Он сес азыглыг Бора-Хүлүк аъттыг, Арзайтының аар ийинге сыңмас ала-була чылгылыг, Өвүрзүнге сыңмас өле-була чылгылыг, Аңгылава угбалыг, Аваа-Чечен дуңмалыг Анан-Даваа чораан иргин.
Аңгылава угбазы олургаш:
- Сээң ээн өөңнү ээлеп, азыраан малыңны карактап олуруп деп чүве берге-дир. Меңээ ойнап орар кылдыр алдайның кара кижин тудуп эккеп бер - деп-тир.
- Херээжен кижи сен ойнаар хамаан чок, богданың бора дүктүг албаны-дыр ол деп-тир.
- Мынчага сени айбылап-даа көрбээн мен. Чаңгыс катап айбылаарымга, ынавадың. Кончууңну але, дуңмам - деп, угбазы ыглап-сыктап олуруп-тур эвеспе.
Дуңмазы шак оон ажынган-хорадаан ышкаш болган соонда, шак оон аъттанып алгаш, аал-оранындан хап үне берип-тир.
Алдайның тайгазынче хап үне бергеш, чаш харын чагдыра чадап тургаш, чаш харга кара киштиң изин истеп тургаш, хорум караанга киир истээш, үш кулаш дурттуг кара кишти тудуп алгаш, Аңгылава угбазынга эккелген турган иргин.
Алдайның кара кижин Аңгылава угбазы демир илчирбеге өртеп, баглап алган. Өртеп, баглап турарга, кара кижи доңгун, шириин апарган. Карактап, кадагалаары-даа берге, мындыг бооп-тур эвеспе.
- Чоп-даа кончуг чүвел, дуңмам? Меңээ бо кишти суп алгаш, ашкарып-чемгерип, ойнап олурар кылдыр, маңаа хааржактан чазап берип көр - деп-тир.
Күжүр Анан-Даваа чүзү боор, хап чоруткаш, Бозутту-Хемниң ыяжын боос беге деңнеп туруп кескеш, Кызатты-Хемниң ыяжын кызыр беге деңнеп тургаш, одура кескеш, угбазының кижинге өйлеп тургаш, кончуг аптараны чазап, кылып берген иргин.
Алдайның үш кулаш кара кижин ол аптарага суккаш, дөр бажынга аппарып салып алган иргин.
Аңгылава угбазы демги кижиниң мойнунга ама саазынга бижээн бижикти суккаш, баарында агып баткан хемниң суунга аппарып салып бадырыпкан турган иргин.
Ол хемниң унунга балыктап чораан оолдар ол хааржакты дозуп, тудуп чадап кааш, хаанынга барып айыткаан иргин.
Хаан-даа чүзү боор, ону кээп дыңнааш, аг-шериин чыггаш:
- Ол хааржакты чедип тыпкаш, аскын-даа ашпайн, меңээ эккеп бериңер! - деп, мындыг чарлык кылган иргин.
Хаанның аг-шерии-даа ол хааржакты чедип тыпкаш, демир актак-биле ушта каккаш, хаанынга эккеп берип турган иргин.
Хаан-даа ажыдып көөрге, алдайның кара кижиниң мойнунда ама саазында бижик бижип каан. Ону ала тыртып аарга, алдайның кара кижи хаанның эгин бажынга тепкеш, Арзайтының улуг таңдызынче арлып халып чоруп каап-тыр эвеспе.
Амдыы ама саазында бижикти кыйгырып көөрге, «Ол хемниң бажында Анан-Даваа деп кижиниң угбазы, Аңгылава деп кижи, алган ашак чок чурттап олурар кижи мен. Бо бижикти алган черде алган кадайы чок, кижи алыр кижи бар бе? Бир эвес бар болза, мени кээп ап алзын. Мээң дуңмам кончуг каралыг кижи эвеспе. Бир эвес мени алыр болза, анаа теве кадарчызы ашактан чорудуп, айбылап, меңээ ужураштырар силер» деп олурган иргин.
Шында-ла, демги бижикти номчааш, хаан-даа чүзү боор, теве кадарчызы ашакты үттеп-сургааш, ол хемниң бажында Анан-Давааның аалында угбазынга ужуражыры-биле чоруткан турган иргин.
Шында-ла, каш хонганда, Анан-Давааның эгер-казар ийи ыттары-даа ээре берген болган. Анан-Даваа үнүп көөрге, кодур кара буура мунуп алган, теве кадарчызы болгу дег ашак чортуп чоруп олурган иргин.
Аңгылава үне халааш, ыдындан ай деп алгаш, ашакты хүндүлеп-ямбылап туруп-тур эвеспе.
- Чаа, аал-чуртуң кайдал, адың-шолаң кымыл? Кайы сунуп чедер дээн кижи сен? - деп, Анан-Даваа мынча деп-тир.
- Чаа, бистиң хаандан торум теве читкеш, тос чыл болду, адан теве читкеш, алды чыл болду, мону сураглап чордум - деп-тир.
- Чаа, мен чүве-даа көрбээн мен. Чүү мындыг чүвел бо? Дуу сарыг-сугдан куткаш, үндүр сывырыптыңар - деп-тир.
Демги ашак үнүп чоруптарга, Аңгылава:
- Адыр-адыр, мен ыттан силерни ай дептейн - дээш, кырлаң артынче ыттан ай деп, кады чоруткаш:
- Чаа, кайы барып чор силер? - деп айтырган.
Ашак тургаш:
- Силерже бистиң хаан айбылаан. Ынчангаш силерге чоруп чораан кижи мен - деп-тир.
- Ындыг чүве болганда, ам каш хонгаш, меңээ кээп ужуражыр силер. Ол келириңерде, чүвениң байдалын билип алгаш, турар мен - деп-тир.
Ашакты-даа чорудупкан-дыр.
- Чаа, дуңмам, Арзайтының аар ийин ээлээн ала-була чылгылыг, Өвүрзүн ээлээн өле-була чылгылыг болгай сен. Кижи азыраан малының сүдүн канчап ишпес боор! Арзайтының аар ийин ээлээн ала-була чылгыны саап ишсе, кандыг чүвел? - деп- тир.
Арзайтының аар ийинде ала-була чылгыны хавырып эккелгеш, саап иже берип-тир эвеспе.
Та каш хондур саап келген чүве, арага-дарызын тип, каш-каш арага-хойтпаан чыып, көгээр көгээри-биле, доскаар доскаары-биле чыып алган-дыр.
Ынчап турда, дилги кежи хырай бөрттүг, чолдак ак аъттыг ашак кээп-тир. Ашак Анан-Даваага бараалгап-тыр.
- Чаа, аал-чуртуң кайда чүве сен, кайнаар чор сен? - деп-тир.
- Эш чок кижиге эш-даа боор, тоткан черимге тос-даа хонуп чоруур, мындыг кижи мен - деп-тир.
Анан-Даваа:
- Кижи эш кылып чорбаан кижи мен. Черниң ческээ, сугнуң суксаа болган, чүү чүве сен мындыг? Үнүп чор! - дээш, үндүр ойладыпкан иргин.
- Адыр-адыр, ыттан ай дептейн - дээш, Аңгылава кады үне халааш:
- Чаа, бо дүне бо Анан-Давааны ужур сыгап кааптар мен. Ам баргаш, ол улуска барып медээле. Даңгаар эртен Анан-Даваа ушкан чыдырда, чедип келиңер - деп сөгледип турган.
Аңгылава-даа чүзү боор, дуңмазынга арага-дарызын ижиртирге:
- Иеден төрээш, мынчага аскымга арага деп чүве ижип өспээн мен - дээш, кара шору, ынавас бооп-тур.
Аңгылава-даа арга хереглеп, аян ырызын ырлап:
- Угбаңның мээң холум хирим-биле кылып каан аъжын-чемин ишпес сен бе? Мал-маганны азырап олурар кижи, канчап мону ишпес боор? - дээш, албадап тургаш, арага-чаны-даа ижиртипкен-дир.
Ийи угбашкы-даа ийилээ хөлчок арагалап олуруп берип-тир. Аңгылава боду ишпейн, мегелеп олуруп-тур. Дуңмазынга эңдере-ле араганы артыкка ижиртип туруп берген. Ынчап турда, Аваа-Чечен дуңмазы кирип келгеш:
- Сен черле арага ишпе, акым. Билбестедир арага ишпе, он сес азыглыг аъдыңны баглаажындан салба, адар кара чаңгыс-даа эктиңден дүжүрбе, акым - деп, дуңмазы мону чагып-тыр эвеспе.
Анан-Даваа чүзү боор, көгээрин коңгайты ижип, доскаарын доңгайты ижип тургаш, ужуп каап-тыр.
Даш бажы сарыг-шокар, даң бажы шара-хере чорда, эгер-казар ыттары ээрип үнген-дир. Аваа-Чечен дуңмазы үне халып кээрге, тос кара ыттың дүгү-биле дең, хаанның муң кара шерии аалды үш куржалдыр бүзээлеп келген турган.
Аваа-Чечен дуңмазы кире халып келгеш, акызын ол-бо аңдара тырткан, көңгүс билбес бооп-тур.
Аваа-Чечен чүзү боор, акызының азар бажың саадаан*, улуг хожуулазын, улуг кара чазын адырып азынгаш, он сес азыглыг Бора-Хүлүк аъдын мунупкаш, үш каът шеригниң кыр-кыры-биле ажа халыткаш, Арзайтының улуг таңдызынче үне халды берген.
Шеригниң бир кезии Аваа-Чеченниң соонче сүрүп каан, а бир чамдыы Анан-Давааның аалын бүзээлеп, дуй ап кирипкен-дир эвеспе.
Күжүр Бора-Хүлүк дөстүнер эвес, Арзайтының кырынче үне халдып бар чыда, бир таңды дег улуг кара дашты аңдара теп бадырыптарга, түмен шеригни кыра шаап каапкан турган.
Дуңмазы-даа четтирбейн баргаш, акызының аалын чүстүг кара дураны-биле дураннап көрүп чыдып-тыр эвеспе.
Аал-чуртка акызының оран-савазын бузуп, үрегдеп чадап кааш, Анан-Давааны хап-соп чадап кааш, Анан-Давааның инээниң баштыңчызы улуг көк буганы соккаш, ооң кежи-биле Анан-Давааны ширилээш*, ап алгаш, чоруп каап-тырлар.
Аваа-Чечен дуңмазы акызының соонче көрүп алгаш:
- Чүглүг ховаа чүг болуп, хуулуп чыдып кал! -деп шишпип, соглеп туруп-тур.
Анан-Даваа чүглүг ховаа чүг бооп чыдып каап-тыр.
Демги Аңгылава ол улустуң соондан чоруп олурган чүве-дир. Аңгылава чүгнү көрүп кааш:
- Чаа-чалбактыг үеде чүг кылыр чүве, бо чүгнү ап алгар*, оолдар - деп-тир.
Ап алганнар-дыр.
- Чарынныг ховаа баргаш, чарын бооп хуулуп, чыдып кал, акым! - деп шишпип сөглээрге, чарын бооп чыдып калган. База-ла Аңгылава:
- Чарын чыдыр. Чаа-чалбактыг үеде оккулуп чоруурда, шымбай. Бо чарынны ап алгар, оолдар - деп-тир.
Демги чарынны база-ла ап ап-тырлар.
- Оттук-даштыг ховаа оттук дажы бооп, хуулуп кал, акым! - деп, Аваа-Чечен шишпип, сөглеп-тир.
Акызы оттук дажы бооп, хуулуп чыдып каап-тыр. Аңгылава ону база көрүп кааш:
- Бо оттук дажын ап алгар. Чаа-чалбактыг үеде, от чокта, херек апаар - деп-тир.
База-ла ап алган-дырлар.
«Ам-даа акым хоржок-тур» дээш, мал-маганын бөле хавырып алгаш, Арзайтының мээс чартыынга бөле хавырып алгаш, туруп берип-тир.
Демги хөй шериг Анан-Давааның мага-бодун көк бугазының кежи-биле катай хаара алдан кулаш тамы каскаш, ооң иштинче киир октапкаш, ооң аскын өг дег кара даш-биле дуй базырып каапкаш, чоруй барып-тырлар эвеспе.
Караты-Хаан-даа чүзү боор, улуг, биче ийи кадынныг турган чүвең иргин. Ийи кадынының бирээзиниң караан дешкеш, бирээзиниң кырызын сыккаш, үндүр ойладыпкаш, демги Аңгылаваны хаан-даа кояк кылдыр алгаш, олурупкан иргин.
Ийи кадын-даа чүү боор, кылаштап чорупканнар.
Та кажанга, та чеженге чоруп келген чүве.
- Анан-Даваа деп кижи күштүг, чүве тыынмас кончуг кижи дээн. Ол кижини канчап тып аар бис? Бо улустуң келген изин дедир истеп көрээли - дээш, ийи кадын дедирги исти истеп чоруп каан.
Истеп чорааш, чедип кээрге, алдан кулаш тамызын каскаш, өг дег кара дажын аскынга дуй салып каан, Анан-Даваа ында чыткан иргин.
- Бо тамының ишитинде чыткан кижи өлүг сен бе, дириг сен бе? - деп, ийи кадын кый дээн иргин.
- Дириг чыдыр мен - деп, кый дээн иргин.
Анан-Даваа боду-биле кады төрээн болут* сыптыг сарыг кестиин идииниң улдуңу-биле одунуң аразында суп алган болуп- тур. Оозун ынчап чыткаш, уштуп алгаш, көк буга кежи ширизин чара кескеш, үне халып кээп-тир.
- Бо тамының аскында чүнү салып каан-дыр? - деп кыйгы салган.
- Өг дег кара даш-биле дуй салып каап-тыр - дижип, демги ийи кадын мындыг болган иргин.
- Ында турган кижилер, оон ыраңар! - деп-тир.
Ийи кадын-даа оон ырап, чайлап чоруй барып-тыр эвеспе.
Чүзү боор, Анан-Даваадан кулаш тамының адаандан өрү кыпсынчыг кышкызы-биле кышкыра кааптарга, өг дег кара даш буступ чаштааш, оранчок чаштай берген иргин.
Оон демги улуг, биче ийи кадын тамы аскынга чедип келгеш, биче кадынның алдан кулаш хамаан чок, тозан кулаш тамыга безин чайлыг чедер узун чажын часкаш, Анан-Давааның чыдып турган алдан кулаш тамызының иштинче часкаш, киирипкен иргин.
- Четти бе? - деп-тир.
- Четти - деп-тир.
Ийи кадын-даа чүзү боор, тамы аскындан тепкеш, үндүр тыртып эккелген.
- Чаа, бо чүү деп улус силер? Мен канчап барган кижи мен? - деп, ийи кадындан Анан-Даваа айтырып-тыр.
- Бис чүнү-даа билбээн улус бис. Бистиң хаанның девискээринче, Анан-Даваа, сээң угбаң Аңгылава деп кижи бо хемниң агым суунуң кырын куду алдайның кара кижиниң мойнунга бижик баглааш, аптаралааш, «Бо бижикти алган кижи кадайы чок болза, меңээ чедип келзин. Мен болза, бо хемниң бажында Анан-Даваа деп кижиниң угбазы, Аңгылава деп кижи мен. Алган ашаам чок. Анан-Даваа дуңмамның аалын ээлеп, азыраан малын карактап олурар кижи мен. Мээң дуңмам Анан-Даваа деп кижи кончуг каралыг кижи чүве. Бир эвес меңээ ужуражыр апарзыңарза, чүгле теве кадарчызы кырган ашактан айбылаптар силер» деп бижик бижээн чүве-дир. Ынчангаш сээң угбаңны ынчап ап алгаш, сени мынчап өлүргени ол-дур - деп-тирлер.
- Чаа, ындыг болза, мээң чаңгыс дуңмам Аваа-Чечен деп кижини көрдүңер бе? Ону канчалган ирги? - деп, ийи кадындан мону айтырган турган иргин.
- «Акызының он сес азыглыг Бора-Хүлүк аъдын мунупкаш, алдырбайн барган» деп, иштин-даштын улус ынча дижип турар чүве болду - деп-тирлер.
Анан-Даваа шак оон ийи кадынны эдерткеш, оран-чуртунче чоруп каап-тыр.
Ол-ла ынчап чорааш, аал-оранынга чедип келирге, үер үреп күш четпес, от эргизе чип күш четпес демир бажыңы ол-ла хевээр туруп-тур.
Бажыңынга келгеш, карак чаңгыс кадынның караан карактан аргык карак кылдыр, кырызы чок кадынның кырызын кырындан артык кыры кылдыр эм-шагаан, дом-шагаан оъду-биле эмнеп, экиртип кааш:
- Чаа, силер маңаа хаалгаңар дуй сенчиленип алгаш, чем болган чемиңер чип, эът болган эъдиңерни чип олуруңар - дээш, боду аштанган-чемненгенинде-даа чок, үнүп алгаш, Арзайтының улуг тайгазынче дуңмазын дилеп, халдып үне берип-тир эвеспе.
Ол-ла үнүп бар чыдарга, Арзайтының улуг тайгазының бажындан улуг кара адыг кылаштап бадып олурган. «Мээң дуңмамны бо-ла көрдү ыйнаан, сени, адыр» дээш, дазылдыг ыяшты дазылы-биле тура тыртып алгаш, адыгны-даа аа-чаза шава бергеш:
- Мээң дуңмам канчалды, сен чидиң бе? Сен черле көрген сен, сөгле - деп турган.
Адыг:
- Аа богда, өршээп көр, чүнү-даа чиведим. Сээң дуңмаң бо Арзайтының аар ийинде мээс чарыкта малын хавырып алган, кымчызын даянгаш, дис бажында чаагын даянып алган олуруп-тур. Дуңмаң сээң соонда бир улуг чаа баскан эвеспе - деп, мынча деп-тир эвеспе.
Шынап-ла, күжүр эр Арзайтының кырынга үне бергеш, мээс чарыын көөрге, дуңмазы малын хавырып алган, ийи эдээн авый-шавый астып алган, кымчызының сывынга чаагын даянып алган, дис кырынга олура удуп олурган. Сиген бажы шылырт дээрин эндевес, хараган бажын халырт дээрин эндевес Аваа-Чечен дуңмазын «Ам канчап барып чанынга чедер чоор? Мени келген деп кайыын бүзүрээр бо» деп боданып-боданып, узун чаагай үңгээзин үңгелеп, кедеп чеде берип-тир.
Он сес азыглыг Бора-Хүлүк аъды Анан-Давааны көргеш, ылыйгаш, турупкан-дыр эвеспе. Анан-Даваа кончуг аяар келгеш, дуңмазының ийи билээнден апкан.
Аваа-Чечен меңнээн уу-биле бөөлдеп-бөөлдеп, Арзайтының аар ийинче ажыр октаптар чазып келирге:
- Адыр, дуңмам, акың-дыр мен, оожургап көр - дээрге, дуңмазы доктааш кыннып келгеш, ам харын оожургап, ийи алышкы аңаа кээп, чугаалажып олуруп-турлар эвеспе.
Шак оон кээп чүзү боор, ийи алышкы мал-маганын бөле хавырып алгаш, аал-оранының чанынга хавырып-тырлар эвеспе.
Демги Аваа-Чечен дуңмазы дүне боорга, акызын кадарып карактаар дээш, карак шийип, уйгу-даа удувас болуп-тур. Акызы-даа Аваа-Чеченни кадарар дээш, база-ла уйгу удувас, удур-дедир кадарышкаш, туруп бергеннер.
Ам чүзү боор, Аваа-Чечен чеже боор, кум кыннып, удуй бээр аразында Анан-Даваа кончуг аяар туруп чоруткаш, демги ийи кадынга чеде бергеш:
- Чаа, Аваа-Чечен дуңмамны оожуктуруп, аргалап аар силер. Эр кижиге адаан күштүг, херээжен кижиге хүнүжү* кончуг болур чүве эвеспе. Дуңмамны оожуктуруп, аргалап аар силер - дээш, Бора-Хүлүк деп он сес азыглыг аъдын мунгаш, Анан-Даваа-даа Караты-Хаанның аал-оранынче чоруп каан турган чүвең иргин.
Караты-Хаанның кадыны Аңгылава үнүп кээрге, улуг хемниң бажын куду доозун эвес, доозун дойлуп бадып олурганын коргеш:
- Чаа, ам-даа ат болган, хаан. Чаа-чалбак кырынга кээрге, багай чүве эвекпе*. Бо хемниң бажын куду улуг доозун дойлуп бадып олур. Ону канчаар сен? - деп-тир.
Хаан-даа чүзү боор, аг-шериин эдертип алгаш, уткуштур чоруп каап-тыр. Анан-Даваа хаан-биле ужуражып кээп-тир.
- Кайыын бээр келдиң, кайда сен? - деп, хаан айтырып-тыр.
- Мен болза Арзайтының артын-иштин эжелей чурттаан Анан-Даваа деп кижи мен. Адааным негээр дээним хаан бар чүве. Анаар бар чор мен. А сен кайыын бээр келдиң, кайы чедериң ол? - деп айтырып-тыр.
- Мен болза бо черде чурттаан, сээң өжээн негеп келгениң хаан мен мен. Кайывыс эгелээрил? - деп-тир.
- Эжелеп, кылып чораан кижи сен-не эгелээр сен ыйнаан. Эгеле че - дээш, Анан-Даваа он сес өөгүн чеже тырткаш, чада соп берип-тир.
Караты-Хаан эртен тырткан боду кежээге чедир тырттынып, кежээ тырткан боду эртенге чедир тыртып-тыртып адарда, огунуң бажы Анан-Давааның хөрээнче деггеш, чарлып чаштай берип-тир эвеспе.
Ам чүзү боор:
- Ээлчег мээңи болгай - дээш, огунуң бажында довураан аштааш, Анан-Даваа улуг кара чазының ужунда үжен улуларын улужуп турар кылдыр, бажында сиилип* туруп кылган бежен улуларын алгыржып-улужуп турар кылдыр тыртып-тыртып, сала кааптар орта, Караты-Хаан чүзү боор, дөрт башка үстүп, чаштай берген иргин.
Шак оон чүзү боор, хаанның хамык шериин дизе чыскаагаш, ок хоратпазы-биле эң ужундан тургаш, чаңгыс кижи дег кылдыр, кыргый адып бадырыпкан турган иргин.
Анан-Даваа хаанның аал-оранынга келирге, Аңгылава угбазы:
- Чаңгыс эр дуңмамны ам база өлүрүп кааптары ол-дур - деп ыглап-сыктап олурган иргин.
Анан-Даваа кире халып келгеш:
-тЧаа, угбам, кончуг-даа кылындың. Авам деп бодап чораан мен, амымга чедер азам чораан-дыр сен. Ием деп бодап чораан мен, ишти-хөңнүң меңээ кара чораан-дыр. Караты-Хаанны базып кагдым. Ийи дөңмээңниң эъдин чиир сен бе, угбам, азы ийи кызыраан алыр сен бе, угбам? - деп, Анан-Даваа ынчап айтырып-тыр.
- Ийи кызыраан алыр мен, дуңмам - деп-тир.
Ийи кызыракты эккелгеш, Аңгылаваның ийи дөңмээнге ийи башка баглааш, ийи тарай сывыртаптарга, Аңгылаваның чаваа чарлып чаштай берген-дир эвеспе.
Анан-Даваа, чүзү боор, аал-оранынга чеде бергеш, эзе-менди эки чүве көрүп, оюн оя, чигин чире чурттап чоруй барып-тыр оо!
