң чүл? – деп айтырып-тыр.
 

Эрлик-Ловуң хаан ам-на
Үне халып келгеш:
- Хүүртүң-Кызыл тайганы эжелей төрээн,
Чээрен-Демичи аъттыг
Алдай-Буучунун оглу
Хан-Шилги аъттыг
Хан-Буудай ам-на чедип келдиң бе? – дээрге,
- Ийе, чедип-ле келдим! – дээрге,
Эрлик-Ловуң хаан
Алгырбас дээр алгызын алгырарга,
Хан-Буудайның чүрээ чайлып өлүп каап-тыр.
Алдай-Буучу ашак бир-ле
Бодап олурарга,
Оглу, кенни читкенден бээр,
Ужен, дөртен-даа чыл болган туруп-тур.
«Мээн оглум, кенним
Канчап баар чоор?» - дээш,
Бир айның үжен, ийи айнын алдан,
Үш айнын тозан хонуунда
Боданып кээп-тир.
Бодалынга чүве кирбес боорга,
«Чөнээн-кыраан кижиниң мээң
Бодал сагыжымга чүү кирер боор?» - дээш,
Үш чылда ашпас тутпас
Хопчу кара судурун ажып көөрге,
Эрлик-Ловуң хаан кеннин оорлааш,
Оглунда берип каан,
Оглу сүрүп чеде бээрге, өлуруп каан.
Мындыг дүжуп-тур.
Алдай-Буучу ашак:
- Чоп кончуг хоранныг кулугур боор! – деп,
Удургузун уу дайнап,
Даг дижин чара дайнап, олуруп-тур.
Шыяан ам, Алдай-Буучу ашак
Аг-шеригге ап чоруур
Багажа чепсээн азынгаш,
Чээрен-Демичи аъдын мунгаш:
- Эрлик-Ловуң хаанның
Аал-чурту кайда сен? – дээш,
Чиге соңгаар хап-ла каан эргин.
Эрлик-Ловуң хаанның
Чер-чуртунуң кыдыынга келгеш,
Дыка-дыка алгырарга,
Чер-дээри чиндинейнип,
 

Аяар-аяар алгырарга,
Хая-дажы тавыланып,
Чоруп олурган чүвең эргин.
Эрлик-Ловуң хаан
Ол алгы кышкыны дыңнааш:
- Бо чүү болду? – дээш көөрге,
Алдай-Буучу ажынган,
Хорадаан чоруп олурган.
- Эртенги-бурунгу хортан дайзын
Алдай-Буучу деп чүве
Ам-на чедип кээп-тир.
Ажынган, хорадаан өкпези-биле
Кижи өлүрүп кааптарыйна моң! – дээш,
Эжииниң чаагынга
Эник ыт оглу бооп хуулуп
Чыдып ап-тыр.
Алдай-Буучу ашак
Эрлик-Ловуң хаанның өөн
Эжиктедир хап келгеш,
Эжиин кымчы-биле ажа кааптарга
Эрлик-Ловуң хаан чок бооп-тур.
- Эрлик-Ловуң хаан,
Өгде бе, черде бе,
Өлүг бе, дириг бе? – дээш,
Дуже халааш, өөнге кирип кээрге,
Эрлик-Ловуң хаан
Эжик чаагында эник ыт оглу бооп,
Хуулуп алгаш чытканын көргеш,
Алдай-Буучу тургаш:
- Сен, кулугур, кижи көргеш,
-Арта эник ыт оглу бооп
Хуулуп алдын бе?
Сен кулугурну хаалгага
Сы шаап кааптаан черде! – дээш.
Эник ыт оглун туткаш,
Хаалгага арнып кээрге,
Эрлик-Ловун хаан:
- Авыра-азыра,
Амы-тыным ап көр, Алдай-Буучу,
Оглуңну-даа диргизип берейн,
Кенниңни-даа чорудуп берейн,
Алгаш чоруп көр! – деп чанны берген.
 

Шыяан ам,
Эрлик-Ловуң хаан
Хан-Бууйдайны диргизип чадап каан:
- Ам-на Алдай-Буучуга
Өлүрткеним ол-дур! – деп
Муңгарап олуруп-тур.
Хан-Буудайның кадыны олургаш:
- Дириг чорда идииниң оъдун-даа
Артаваайн дээн кижи мен,
Хан-Буудай, мени сактыр болзуңза,
Бир аңдарыл! – дээш,
Иштии эдээ-биле балдыр дөстүве челбээш,
Арта халыырга,
Бир аңдарлы берип-тир.
-Дириг идиин безин
Артаваайн дээн кижи мен,
Хан-Буудай, мени сактыр болзуңза,
Ийи аңдарыл! – дээш,
Иштии эдээ-биле курлак дөстен челбээш,
Арта халыырга,
Ийи аңдарлы берген.
- Дириг чорда эдээниң адаан-даа
Артаваайн дээн кижи мен,
Мени деп сактыр болзуңза,
Тура-халып кел! – дээш,
Иштии эдээ-биле моюн дөстен челбээш,
Арта халый бээр орта,
Хан-Бууудай:
- Ок көдек, эрттир удуп каап-тыр мен! – дээш,
Арнын суйбап тура халып кээп-тир.
Адазы тургаш:
- Бо черге келгеш,
Канчап, канчап турдуң аан, оол? – деп айтырган.
Хан-Буудай тургаш:
- Эрлик-Ловуң хаанның оглун октааш,
Өлүрер дей бээримге,
Адазы көрүп кааш,
Алгырбас алгызан алгырыптарга,
Чүрээм бырылааш,
Эрттир удуй берип-тир мен – деп
Мону сөглээн-дир эвеспе.
Эрлик-Ловуң хаан тургаш:
- Алдай-Буучу, сагыш-сеткилиң хомудавайн чорзун,
Сени даңзыдан балап каайн – дээш,
 

Эрлик-Ловуң хаанның даңзызындан
Өлбес мөңге чоруур кылдыр
Алдай-Буучунуң адын балап каан эргин.

              * *  *

Шыяан ам, Алдай-Буучу-даа
Оглун, кеннин эдертип алгаш,
Чер-чуртунче хап чаныплаткан эргин.
Айның айы-биле,
Чылдың чылы-биле чоруп келгеш,
Аал-чуртунга чедип кээп-тирлер.
Алдай-Буучу аалынга келгеш,
Улам чөнүп баксырап келгеш,
Беш оглунга:
- Бирээңер аңнап чорда,
Дөртүңер аал ээлезе
Кандыгыл, оолдарым? – дээрге,
Оолдары:
- Адавыстың чугаазы чөптүг-дүр! – дээш,
Хулээп ап турганнар иргин.
Шыяан ам,
Беш алышкының бирээзи аңнаарда,
Дөртү аал ээлеп,
Мынчаар-ла чурттап чоруп-турлар эвеспе.
Хан-Буудай бир-ле хүн
Аңнап-меңнеп чоруп-ла берген.
Бээр ийинден айт дээш,
Аар ийинге алдан бежен
Адыгыр кара сыынны үзе хеңмелеп
Аар ийинден айт дээш,
Бээр ийинге бежен алдан
Адыгыр кара сыынны кыра хеңмелеп
Турган эр чүвең эргин.
Оон-моон аңнап-дииңнеп алгаш,
Аалынче хап чанып орган эргин.
Аалынче хап кээрге,
Куйт дээр кускун-даа чок,
Сайт дээр сааскан-даа чок,
Кижи бажы чочагай дег,
Кижи ханы дискек караандан
Турар бооп-тур.
 

Ийи кижи эжик аксындан тутчуп хүрешкеш,
Чиге соңгу чүкче
Чоруй барган изи чыткан.
Оларның изин истеп,
Соон соңнап чоруп олура,
Чер-дээрниң  шапшылгазынга кээрге,
Ону база чоруй хүрежип эрте берген болган.
Чоруп-ла олурган, чоруп-ла олурган.
Үш алышкының эң улуу
Ишти тынныг, доңгая дүжер дээрге,
Мурнундан шиштелген ок иткен,
Ойта дүжер дээрге,
Артындан шиштелген ок иткен,
Элеңайнып чоруп олурган эргин.
Октанын ап октапкаш,
Дүъште четпес дүшкүн шагаан оъду-биле
Эмней-домнай тырткаш,
Экиртип эмнеп алган.
- Бисти чүү хаан
Үптеп олчалап алды? – деп айтырарга:
- Биеэги кыжанып чыдып калган
Албыс, Шулбус хаан адашкылар олчалады,
Кончуг-даа күштүг-күчүтен улус-тур.
Чер оглу Даг-Иргек безин
Үш чүс бежен бар улус-тур! – деп чугаалаан
- Бистиң хаандан чуу
Ара-албаты арты? – деп айтырарга,
- Бистиң ара-албатыдан
Арткан чүве Алдай-Буучу ашак
Албыс хаанның боду-биле
Чоруй тутчуп чорупкан.
Мээң ийи дуңмам ооң аг-шерии-биле
Чоруй чаалажып чоруткан.
Оон ыңай Кара-Булавыс
Даг-Иргектиң чүс бежен хирезин
Бир чырыкы азыында дизе ызыргаш,
Бир чырыкы майызында дизе шашкаш,
Чоруй чаалажып чоруткан чүве – деп чугаалаан
Оон-даа, чүзү боор, ийи алышкы
Соондан сүрүп хап чоруп-ла каап-тыр.
Ол-ла чоруп олурарга,
Ийи алышкының улуу
Ишти тынныг доңгая дүжерге,
Мурнундан ширелген огу шаштыккан,
 

Ойта дүжерге, артындан ширилген огу шаштыккан,
Элеңайнып чораан эргин.
Октарны шуптузун ап октапкаш,
Дүъшке четпес дүшкүн шагаан оъду-биле
Экиртир эмнээш:
- Бистиң ара-албатыдан
Арткан-калган чүү барыл? – деп айтырарга;
- Чаңгыс дуңмам чоруй өлүржүп,
Чоруй чаалажып чорупту.
База Кара-Була Даг-Иргектиң
Ийи чүс бежен хирезин
Бир чырыкы мыйызында дизе шашкаш,
Бир чырыкы азыында дизе ызыргаш,
Чоруй өлүржүп чорупту.
Оон ыңай Алдай-Буучу ашак
Албыс хаанның боду-биле
Атчып-тутчуп чорупкан чүве – деп чугаалаан.
Шыяан ам, 
Үш алышкы хап олурда,
Эң хеймер дуңмазы
Ойта дүжер дээрге,
Артындан аткан огу ширелген.
Доңгая дүжер дээрге,
Мурнундан аткан огу ширелген,
Элеңайнып олурган эргин.
Алышкылар амытан огун ушта соккаш,
Дъушке четпес,
Дүшкүн шагаан оъду-биле
Эмней-домнай тыртып алгаш;
- Бистиң улустан арткан-калган чүү барыл? –
Деп айтырарга:
- Алдай-Буучу ашак
Албыс, Шулбус хаанның боду-биле
Чоруй тутчуп чоруткан.
Кара-Була үш чүс бежен Даг-Иргээн
Доозазын мыйыс азыында
Дизе шашкан чоруткан.
- Ам Албыс, Шулбус ийи хаанның
Күжү кайы хирел? – деп айтырган.
- Ам-даа чугле улуг күжү эмирилген,
Аг-шерии олчаан – деп харыылаан.
Шыяан ам,
Дөрт алышкы оон ыңай каккаш,
 

Хаанның кода-хурээзиниң
Кыдыг чоогунга чедип кээрге,
Кара-Була ишти тынныг,
Соо-мурнунда хамык ок ширелген,
Элең-тендиң чыткаш эргин.
Шак ол орта дөрт алышкы
Дүъш четпес дүшкүн шагаан оъду-биле
Эмнеп-домнап экиртип алгаш:
- Бистен арткан-алган
Чүү барыл? – деп айтырарга;
- Мен окка ширелип,
Аттырга-ла алды чыл болдум,
Бо хаанның кода-сүмезинге бистиң таладан
Чүгле чаңгыс Алдай-Буучу ашак
Атчып-сокчуп кирген – деп чугаалаан эргин
Беш алышкы бежелээн бооп алгаш,
Оон ыңай хапкан.
Ол-ла чоруп олурарга,
Кода-хүрээниң өдек адаанда
Адазы Алдай-Буучу ашак
Ойта дүжер дээрге,
Ооргазында ширелген ок шаштыгып,
Доңгая дүжер дээрге,
Мурнуда ширелген ок шаштыккан,
Элең-теңдин олурган эргин.
Беш алышкы ширелген
Хамык окту ушта тырткаш,
Дүъшке четпес дүшкүн шагаан оъду-биле
Домнай тудуп экиртип алгаш,
Алды адашкы Албыс, Шулбус хаанның
Аал-оранынче хап кириптип-тир эвеспе
Хап кирип кээрге,
Адашкыларның өглерин
Аңгы-аңгы тиккилеп каан турган.
Адашкылар өг-өргээлерин танып,
«Мээң өөм бо-дур»,
«Мээң өөм бо-дур!» - дижип,
Өг-өглеринче киргилеп-даа
Турган чүвең эргин.
Албыс, Шулбус хаан адашкылар
Аал-оранында чок бооп-тур.
- Кайда барган? - деп айтырарга,
- Эң ырак Арзайты Шил-Таңдызынче
Аңнап-меңнеп чоруткандан бээр,
 

Үш чыл болду – деп чугаалаан эргин.
- Албыс, Шулбус хаан адашкыларны
Кайывыс сүрерил?
Кайывыс бо аал-чуртту олчалап-чаалап,
Ара-албатының ак сагыштыын арттырып,
Кара сагыштыын өлүрүп турарыл? – деп сумелешкен.
Хан-Буудай ийи алышкылар
Албыс, Шулбус хаанны сүрүп чоруурда,
Арткан дөрт алышкы 
Аал-оранны олчалап-чаалап турар болганнар.
Алдай-Буучу ийи адашкы
Албыс, Шулбус хаан адашкыларнын соондан
Хап чоруп-ла каап-тыр эвеспе.

  *    *    *

Хап чоруп олурарга,
Албыс, Шулбус адашкыларның
Эгер, Казар ийи ыды
Айлык черден чыдын ап,
Даажын билип кааш,
Маңнажып кээп, бирээзи:
- Алдай-Буучунуң аъдын,
Бодун чиийн – деп,
Бирээзи, Хан-Буудайның аъдын,
Бодун чиийн! – деп
Ээрип халчып кээрде,
- Аът, бот чиир дивейн,
Соңгу ачы-үеде кодан ээрер
Ыттар болзун – дээш,
Үзе-чаза соккаш, октаптарга,
Сиген иштинче шиигайнып ,
Киргилей берип-тир.
Ийи адашкы оон ыңай хап олурарга,
Албыс, Шулбус хаан ийи адашкы,
Мурнун уткуп чортуп олурганнар.
Хан-Буудай тургаш:
- Кижиниң ээн турган
Аал-оранын эр ээзи чок черинден,
Олчалап, чаалап алыр
Үпке үвүрерген,
Апка авырарган кулугурлар,
Чаяан чазаан чаг чудурук-биле
Көржүр бис бе,
 

Устар чазаан көк демир-биле
Көржүр бис бе? – деп алгырган.
Албыс, Шулбус хаан адашкылар тургаш:
- Дөрт чүктүңдөрт экери
Таваржып келген-дир бис,
Устар чазаан көк демир-биле
Арай хоржок боор,
Чаяан чазаан чаг чудурук-биле
Көржүүлүңер!
Дөө чыткан сарыг ховунуң
Ортузунга бараалыңар! – деп чугаа-биле харылаан.
Сарыг ховунуң ортузунга баргаш,
Ийи адашкы чугаалашкан.
Алдай-Буучу ашак:
- Кандыг чүү-даа болза,
Албыс, Шулбус хаанның боду-биле
Тутчуйн оглум! – дээрге,
Хан-Буудай-даа:
- Албыс, Шулбус хаанның оглу-биле тутчуйн – дээн.
Дөрт адашкы дөртелээн
Алдан кижи аштып туруп даараан
Алдан мыйгак кежи шодак-шуудаан
Ыгый-дыгый тудуп кедип,
Сезен кижи сестип туруп даараан
Сезен мыйгак кежи шодак-шуудаан
Ыгый-дыгый тудуп кеттинип,
Дагдынып турган чүвең-эргин.
Карак четпес сарыг ховунуң
Ужу-бажынга дөрт адашкы:
«Эъдивис изидип алыылы» - дээштиң
Эвип-девип чаржып,
Самнап турган эргин.
Дөрт адашкы деп-деңге
Сарыг ховунуң ортузунга 
Эвип-девип кээп ужуражып,
Бугалаштыр хыйыртажып,
Бууралаштыр дизээлежип туруп-туруп,
Ак, кара ийи хая каккылашкан ышкаш,
Хаг-шак кылдыр сегиржип ап-тырлар.
Тутчуп-ла турган.
Тутчуп-ла турган.
Үш чылда тутчуп кээп
Суглуг черни кургадыр,
 

Суг чок черни суг үндүр
Тутчуп келген эргин.
Үш чылда тутчуп турда,
Довурак-доозунунга уялыг куш уязындан азып,
Уруглуг кижи уруундан азып,
Төлдүг мал төлүнден азып турган чүвең эргин.
Ынчап турда, Албыс, Шулбус хаанның
Ийи колдуундан ийи хунан инек дег
Ак көвүктер уштунуп чаштап,
Ховуда чуглуп каккылажып,
Ойнап турган эргин.
Ынчап барган соонда,
Албыс, Шулбус хаан
Ийи адашкының баскан буду
Ийи өрген дег,
Туткан холу демир кыскаш дег апарып-тыр.
Албыс, Шулбус ийи адашкынны
Алдай-Буучу адышкылар
Арбын чүгүн дөргүлдүр 
Сай-сөөгүн кызырадыр бөөлдеп,
Кызыл сөөгүн кызырадыр бөөлдеп,
Карак-кулаан кызаш кылдыр бөөлдегилээш,
Аныяандан чүве салбаан
Эмдик чарыннарынга саглаш,
Көк дээрни чыжырт кылдыр,
Кара черни сирт кылдыр,
Дөңге дүжүрүп ап-тырлар эвеспе.
Аптара болган ак-чаагай хөректерин
Ажа тырткылааш,
Аңаа үш-үш хондур олуруп дыштанып,
Алдан кижи төтпес
Ак чаъс даңзаларын уштуп,
Хаваанга хап таакпылап,
Органнар-даа чүвең эргин.
- Өлүрген инектиң ханын алыр,
Өлүрер кижиниң сөзүн алыр чүве болгай,
Сөзүңер чүл? – деп,
Алдай-Буучу адашкылар
Албыс-Шулбус адашкылардан айтырган эргин.
- Чагыыр чагыывыс-даа чок,
Сөглээр сөзүвүс-даа чок,
Мурнундан төрээн акывыс,
Соовустан төрээн дуңмавыс-даа чок,
 

Эр чаңгыс улус бис.
Бистиң эът-кеживиске дыңныр чүве чок,
Идиктеривис хавында сарыг сыптыг кестиктер бар,
Ооң-биле кезер силер! – деп чугаалашканнар эргин.
Сарыг кестиктерни ужулгаш,
Бажынче углаарга,
Бажы адырлып,
Даван-даяанче углаарга,
Даван-даяа үстүп турар болган.
Ханын чажып,
Шөйүндүзүн шөйүп,
Соңгу ачы-үреге
Чылан курт-кымыскаяк болзун! – деп
Октагылаарга сиген иштинче шиигайнып,
Арга иштинче аагайнып кире берген эргин.
Ийи адашкы Албыс, Шулбус адашкыларның
Аалынга хап кээрге,
Арттырып каан дөрт алышкы 
Ара-албатыны алган,
Чоруурунга белен туруп турган.
Шак оон алды адашкы 
Чер-чуртунче шыыгайндыр көжүп
Чоруп каан эргин.

             *   *   *
Алды адашкы оран-чуртунга 
Көжүп кээп хонуп алгаш,
Чиирин чире,
Оюн оя чурттап-ла турган.
Ол-ла ынчап турда,
Адазы Алдай-Буучу кырып-назылаан.
Даг-Иргек ону дыңнааш,
«Алдай-Буучудан өскелеринде 
Мени октаары бар эвес» - дээш,
Олчалап-чаалары-биле черинге
Аг-шериин куруп 
Чер-чемзээн белеткенип эгелээн эргин.
Шыяан ам,
Бир эрткен Даг-Иргек
Черинге куруп алган аг-шериин
Алдай-Буучунуң Хүүртүң-Кызыл тайгазын
Чеди куржалдыр тургузуп-тур.
 

Даг-Иргек тургаш:
- Алдай-Буучу, чаалажыр сен бе,
Чаалашпас сен бе? – деп
Кара черин сирт кылдыр,
Көк дээрин чыжырт кылдыр алгырган.
Кулаа дүлейлээн ашак дыңнавайн олурда,
Оолдары үне халыжып кээп көрүп кааш:
- Адавыс кырып назылаан,
Даг-Иргек келген-дир,
Канчаар-чоор ирги бис – дижип
Огун-чемзээн кезенип,
Девидеп маңнажып турган эргин.
Оон база бир алгырганын
Алдай-Буучу ашак дыннап кааш:
- Эртенги, бурунгу Даг-Иргектин
Үну ышкаш чүү үн дыңналып тур?
Силерни көөрумге,
Ок-чемзек тудуп,
Үне-кире халчып турар,
Чүү болу берди, оолдарым? – деп айтырган.
- Сени харын чаалажыыл деп
Даг-Иргек-ле алгырып турар 
Чүве-дир, ачай – деп
Чугаалаан эргин.
- Ындыг болза, оолдарым,
Биеэде мээң ок-чемзээм бизин чылгап,
Чыгаан-даңгырак кылган чүве болгай.
Мени Болчаглыг бора тейнин кырынга
Көдүрүп үндүрүп кааңар! – деп,
Алдай-Буучу ашак чугаалаан.
Алдай-Буучу ашакты аңаа
Чедирип каарга:
- Удур чаалап келген,
Сенден болзун бе,
Удуп чыткан багай ашак,
Менден болзун бе? – деп,
Көк дээрин хөлбеш кылдыр
Алгырган эргин.
Даг-Иргек тургаш:
- Удуп чыткан багай ашак,
Бодундан болзун! – диген.
 

Алдай-Буучу тургаш:
- Удуп чыткан багай ашак
Мен-даа канчаар,
Удур чаалап келген
Сенден болзун! – диген.
Даг-Иргек кажыр кара хожуулазын чидидип,
Кадыг кара чазының кирижин дыңзыда берген.
Алдай-Буучу ашак:
- Мээн хөрээмни ажып бериңер, оолдарым! – дээрге,
Үш-үш допчу оогун чешкеш,
Хорээн ажып берген эргин.
Адазының хөрээн ажып бергеш,
«Алышкылар адавысты тып бердивис» - дижип,
Муңгарап көрүп турганнар.
Даг-Иргек эртен тырттынган боду
Кежээге чедир,
Кежээ тырттынган боду
Эртенге чедир тырттынгаш,
Огуннуң бажындан от хып,
Он эргээниң ханы дамдылап,
Чазының үстүү сагындан
Үжен улу улужуп,
Үстүү оранче үнүп,
Алдыы сагындан
Алдан улу улужуп,
Алдыы оранче кирип,
Кадыг кара чазы,
Каагайнып-хоогайнып кээрге,
Ышкына чоруй салырга,
Аткан огу Алдай-Буучунуң хөрээнге,
Ак хая аткан ышкаш,
Хайып үне берген эргин.
- Огуң дыынмас чүве-дир,
Көрдүң бе, эжим! – деп алгырарга:
- Дыңнадым! – деп,
Даг-Иргек харылаан.
Алдай-Буучу тургаш 
- Удуп чыткан багай ашак
Мээң ээлчээм келди ыйнаан! – деп алгырарга,
Даг-Иргек:
- Силерниң ээлчээңер келди! – дээш,
Белеткенип олуруп берген.
 

Алдай-Буучу олургаш:
- Чаа, оолдарым,
Мээң чамның кирижин дыңзыдып,
Кажыр кара хожууламның бизин
Чидидип беринер! – дээрге,
Дынгзыдып, чидидип берген.
Алдай-Буучу ашак оолдарынга
Ча, согунун углай-шыгаай тудуп бээрге,
Эртен тырттынгаш,
Кежээге дээр тырттынгаш,
Кежээ тырттынгаш,
Эртенге дээр тырттынып,
Он эргээнден хан дамдылап,
Огунуң бажындан от хып,
Чазының үстүү сагындан
Үжен улу улужуп,
Алдыы оранче кирип,
Кадыг кара чазы
Каагайнып-коогайнып кээрге,
Ышкына чоруй салып ундурген.
Чер оглу Даг-Иргектин
Кара баарын кадай адып каап-тыр.
- Ол чүве канчалды, оолдарым? – деп
Адазы айтырарга:
- Ол-даа ушту, ачай! – дижип
Оолдары харыылаан.
Алдай-Буучу тургаш:
- Силерге мен чагыым чагыыйн, оолдарым,
Ол Даг-Иргектиң кижи алыр чиир 
Чүвези чок чүве.
Ам бо чер делегейде
Силерниң кырыңарга үнер чүве чок,
Чангыс сезинчиг чүве бастырган-дыр.
Хажыыңардан хай-четкер дыынмас
Каң демир ханадан тургузуп,
Үстүңерден чаңнык дыынмас,
Алдыыртан аза дыынмас,
Демир дөжек, демир ширтектен кылыңар,
Демир дээвиирден кылып алыңар! – деп
Чагыын берген эргин.