Шыяан ам, эрте шагның эктинде, бурун шагның мурнунда, Сүт-Хөл шалбаа, Сүмбер-Уула тей турар шагда-даа чүвең иргин ийин. Арга-дашка деңнеп хап орар ала-була чылгылыг, хорум-дашка деңнеп хап орар хоор-ала чылгылыг, узун дурттуг шилги аъттыг, үш кыстыг, балдыр-бээжек оолдуг, кырган кадайлыг, алды кулаш аргамчылыт, адыр ыяш уруктуг, Эгер, Казар ийи ыттыг, алды каът ак энчек чонактыг, аргай-көргей эзерлиг, кызыл өзек кымчылыг, кызыл сөөскен даңзалыг, куу хаш таакпы хаптыг, көктешкилиг чүгенниг, хүлбүс, мойнаа узун-дынныг, Ак-Хая, Куу-Хая чурттуг Аксагалдай ашак чурттап чоруп-тур эвеспе.
Аксагалдай ашак чылгызын суггарар Кежиг-Аксы кара суглуг чүве-дир. Бир-ле катап арга-дашка деңнеп хап орар ала-була Кежик-Аксы чылгызын суггарар дээш, Кежиг-Аксынга сывырып кээрге, черле суг ишпес ол-бо хойгаш турар болуп-тур. Ашак чадажып, кааш, адыр ыяш уруу-биле дедир соп сывырыпкаш, хорум-дашка деңнеп чалгып орар хоор ала чылгызын сывырып кээрге, база-ла хоржок, хоюп турар бооп-тур.
- Тоткаш, семирээш арта суг ижер черинден коргуп, хоюп турар кулугурлар — дээш, база-ла соккулап сывырыпкаш: - Чүү бар апарган чер боор бо, чылгы безии суг ишпес?— деп Кежиг-Аксынга хап кээрге, чолдак коңгул бажында сарыг- кидис халаңайнып турар бооп-тур.
- Мону мында чүү чүве азып кааны ол?—дээш, адыр ыяш уруу-биле үзе шаап бадырыптарга, черге кээп дүшкеш, ак ас болуп хуулуп алгаш, маңнап-ла каан-дыр.
- Бо чүү адам черниң ческээ, сугнуң суксаа ышкаш чүве апарды дээш, сыр соондан сывыргаш бар чыдарга, хорумче кире халый берип-тир. Аксагалдай ашак хорум караан бакылай бээрге Чылбыга куяк деп чүве будунуң улуг-эргээнден пактап.
Аксагалдай корга хона бергеш:
- Ой, өршээ, кадакым, ол канчаарың ол?—деп-тир.
- Канчаар боор, чиирим ол-дур. Анаа оруун оруктап, суун суглап, чоруун чоруп чораан кижини чүге соккуладың?—деп-тир.
- Богда авыра, күжүр кадам, мен силерни деп билбедим, чылгым суггарарымга суг ишпес, хояр боорга, анаа бир чүү адам чүве деп бодааш, үзе шааптым — дээн иргин.
Ынча дээрге-даа хоржок, «Чиир мен» дээш туруп берген.
- Ындыг болза, арга-дашка деңнеп хап орар ала-була чылгым берейн.
— Сени чипсе, арга-дашка деңнеп хап орар ала-була чылгың менден чайлап кай баарыл, кулугур?— дээш, майыкка чедир пактапкан.
— Ындыг болза хорум-дашка деңнеп хап орар хоор ала чылгым берейн — деп-тир.
- Сени чипсе, хорум-дашка деңнеп хап орар хоор ала чылгың менден чайлап кайнаар баарыл, кулугур?—дээш, дискек караанга чедир пактапкан.
- Ынчаарга, балдыр-бээжек багай оглум берейн — деп-тир.
- Сени чипсе, балдыр-бээжек оглуң менден чайлап кайнаар баарыл, кулугур?— дээш, бут дөзүнге чедир пактапкан иргин.
— Аалымда багай кадайым база берейн — деп-тир.
— Сени чипсе, багай кадайың менден чайлап кайнаар баарыл, кулугур?—дээш, белин доозазын пактап ап-тыр эвеспе.
- Өршээ, авыра, күжүр кадам, узун дурттуг шилги аъдым биле үш кызымны кады берейн — деп-даа чыдып-тыр.
- Канчап бээр сен ынчаш?— деп, Чылбыга айтырып-тыр.
— Мен моон баргаш, «Чылгының одар-белчиири төнген, өскээр оъттуг-сигенниг черже көшпес болза хоржок» дээш, дүвүреп, хавырып туруп-ла бээр мен, оон дораан алды артты ажыр, чеди хемни кежир көжүп чоруй баар мен. Мээң уругларым бир хүн үш катап дыранчыр уруглар чүве, мен дыргак, шүүрүн көшкен чуртка каапкаш, көжүп чеде берген черге баргаш, «Көшкен чуртуңарга дыргак, шүүрүн кааптар кулугурлар силер» дээш, узун дурттуг шилги аъдынга ушкаргаш чорудуптар мен. Оон көшкен өг орнунга кедеп чыткаш, тудуп чиир сен —дээрге, салыпкан-даа Чылбыга иргин.
Аксагалдай оон келгеш, «Чылгының одар-белчиири төнген, Куу-Хая чуртувусче көшпес болза хоржок» дээш, дүвүреп, хавырып туруп берип-тир. Шак оон көшкеш, алды артты ажып, чеди хемни кежип кээп-тир эвеспе. Ол көжерде уругларының дыргак шүүрүн чуртка каапкаш барып-тыр. Көжүп чеде берген черинге уруглары дыраныр дээш дыргак, шүүрүн тып чадап каап-тыр.
Аксагалдай олура:
— Көшкен чуртунга арта хүннүң дыраныр дыргак, шүүрүн уттуп кааптар, кулугурлар. Узун дурттуг шилги аъдыгарга ушкажып алгаш, барып ап алгар — деп-тир.
Күжүр угбашкылар адазының бак-кара сагыжын-даа билбейн, узун дурттуг шилги аъдынга ушкажып алгаш, сыыгайндыр сыгырып, сырынналдыр ырлажып, сыйтыгайндыр каттыржып чорааш чедип кээрге, өөнүң орнунда көк баштыг кырган кадай кижи инек мыяа от буруладып алган, дыргак, шүүрнү чанында каап алган ооргалап удуп чыдып-тыр. Уруглар келгеш, кырган кадайга:
— Чаныңда ол дыргак, шүүрнү ап бээйт, кырган-авай — дээрге:
- Оо, чыткаш тура албас, тургаш чыда албас кырган иегер-дир моң. Бо дүне мээң бүүрээм-баараам чылыглап берип, хонуп көрүңер, уругларым — деп-тир.
Уруглар-даа хонар болуп ап-тыр. Кежээ удуурда улуг угбазы мурнундан, биче угбазы артындан чыдып алган.
Эң бичези:
- Мен кижи-биле-даа кады удуп көрбээн кижи мен — дээш, аңгы чыдып алган.
Уруг эртен оттуп кээрге, ийи угбазын Чылбыга чип алган, ийи борбак баштары чыдып-тыр. Хөөкүй уруг коргуп девидээш, аяар тургаш дыргак, шүүрүн хойлааш, угбаларының баштарын колдуктапкаш, узун дурттуг шилги аъдынга олурупкаш, дезип-ле берип-тир. Дезип ыңай боор орта, биеэги чыткаш тура албас, тургаш чыдым албас кырган шуваганчы кайда боор, туп-тура халааш, карыш бистиг ай балдызын алгаш:
- Аа! Кулугурну, кай баарың ол?- дээш, соондан сывырып чоруп-ла берип-тир.
Бир-ле черге чеде халып келген. Күжүр шилги мөөнүнүң чинин Чылбыганың арны-бажынче чажып бадырыпкан, ында-ла аштанып-чугдунуп чыдып калган. Оон-на элээн ырап алгаш, халып орда, база чедип келген. Курттуг хырын чинин ында-ла пөдүрт кылган. База-ла элээн ырап алган халып олурда, база чеде халып келген, шөйүндү чинин арын-башче чажыпкан. База-ла чыдып калган. Оон-на ырап алгаш, халып орган. Бир черге чеде халып келгеш, аьттың бир будун сый шаапкан, ам үш даваннап халып орган. Оон бир черге келген, Чылбыга ай балдызы-биле бир будун сый шаапкан. Аът хөөкүй ам ийи холдап халып орган. Бир черге чедип келгеш, холунуң бирээзин сый шаапкан, ам чаңгыс холдап халып дүжүп чораан. Оон ам чаңгыс холун сый шаапкан, уругну тудуп ап-тыр эвеспе.
Уругну тудуп алгаш:
- Чоп дестиң, кулугур? Бүүрек шиштеп чиир бүрүлүг ыяштан, баарак шиштеп чиир парлыг ыяштан эккел — дээш, чорудупкан.
Хөөкүй уруг:
- Бүрүлүг ыяш, парлыг ыяш деп чүвези кандыг чүве ирги?— деп, ыглап кылаштап чорааш, бир дөктүр кырынга улуг угбазының бажын салгаш, чанынга дыргаан каап каан. Оон ам бир дөктүр кырынга келгеш, биче угбазының бажын салгаш, чанынга шүүрүн салып каап. Ол-ла ыглап кылаштап чоруурга, сарадак мыйгак келгеш:
- Чүге ыглап чорууруң ол, угбам? - деп-тир.
- Канчап ыглавас боор, дуңмам? Чылбыга куяк мени бүүрек шиштеп чиир бүрүлүг ыяштан, баарак шиштеп чиир парлыг ыяштан эккел дээрге, ону тыппайн муңгарап ыглап чор мен — дээн.
Мыйгак тургаш:
— Каткан-хувурааның бажы, сээң бодуңнуң бүүрээң-баарааң шиштээр дээн-дир. Бүрүлүг ыяш дээрге, кыпкыр бүрүлүт ыяш дээни ол-дур. Парлыг ыяш дээрге, көскүр пар ыяш дээни ол-дур. Шымда, мени мунувут — дээрге, уруг муна-ла кагган.
Мыйгак-даа халып-ла берген. Чылбыга куяк база-ла сүрүпкен иргин. Соондан кедеп көрүп чораан чүве бооп-тур эвеспе. Шыяан ам, чүзү боор, Чылбыга куяк бир черге-ле кыңчыктырар арга чок чеде халып келген, сарадак мөөн чинин мөдүрт кылган. Ында-ла аштанып-чугдунуп чыдып калган. Бир черге база-ла чеде халып келген, чиңге шөйүндү чинин мөдүрт кылган, ында-ла аштанып-чугдунуп чыдып калган. База-ла элээн ырап алгаш чоруп орда, Чылбыга бо-ла келген, улуг хырын чинин ында-ла чажыпкан. Чылбыга ам база-ла аштанып-чугдунуп чыдып калган. Оон-даа чүзү боор, бир черге чедип келгеш, Чылбыга мыйгактың бир будун ай балдызы-биле сый шаапкан. База чүгээр ырай берген. Бир черге бир будун сый шаапкан, ам ийи холдап чоруп орган, бир черге бир холун үзе шаапкан, ам чаңгыс холдуг арткаш, мыйгак чагып-тыр:
— Ам мээң чаңгыс холумну сый шааптарга, дүгде демир Терек бар, ынаар үне халый бээр сен — деп-тир.
Шынап-ла, ынча-мынча халып орда, демир терек-даа көстүп келген. Демир терекке чедер-четпес чорда, Чылбыга мыйгак хөөкүйнүң чаңгыс холун үзе шаапкан. Мыйгак-даа пет кылдыр кээп дүшкен. Уруг дүже халааш, терекче үне берип-тир. Чылбыга-даа чүү боор, карыш бистиг ай балдызын хыл салба кылдыр чидиткеш, демир теректи кезип туруп берип-тир оо. Та кажага, та чежеге кезип келген Чылбыга чүве. Бир-ле хүн кезип турарга, чанынга кызыл дилги чедип келгеш:
— Бо чүнү мынчап турарың ол?— деп-тир.
— Оо, чүү боорул, оол, бо демир Терек бажында эътти-чагны көрбейн-дир сен бе?— деп-тир.
— Оо, шында-ла але, бичии хан-хун-даа чылгаптарым чадавас, бичии кесчип көрейн, каям — деп-тир.
— Ынчап көрем харын, пат туруптум — дээрге, Дилгижек-оол балдызын ап алган.
Чылбыга калбак даш сыртангаш, удуп чыдып алган. Чылбыга көөрде, бизи-биле мегелеп токкуладып, көрбесте, балдызының арты-биле токкуладып туруп-тур. Ынчап турда, Чылбыга-даа удуп калган. Удуп каарга, балдызының бизин дашка сыспарадыр шаап-шаап, терек чанында улуг хөөлбекче киир октапкаш, Чылбыганың чушкуузун дашка чыпшыр хырбалааш, арнын база карак-кулак көрдүнмес кылдыр хырбалааш, кылаштап чоруй барып-тыр. Чылбыга дыңнап чыдарга, Дилгижек-оолдуң балдызының даажы дыңналбас болуп-тур.
- Канчап бардың, Дилгижек-оол?—дээш, тура халыыр дээрге, чушкуузун дашта чыпшыр хырбалап каан бооп-тур. Калбак дажындан туткаш чушкуузун ора-чаза соп ап-тыр эвеспе. Ам-даа чүү боор, арын-бажының ханы сыылаан Чылбыга эм-шагаан, дом-шагаан оъду-биле эмненип экирип алган, балдызын дилээн-дилээн, тып чадап каап-тыр. Оон ам терек чанында хөөлбектиң дүвүн кургадыр пактап алгаш көөрге, балдызы хөл дүвүнде бо чыдып-тыр. Хөлүн дедир кудуп кааш, балдызын чидидип олуруп-ла берип-тир. База-ла хыл-салба кылдыр чидидип алгаш, демир теректи кезип туруп-тур эвеспе. База-ла бир хүн кезип турарга, биеэги кызыл дилги арганың кара дилгизи кылдыр, өртең төшке өгенип-өгенип алгаш, кылаштап кээп-тир.
Кылаштап келгеш, чүнү-даа билбээн дилги бооп:
- Бо чүнү канчап турарың ол?— дээн .
- О, чүнү деп чүң боор, бо терек бажында эътти-чагны көрбейн тур сен бе?—деп-тир.
- Оо, шында-ла але, бичии хан-хун-даа чылгаптарым чадавас бичии кесчип көрейн бе?—дээн
- Чок, хоржок, Дилгижек-оолдар мегечи чүвелер чордугар - дээрге:
- А кымга мегеледиптигер? Мен мегелээр эвес мен — дээн. Кыйыгның кызыл дилгизи кээп мени мегеледи — дээн.
- О, Богда, кыйыгның кызыл дилгизин мынчага канчап дыңнаваан силер? Аттыг халаптыг амытаннар болбас ийикпе. Арганың кара дилгизи мен кайын мегелээр мен, кадам — деп-тир.
- Чаа, ындыг болза — дээш, балдызын тутсуп бергеш, ам бир чартыы-биле ийленип чыдып ап-тыр. База-ла көөрде, бизи-биле, көрбесте, арты-биле хап туруп-тур. Ынчап турда-даа, Чылбыга удаан. Чылбыганың чаагын калбак дашка чыпшыр хырбалааш, карак кулаан база дуй хырбалааш, балдызын дашка мысмырылдыр шаап-шаап, биеэги-ле хөлүнче киир октапкаш, кылаштап чоруй барып-тыр. Чылбыга дыңнап чыдарга, Дилгижек-оолдун, балдызының даажы чиде берген бооп-тур.
- Оой! Кайда бардың, Дилгижек-оол!—дээш, тура халаан. Чаак-даа, арын-даа хан-шылбай апарып-тыр. Ам база, эмненип алгаш, хөлден балдызын уштуп алгаш, чидидип олуруп-ла берген. База-ла хыл-салба кылдыр чидидип алгаш, теректи кезип туруп берип-тир оо.
Бир-ле катап кезип турарга, биеэги-ле дилги ам куйнуң куу дилгизи кылдыр куу довуракка өгенип, аңдааштанып алгаш, кылаштап кээп-тир,
Келгеш:
- Чүнү канчап турарың ол, кадам?— дээн
— О, чүнү канчаар боорул аан? Бо терек бажында эътти-чагны көрбейн тур сен бе?— деп-тир.
— Оой, шынап-ла але, эскербес-даа-дыр мен але, бичии хан-хун-даа чылгаптарым чадавас, кесчип көрейн, балдың берем, кадам — деп-тир.
— Чаа, Дилгижек-оолдар мегечи чүвелер чордугар — деп-тир.
Дилгиден:
— Мен мегелээр эвес мен, кадам, а кымга мегеледип турдуң?
— Кыйыгның кызыл дилгизи биле арганьщ кара дилгизи мени мынчап мегелеп турдулар — дээш, бүгү-ле мегелеткенин тө каап берип-тир оо.
— Кыйыгның кызыл дилгизи биле арганың кара дилгизин дилгилер деп, оларның чугаазынга канчап бүзүрээр боор, аргажок мегечи чүвелер болбас ийикпе. Олар ынчанмайн канчаар, кадам, мен бо назынымда черле чүве мегелеп көрбээн мен, мегелээр хөңнүм безин чок—деп, дилги аргалап-мегелеп, чаннып-ээрежип туруп бээрге, Чылбыга бүзүрээш, балдызын тутсупкан.
Чылбыга ам бир талакы чаагын сыртандыр чыдып ап-тыр. Дилги-даа чылбыга көөрде, бизи-биле, көрбесте, арты-биле мегелеп токкуладып тургаш, оозу удуп каарга, балдызын дашка сыспа шапкаш, хөөлбекче октапкаш, чаагын калбак дашка чыпшыр, арнын, караан чүве көзүлбес кылдыр хырбалап каапкаш, дезип чоруй барып-тыр оо.
Чылбыга оттуп кээрге, карак-кулаан, арын-бажын чүү-даа чок хырбалап каапкан болуп-тур. Оозунуң ханын сааладыр чара соя алгаш, эм-шагаан, дом-шагаан оъду-биле эмненип, экирип алгаш, хөөлбекти пактапкаш, оон балдызын уштуп алгаш, дедир кудуп кааш, ай балдызын хыл-салба кылдыр чидидип-чидидип, база-ла кезип кирипкен-даа чүве-дир эвеспе.
Шыяан ам, уруг-даа бир-ле хүн көрүп олурарга, кыры-биле эзир ужуп эртип чыдып-тыр.
— Оой! Эзир ирем, аалда мээң Эгер, Казар ийи ыдым эккеп берип көр!— деп, дилеп олуруп-тур.
Эзирден:
— Сээң ийи ыдың эккеп бээр хамаанчок, сээң чылыг ханың чылгаар деп чор мен, кулугур — деп-тир.
Хөөкүй уруг-даа эзирниң бак аксын дыңнааш, ол-ла ынчап муңгарап-деңгереп олурда, кыры-биле кускун ужуп эртип чыткан.
Уруг кускундан:
— Мээң аалда ийи Эгер, Казар ыттарымны эккеп берип көр, кускун кудам — деп, кыйгырып олурган-даа хөөкүй иргин.
— Сээң ийи ыдың эккеп бээр хамаанчок, сээң карааң соктаар деп чор мен, кулугур — дээш, ынаар-ла чалгыны сыыңайндыр ужуп чоруй барып-тыр оо.
Оон-на ынчап олурда, кырынга каарган ужуп келген.
— Оой! Каарган кадам, мээң аалда Эгер, Казар ийи ыдымны эккеп берип көр — деп олурган-даа уруг иргин.
Кааргандан:
— Даарта дал дүъштен бээр далбайтып кээр ирги мен бе але, уруум — дээш, ынаар-ла чалгыны хыыңайнып чоруй барган.
Шыяа де, Чылбыга-даа демир теректи эртен болза эрте, кежээ болза орай ужар чыгыы кылдыр кезип алган олуруп-тур оо. Шынап-ла, даартазында дал дүъш үезинде каарганы ийи чалгынының кырында ийи ытты олуртуп алган, бо далбайтып кээп-тир эвеспе. Уруг ийи ыдын ийи чартыынга колдуктааш, дыттың ийи талазын куду Чылбыганың ийи балдырынче салып-ла бадырган. Ийи ыт Чылбыганың ийи балдырын ал соора ап турда, Чылбыга бир ытты балдызы-биле каккаш, бир чодазын сый шаап алган. Чаңгыс чодазының кырынга туруп алгаш, өске бир ытты кагар дээш, чаңгыс будун сый шаап алгаш, черге кээп дүшкен. Ийи ыт Чылбыганың ийи талазындан сөөртүп алгаш, хөөлбекче сөөртүп киире берип-тир. Уруг көрүп орарга, кызыл-кызыл хан хөөлбек кырынга үнүп кээрге, «Ыттарымны өлүрүп каапкан-дыр» деп ыглап, кара-кара хан үнүп кээрге, «Чылбыганы ыттарым өлүрүп каапкан- дыр» — деп, каттырып, амырап олуруп-тур эвеспе. Ынчап олурда, ийи ыды аастары хан-хан бо чылганып үнгүлеп келгеннер иргин.
Уруг-даа теректен дүжүп келгеш, ийи ыдын эдерткеш, аал-чуртунуң уг-шиин билир эвес, сарадак мыйгак бажын ээдередир халып каапкан, анаа-ла баш углаан черже чоруп-ла каап-тыр эвеспе. Та чежеге, та кажага кылаштап келген чүве, бир-ле узун өзен иштинге үнүп келирге, ол өзенниң аксында улуг эвес оймакта улуг-ла ак өг туруп-тур эвеспе. Уруг-даа амыраан уу-биле ол өгже кылаштап кире берип-тир эвеспе. Өгге кирип кээрге, чудурук ышкаш пага кадай олуруп-тур. Уруг кирип келгеш:
— Бо чүү деп кижиниң аал-ораны, кода-сүмези болур чүве ирги, эжим?— деп, пага кадайдан айтырып-тыр.
Пага кадай олура:
— Бо болза Улуг-Ой чурттуг Уза-Хөө деп кижиниң аал-ораны болур чүве — деп-тир.
Уругдан:
— Мен болза Ак-Хая, Куу-Хая чурттуг Аксагалдай деп ашактың эң биче уруу кижи мен. Чылбыгага сывырткаш, аал-чуртумдан аскан мындыг кижи мен. Силерниң-биле эл-хол бооп амыдырап-чурттаза кандыг ирги?— деп олуруп-тур эвеспе.
Пага кадай олура:
— Ындыг болза меңээ чиң сарыг шайдан, чаглыг эъттен хайындырып бээйт. Кара киш кежи бөрт, кара торгу тон, кара саар идиктен даарап бээйт — деп-тир.
Уруг-даа чиң сарыг шайны, чаглыг эътти хайындырып, кара киш кежи бөрттү, кара торгу тонну, кара саар идикти даарай соп берип-тир.
Пагадан:
— Ынчаарга мээң өөм ээзи аажы-чаңы багай кижи, сен чашты бер — дээш, чыышкынга үп-сап-биле базырып-даа каап-тыр эвеспе.
Удаваанда өгнүң эр ээзи кирип келген. Узун шыыраа кончуг аныяк эр бооп-тур эвеспе.
Ашаа кирип кээрге, пага кадай:
— «Чиң сарыг шай хайындырып, чаглыг эът дүле албас» дээр болгай сен, хайындырып, дүлүп кааным бо-дур. «Кара киш кежи бөрт, кара торгу тон, кара саар идик даарай албас» дээр болгай сен, даарап кааным-бо-дур — деп мактаны бээрге, чүкте чыткан уруг шыдашпайн тура халааш:
— Мегелеве, мен даарап бербедим бе, чиң сарыг шайны, чаглыг эътти мен хайындырып бербедим бе — деп-тир.
Эр-даа кезек аайын тыппайн тургаш, уруг-биле чугаалажып, таныжып, чаңгыс черге кады чурттаар бооп дугуржуп аптырлар. Пага кадайны аал-чуртунче чандырар арга тыппайн пат болганнар иргин.
Даартазында Уза-Хөө олура:
— Ам бо хүн ада-иелериңер, төргүл-төрелдериңерже аалдаар силер — деп-тир.
Пага кадайга багай сарыг чаваа мундургаш, сарыг торгу тон кедиргеш чорудупкан. Уругга чыраа-саяк, челер-маңнаар кара-доруг аът мундургаш, кара киш кежи бөрт, кара торгу тон, кара саар идик кедиргеш, чорудупкан.
Уруг-даа муңгарап-деңгереп, баар чер тыппайн, угбаларының баштарын, чанында салып каан дыргак, шүүрүн бодааш, улуг угбазының бажының чыткан тейинге баарга, улуг ак өг туруп- тур. Өгге кирип кээрге, угбазы бо олуруп-тур. Чаа, угбашкылар, ол хондур арагалап-дарылап, эъттеп, шайлап экизин чугаалашкаш каттыржып, багын чугаалашкаш ыглажып хонган иргин. Даартазында даң бажында угбазы малының ортузундан мал, эдиниң ортузундан эът үзүп берген иргин. Уруг-даа мал-маганын сүрүп, эт-севин чүдүрүп алгаш, бичии угбазының бажын салган тейге келген. Аңаа кээрге, база-ла канчаар-даа аажок улуг өг турган. Өгге кирип кээрге, бичии угбазы бо олуруп-тур эвеспе. Бичии угбазы-биле база-ла эъттеп, шайлап хөөрежип хонгаш, эртенинде мал-маганының, эт-севиниң чартыын алгаш, аалынга хап кээп-тир. Кээрге, пага кадай ам-даа келбээн болуп-тур,
Үш хонганда, дураннап көрүп чыдарга, пагазы дөө оранчокта бо ымыраазын ыылаткан, арызын аалаткан, чыланын шыйлаңнаткан, ээремчиин өгбеңнеткен, курт-кымыскаяк эдерткен чоруп олуруп-тур. Эр-даа бажын удур улуг өрт чорудупкан иргин. Удаваанда пага бо шаап келген.
Эр олура:
— А бо мал-маганың, эт-севиң кайыл, чоп кончуг шаптың?— дсп билбээчеңнеп олуруп-тур.
— Аа богда, өрт-халап болган, мал-маган, эт-сеп, төргүл-төрел шупту чок, өрттенип калды — деп олуруп-тур.
— Мен сараланың маңы-биле салгын, отка четтирбейн келдим — деп, мактанып олуруп тур.
— Хайыраан мал-маганны але, ол кандыг кончуг хайлыг өрт боор — деп, хомудаан кижи өттүнүп олуруп-тур.
Үш хонганда, Уза-Хөө олура:
— Ынчаарга ам эртен чылгы тайгаладыр силер - деп-тир.
Даартазында даң бажында ийи кадайы тайгаже чылгызын тайгаладып үнүпкен. Пагага багай шыва тон, чайгы бөрт, эргилеп, кижи буду чылды албас апарган кадыг идик кедирткеш, челин, кудуруун таарьш каапкан арган чаваа мундуруп каан. Уругга кышкы негей тон, дилги кежи бөрт, чылыг ук-биле уктаан чап-чаа кадыг идик кедиргеш, челдиг аскыр мундуруп каан.
Орук ара бар чорааш, Пага кадай эжинге:
— Мээң ашаам меңээ сериин идик-хеп, чел, кудуруун таарган эки аът, чуга чонак берген. Сеңээ бо изигде изиг хеп, челдиг аскыр, аар энчек чонак берген. Таптыын!—деп чоруп-тур.
Барганы хүннүң дүнезинде хемде Уза-Хөө тайгада кадайларының кырынче чадап-чадап улуг харны чагдырып, хат-дүвүнү хайындырып туруп берип-тир. Күжүр уруг-даа негей тонун, эжингени энчек чонаан дөженгеш, эзерин сыртангаш, аскырын тургуза баглааш, ооң челиниң адаанга удуп чыдып ап-тыр. Пага хөөкүй соокка шыдашпайн: «Хойнуңга хойлажаңна, эжикей, чеңиңге чеңнелеңне, эжикей» деп, уругну долгандыр халып тургаш, доңуп өлүп калып-тыр эвеспе.
Даартазында хар-даа эрээн, соок-даа чок болуп-тур. Күжүр уруг чылгызын бөлүп сывырып алгаш, сыйтыңайндыр сыгырып, сырынналдыр ырлап, аалынга хап келген иргин. Уруг-даа Уза-Хөө-биле аал ишти болуп, оргу черге өөн өглеп, ой черге малын малдап, оюн оя, чигин чире, азыраан малдыг, ак өглүг, ажы-төлдүг аас-кежиктиг чурттап чоруй барган-даа чүвези иргин ийин аан.
Алган дөзү:
Аксагалдай ашак (Старик Аксагалдай). Сборник тувинских сказок /Сост. Самдан З.Б./. Кызыл, 1992. С. 13-34