Шыяан! Шил-Даг, Шилен-Дагны чурттап турар Далай-Байбың-Хаан деп хаан турган чүмең* иргин.
Чүс сес хуулгаазынны хуулгап турар Сай-Тоюң кадынныг-даа чүмези иргин.
Кара хөлдүң кыдыында оъттап турар алдан ийи адыр мыйыстыг, үш куспак кудуруктуг, үш илиг дүктүг, алдан кулаш дурттуг Бора-Хөл аъттыг-даа чүмези иргин ийин.
Шил-Даг, Шилен-Даг чуртунда алажындан ала-яндан* ыяштыг-даа, Алдын-Булак, Мөңгүн-Булак суглуг-даа чүмези иргин ийин.
Өвүрзүнде чиңнеп хавырар өле-булалыг-даа, арызында чиңнеп хавырар арбын-түмен алалыг-даа чүмези иргин.
Хоюнуң кадарчызы Хоюскан ашак деп кадарчылыг-даа, чылгычының хавырчызы Хыртың-Шокар аскырлыг, Аксагалдай Сайын-Куу хавырчылыг-даа, Шил-Даг, Шилен-Дагның кырында үш хортан эртинелиг, үш бак чаяанны көрүп турар дөрбелчин кара даш каптаазынныг*, үш кулаш сарыг судурлуг-даа, арга чартыында дедир аастыг кара куйнуң иштинде эр, херээжок ийи шулбузу-даа бар чүмези иргин ийин.
Айның чаазында, хүннүң эртезинде Аксагалдай Сайын-Куу хавырчы-даа Хыртың-Шокар аскырын мунуп алгаштың, алай* уругун сөдүртүп алгаштың, өвүрзүнде чиңнеп хавырар өле-булазын, арызында чиңнеп хавырар арбын-түмен алазын хавырып чоруй-даа барган турган иргин.
Арызында чиңнеп хавырар арбын-түмен алазынга баарга, алазы даштыга* берген турган.
Өвүрзүнге чиңнеп хавырар өле-булазынга баарга, өвүрзү даштыга берген турар бооп-тур.
- Далай-Байбың-Хаанның эдинге каттыжар эт-даа чок болгу дег, малынга каттыжар мал-даа чок болгу дег чүме - дээш, дүгүн дүктеп, санын санап кээрге, немешкен-даа чүме чок, эмирилген-даа чүме чок, тос чылда төрүвейн барган дошкун сарыг бези боозай берген-даа турар бооп-тур эвеспе оң.
- Хой назынныг, кодан чыдынныг кижи бо назыда эки чүме көөр чүме эвес деп бе - дээш, Хыртың-Шокар аскырның чырыын чара тырткаш, дөртен шарының кежи-биле сезиглеп тургаш, шарып кагган алдын довурзак* кымчызы-биле Хыртың-Шокар аскырның саарын чара каккаш, Аскагалдай Сайын-Куу хавырчы-даа ырлавас боду ырлаан, сыгырбас боду сыгырган, куу туманын дүжүрүпкен халыдып орган иргин ийин.
- Эл болду бе, чаа болду бе, чүү болду? - деп, ара-албатызы сүртеп* турар бооп-тур.
Хаан кадын-биле үне халыжып кээрге, кырган Сайын-Куу хавырчызы аныякта чаңын чаңнай берген, аныякта аажызын аажылай берген чоруп олурар бооп-тур.
Какпышаан, келгештиң, хаан кижиниң аъдын баглаар баглаажынга Хыртың-Шокар аскырны үш ораай каккаш, өлүг доңнук-биле* доңнап, баглап каггаштың, хаанның көдүргезиндиве кадыг-кадыг базып, кылаштап орган иргин ийин.
Кире дүжүп келген.
- Чүү болду, өзериңниң демдээ бе, өлүрүңнүң демдээ бе, кулугур! - деп, хаан айтырып орган иргин.
Аскагалдай Сайын-Куу хавырчы оргаштың:
- Эки чүме көөр чүме-дир, хаан - деп орган.
- Хой назылыг, кодан чыдынныг мээң назынымда бир чүме болур боор. Тос чылда төрүвээн дошкун сарыг бе чиде берген чорду - деп турган иргин ийин.
- Меге болза, бажың алыр, кулугур, шын болза, эт-биле эктиң ажыр, мал-биле бажың ажыр шаңнаар, кулугур. Бора-Хөлдүң кыдыында оъттап турар алдан ийи адыр мыйыстыг, үш илиг дүктүг, үш куспак кудуруктуг, үш кулаш кулактыг Бора-Хөл аътты барып тудуп эккел, кулугур - деп орган иргин ийин.
Аскагалдай Сайын-Куу хавырчы Хыртың-Шокар аскырын мунуп алгаштың, Бора-Хөлдүве хап чоруй барып-тыр.
Бора-Хөлдүң кыдыында оъттап турар Далай-Байбың-Хаанның алдан ийи адыр мыйыстыг Бора-Хөл аъдын туткаштың, улуг кужак* баглаажынга баглап турган.
Далай-Байбың-Хаан көдээзинге хөлестеп, удуп, өгден үнмээнден бээр алзы үш чыл болу берген турган иргин.
Ай-хүн-биле хээлеп тургаш, кылган, алдын-мөңгүн эзер- чүгени-биле Бора-Хөл аъдын эзертенип, чүгенненип мунуп алгаш, айның чаазы, хүннүң эртезинде Шил-Даг, Шилен-Даг чуртунуң кырындыва чоруп үнүп каап-тыр эвеспе.
Үш хортан эртинени, үш бак чаяанны көрүп орар үш кулаш сарыг судурунуң өң каптаазынныг кара дажын хакпаңайндыр ажыдып, ажып көрүп олурган.
- Улуг чурттуң күрүзүнде мен хаан төрезинден төрел аралчыр болзумза, ара-албатыдан эки оол төрүттүнер бе? - деп, ажып-шүүп, көрүп орган.
Окта чок болган иргин.
- Кода-хүрээде чүү ирги? - деп, ажып-шүүп көөрге, база чок болган.
- Ал-ботта чүү барыл? - дээш, ажып-шүүп көрүп олуруп-тур.
Ал-бодунда бар болган-даа иргин.
- Эки-ле болган чүме-дир - дээш, үш айда үргүлчүлеп, ажып-шүүп көрүп олургаш, өң каптаазынныг кара дажын каптаазыннап каавыткаштың, Бора-Хөл аъдын мунуп алгаштың, Далай-Байбың-Хаан чанып келген туруп-тур.
- Сай-Тоюң кадын ырың-сырың аараандан бээр ай чеде берди - дижип турган.
Ол турбуже, Сай-Тоюң кадынның аарыы улам дам барып, хүннүң улгадып турган.
Ол аразында ийи-үш ай болу берген туруп-тур. Холдуң-буттуң бажында тутчуп турган.
Чөөн чүкте хамнап турган Эки-Хөө хамын хооп эккелген. Кадынны судалдап көргештиң:
- Ыдык-түлүк шыңгыып* турар-дыр - дээштиң, дээр өңнүг көк-бора аъдын туттуруп алгаш, алганып, артыжап турган.
Эртенинде-даа аарыы дам барган турган иргин.
Ак-Ойда Ачыты башкызын чалап эккелген.
Ачыты башкы келгеш, шо-төлге салгаш:
- Ыдык-түлүк-даа эвес чүме-дир, харын-даа аас-кежиктиг болур чүме-дир - деп олурган.
Даң бажы шара-хере, даш бажы кара-шокар хиреде божупкан турган иргин.
Аржы лама башкызы шо-төлгезин салгаш:
- Бо божаан оол орта эвес-тир. Бора боос өдүректер аксын алчып турган эртен божуп турар, чаа-дайынның кижи сүлде төлү-дүр - деп орар бооп-тур эвеспе.
Белин көөрге, шой-биле бүткен, хөрээн көөрге, каң-биле бүткен оол уруг божупкан.
Хинин иезиниң ийи бистиг хачызы-биле-даа кезерге, бизи артынга чедир аңдарлып-ла турар.
Адазының ай балдызы-биле-даа кагарга, бизи артынга чедир аңдарлып-ла турар.
Адазының кара саар кадыг идииниң улдуңунуң аразында амы- тыны-биле ханылашкан сарыг болады-биле-даа кезерге, бизи артынга чедир хавырлып-ла турар бооп-тур.
Ийи-үш хонукта иези-биле тудуш чыдып чыдар бооп-тур эвеспе.
Сай-Тоюң кадын ырың-сырың аараандан бээр ай чедип турган.
- Кижи төрүп каанда, кижи-ле төрүүр боор, демир кижи төрүп чораанын кым көрген? Хинни кестинмейн турганын чүү көргенил? Бажын алыр азазы-дыр - дээш, ара-албатыдан эгелээш, ыглашкан-сыкташкан туруп-тур эвеспе.
- Кара черниң кырында мен-даа хинчектени бердим. Хананың баарында хайыралдыг мени төрээн ием-даа карак-кулаа көзүлбейн, караңгылап орар болу берди - деп, чаш оглу чугаалап чыткан.
- Мээң хиннимни демир-биле кезип шыдавас силер. Кезер улус болзуңарза, Шил-Даг, Шилен-Дагның арга чартыының ак хаязын, мээс чарыктың кара хаязын эккелгештиң, үскүлештирип, деңге бастырып, домнап тургаш, кезер болзуңарза, кестинер боор. Мээң хиннимни даш суунуң дажының суу, демир суунуң демириниң суу-биле хүрүмнээш, чуур силер - деп чыткан иргин ийин.
Шил-Даг, Шилен-Дагның арга чартыының ак дажын, мээс чартыының кара дажын эккелгештиң, домнап-номнап үскүлештирерге, чайгаар-ла үстүп-даа турар бооп-тур эвеспе.
Даш суунуң дажының суу-биле, демир суунуң демириниң суу-биле, чуп-даа турган иргин ийин.
Ак-Ойда Ачыты башкы-даа чанар дей бергеш, шо-төлгезин салып олуруп-тур.
- Ол оолдуң иезиниң эмииниң изиг сүдүн эмзирер ужур окта чок, назынынга бачыттыг оол-дур - деп орган иргин.
- Тос хонукта бо шил бажыңның иштинге кижи көрбес черге ийи шивишкин кадайга азырадыр силер, үзүм-чигир-биле дежээп азырадыр силер - деп турган.
Ийи-үш хонукта үргүлчүлеп найырлап-курумнап-даа турган. Ара-албатызы:
- Эки-ле чүмени көөр чүме-дир, улуг найыр-хорум болду - деп чоруп турлар эвеспе.
Тос хонукта ол шил бажың иштинге өзүп, ийи шивишкин кадайга азырадып, бир хонгаш, «Бир харлыг мен» деп, ийи хонгаш, «Ийи харлыг мен» деп, үш диптиң оранын чугаалап чыткан иргин ийин.
Шил-Даг, Шилен-Дагның арга чартыында ийи шулбу чугаалажып олуруп-тур эвеспе.
- Бо Шил-Даг, Шилен-Дагның мээс чартыында чүс сес хуулгаазынны хуулгаар Сай-Тоюң кадын биле Далай-Байбың- Хаан кырып олурар чүве болгай. Арга чартыында дедир аастыг кара куйнуң иштинде бис ийи кырып олурар болгай бис. Далай- Байбың-Хаан кырып келген назынында бели шой-биле бүткен, хөрээ каң-биле бүткен оол уруг олчалыг болур херээ чүү болур. Ол чүме өзүп кээр болза, бо оранга бис ийини-даа кайын чурттадыр, бисти-даа кайын тургузар. Бис ийиниң өкпе-чүрээвисти үсчүр чүме ол-ла болгай, бажының коңгураазы араалакта, балдырының эъди каткалакта, ону өлүрбезе, хоржок-тур - деп, ийи шулбус сүмележип олуруп-тур эвеспе.
Өлүрер эвин тып чадап-даа олурганнар иргин. Үш хонганында, бир шулбу олургаштың:
- Ам-на билип алдым, ашак - дээш:
- Ында чүү боор, ындыг болза ам даарта дал дүъште эрги санның сестиң хүнүнде эр кижиниң бак хүнү болур-ла болгай - деп орган иргин.
- Аалының соңгу талазында куу бут бар-дыр, куу бутту куду куу даяңгыыш даянып алгаштың, куу өңнүг кыр тон кедип, куу шоодай чүктеп алгаш, дойтуңайнып кылаштап кире-ле бергей мен. Аалдың эгер, казар ийи ыды туткулап кээрге, куу даяңгыыжым-биле ааладыр-чииледир шаап кире-ле бергей мен. Куу шоодайым хаанның улуг өөнүң кырындыва хөрүктелдир октап үндүрүпкеш, куу даяңгыыжымны каңгырт кылдыр шывай каапкаштың, хаанның өөндүве дырыжаш-дарыжаш, чолдаш-талаш кире-ле дүже бергей мен. Хаан, кадын көре сал-ла, «Чоп ажындың, чоп хорададың, кадай?» деп айтыра-ла бээр ыйнаан. «Мен ажынмайн, мен хорадавайн, кым ажынып, хорадаар боор, уругларым, аштадым-суксадым» деп аъжын-чеминден өкпелеп, «Найыр-хорумдан куруг калган-дыр бис» деп колданып-дилени-ле бергей мен, куу шоодайымны долдур үзүм-чигирин, эъдин-чаан дыгып бергей. Сарыг шайын хайындырып берип, алдын-була тавактарынга боова-боорзак, чигир-чимизин салып бээр, чип тодуп, хонуп алгаштың, «Бели шой-биле, хөрээ каң-биле бүткен оол уруг олчалыг болган» дидир, уругларым, «Ону эккеп көрейн, эки чүвени көөр-дүр» дээй-ле мен, ол оглун бо дүне дүжеп көрүп чыдарымга, окта өөнде чок, тос каът хаалгалыг шил бажыңның иштинде ийи шивишкинде азырадып турар-дыр, эккеп-ле бээр ыйнаан. «Ийи шивишкин аштады-суксады азырап турар-дыр, үзүм-чигирин боттары чип турар-дыр» деп эргеледип-чассыткан кижи бооп, «Эмиг дилеп чыдар-дыр» дээштиң, кулугурну аксым-дылымны эмзирип оргаштың, хеп-хенертен өкпе-чүрээн, өзүн-баарын ушта сорувуткаштың, ак баштыг ачын хартыга бооп алгаш, карак чивеш дээриниң аразында хаанның алдын мөгежезиниң аразындан булаш-ла кынны бергей мен - деп олуруп-тур эвеспе.
- Эки-ле дүш дүженип, тыптынып алган-дыр сен - деп, эр шулбу:
- Харын-даа болган-дыр - деп орган.
Эртенинде даң бажы шара-хере, даш бажы кара-шокар хиреде шулбу-даа чоруур дей берген.
Аалда азырап турган чаш оол чыткаш, чугаалап-тыр:
- Ындыг болза бөгүн аалдың соондува эгер, казар ыттар ээре бээр эвеспе, бо бутту куду алзы куу даяңгыыш даянган, куу шоодай чүктээн, куу кадай бадып олурар эвеспе. Ону уткуп алыр силер. «Аштадым-суксадым» дээр эвеспе, ашкарар-чемгерер эвес силер бе. Колданып-диленир эвеспе, куу шоодайны долдур эъдиңер-чааңар, үзүм-чигириңер-биле дежээдээр силер - деп орган иргин.
- Оон мени эккелиңер дээр эвеспе. Мени окта камнаан херээ чок, теп-теп ийи чартыымнан кавайлааш, кадайга аппарып тутсуп бээр силер - деп, ийи шивишкин иезинге чагып-даа чыткан иргин ийин.
Ийи шивишкин көрүп турарга, куу бутту куду алзы куу дамчыгыр тоннуг, куу даяңгыыш даянган, куу кадай-даа дойтуңайнып бадып орган.
Хаанның эгер, казар ийи ыды-даа ээре берген.
Ийи шивишкин уткуй маңнажы бергеш, ыдын хоруп-даа турган иргин. Хаанның өөнүң даштынга келгештиң, куу даяңгыыжын каңгырт кылдыр октапкаш, куу шоодайын хөрүктелдир октавыткаш, даржаш-доржаш, далаш-долаш хаанның өөнге кире дүжүп келген иргин.
Хаан, кадын айтыра берип-тирлер:
- Чүге ажындың, чүге дарындың, кадай? - дээн иргин.
- Мен ышкаш чүве ажынып-дарынып чорбайн канчаар, оолдарым. Силерниң олчаңарны дээрниң кужу дээриндиве ызырып үндүрген, черниң курту чигир-чимисти чериндиве ызырып киирген, найыр-хорумдан куруг калдым - деп.
- Аштадым-суксадым - деп, колданып-диленип олурган иргин ийин.
Колданып-дилени бээрге:
- Хөөкүй кадайны - дээштиң, чиң шайын хайындырып, чигир- чимизин салып-даа турган иргин ийин.
Кадын, хаан куу шоодайын долдур эъдин-чаан-даа, чигир- чимизин-даа дыгып берип олуруп-тур.
- Ындыг болза, уругларым, бели шой-биле бүткен, хөрээ каң- биле бүткен оол уруг олчалыг болган-дыр силер, бо назыда эки-ле чүме көөр чүме-дир. Эккелиңер, көрейн - деп олурган иргин ийин.
- Белектиг аастыг кадайга эккелиңер, көрзүн - деп олурган иргин ийин.
Ийи шивишкин чүгүржү бергештиң, кам хайыра чок ийи чартыындан теп-теп, кавайлааштың, аргажып алгаш, чедирип келген.
Кадай олургаштың, хойнунга каап алгаш:
- Чоралыг-сыяптыг, силерниң берген аъжы-чемиңерни шивишкиннер боттары аштанып-чемненип турган-дыр. Хоптактады азыраан-дыр, уругларым. Мен азыраан болзумза, эки чүме-дир - деп орган иргин.
- Хавааның каъдын але, уругларым, он сес каът хавактыг. Арнын-бажын але, уругларым, ийи кара хавак кирбииниң аразындан хунан кара барыстың* ак-кара дүгү үнүп келген, уругларым - деп олуруп-тур.
- Аксы-дижи «А» үжүк-биле бүткен-дир але, уругларым. Аштаан-суксаанын, эмиг дилей берди - дээштиң, дылын эмзире берген.
Оолдуң аксы биле кадайның аксындан көвүктүг кызыл хан тооңайны-ла берген туруп-тур эвеспе.
- Кижиниң оглун тудуп алгаш, чүү бужар, чүү чүдек кадай апаарды бо - дээштиң, дөр бажында Далай-Байбың-Хаан тура халып келгеш, кара саар кадыг идии-биле кадайның төш бажындан тепкештиң, оглун ушта согарга, шулбу-кадайның өгүн ушта соп эккелген туруп-тур эвеспе.
Хан-чини ол хаан дүжүлгезинде орукталып ага берген туруп-тур.
Оон айтызаан-артыжаан, тынмаан тос аржаан-биле оглун чуп турган иргин ийин.
- Аай баштыг кижи эвес, шулбу бооп чадавас-тыр - дээштиң, сай сөөгүн кара черинге кастырып-хөмдүрүп-даа турган.
Үш хонганында, Ачыты башкызындан үш кижи келген-не-дир эвеспе:
- Кара бажының коңгураазы арываан, балдырының эъди катпаан чаш оглу кадай херээжок шулбуну базып калды. Эр шулбу ам үш хонгаштың, алдыы эрни алдыы оранда довураан сүрген, үстүү эрни үстүү оранда булудун сүрген «Аал-аймаа, ара-албатызы-биле ажы-төлүн сыырар-дыр» деп Амырга-Кара маңгыс бооп, белеткени берди, берге-ле, кадыг-ла боор, кичээттиниңер, болгааттыныңар! - деп медээлеп-тир.
Үш хонганында-даа дааш эвес, дааш үнген, ыыт эвес, ыыт үнген. Чиге соңгу чүгүнде караңгы-ла кара дүн дүже берген.
Алдыы эрни алдыы оранда довураан сүрген, үстүү эрни үстүү оранда булудун сүрген, Далай-Байбың-Хаанның ара-албатызын, кыдыг-кызыгаарда азыраан малын кыргый-хыдый сыырып чоруп олурган иргин ийин.
Далай-Байбың-Хаан ону көргештиң, бурганының алдында коргуп-иргип чыткан.
Бажының коңгураазы арываан, балдырының эъди катпаан чаш оол чаа-дайынның эзин-сырынын төдү билип алгаштың, сезен серге кежи чөргээн авый-шавый тырттынып алгаштың:
- Ачам чүү бооп, чүнү канчап тур? - дээш, улуг өөнге бажының коңгураазы саглаңайнып, балдырының эъди ырбаңайнып кирип кээрге, адазы бурганының алдында коргуп-иргип, үнген тыныжы-даа кыскалай берген чыткан иргин ийин.
Хаалгактыг* кадыг кара чаның ужундан сегирип ап, кадыг кара хожууланың бизинден сегирип алгаш, үндүр сөдүртү берген, чаш уруг. Ийи буду-биле кадыг кара чаны тепкен ояар салаа бажы-биле тырттына берген турган иргин.
- Бо чоруп олурган алдыы эрни алдыы оранда довураан сүрген, үстүү эрни үстүү оранда булудун сүрген Амырга-Кара маңгысты базып каар төөгүлүг болзумза, өлеңниг сарыг ховудува өрт-халап болу бээр-даа - деп турган иргин ийин.
Тырттынып-тырттынып:
- Мен атпаан мен, адамның адыжы. Мен тыртпаан мен, адамның оң-солагай холунуң тыртыжы - деп шишпип турган иргин.
- Төре тудар ужурлуг-даа мен, дөрт чааны базар төөгүлүг-даа мен - деп шишпип-шашпып, оскуна чоруй салып-даа турган иргин.
Бажының коңгураазы-даа арываан, балдырының эъди-даа катпаан чаш оглумну сыыртырының орнунга, далай-таңды кежип, таңды чемижи болган, хой назынныг, кодан чыдынныг менде-даа чүү боор - дээштиң, Хыртың-Шокар аскырын мунгаштың, Аксагалдай Сайын-Куу хавырчы-даа Амырга-Кара маңгыстың аксындыва халыдып кире берген.
Шулбуну өрттендир-хуюкталдыр адып үндүрүпкен. Шулбу-даа бастынган, хан-чини калчаа далай дег аккан туруп-тур.
- Хайыралдыг Аксагалдай Сайын-Куу хавырчының сай сөөгүн шулбунуң хан-чининден арыглап-шеверлеп каайн - дээш, оол сезен серге кежи чөргээн авый-шавый тырттынып алган, балдырының эъди бырлаңайнып, бажының коңгураазы саглаңайнып, хаанның алдан кулаш улуг кара селемезин ап алгаштың, кылаштап чоруй баргаш, коң эъдин хоора кезип, октагылапкаш, ишти-баарын көргүлээрге, билдинмес болган.
- Та кандыг черинде, хан-чининде, та бар, та чок - деп турда, чиге соңгу чүктен кара шиижек кушкаш ужуп келгеш, бир дыттың чочагайынга хонгаштың, сыыйт-сыыйт деп эдип олурарын дыңнап олурарга:
- Улуг унун чазарлап турган херээң чүү боор, улуг-хырнын чара кезипсиңзе - деп, сыйтыгайнып эдип олурар бооп-тур эвеспе.
- Бо чүнү канчап турар кушкаш боор? - дээштиң, улуг-хырнын чара кезиптерге:
- Хем деп чүве кежиглиг, арт деп чүве ажыглыг. Канчап барган кара дүн болу берди? - дээш, өрү-куду Сайын-Куу хавырчызын уштуп алгаш, шил бажыңның иштинге биеэги-ле ийи шивишкин иезинге база-ла үзүм-чигири-биле тежээдип турган иргин ийин.
Бир эртен туруп кээрге, шил бажыңның он сес каът таңгыт кара шоочазы-даа дүүнгү кежээги хевээр, шил бажыңның иштинде оглу-даа чок, куруг кавайы чыдар бооп-тур эвеспе.
«Сен көрбээн, сен көрбээн сен, сен согур, сен согур. Хаан, кадын бажывысты алыр-дыр» дижип, ийи шивишкин ыглажып-сыктажып олуруп-турлар.
Бир көрүп кээрге, кавайында бажын чайып, ойнап чыдар бооп-тур.
Эртенинде көөрге, куруг кавайы чыдар бооп-тур.
Бир-ле кежээ ийи шивишкин кады чугаалажып олуруп-тур.
- Бо дүне черле удувайн, мөңге чуланы өөскүдүп үндүрүвүткеш, ийи чодавыска салып алгаш, адар даңны атсы көрүп олураалы, бо кандыг-мындыг чүме болду? - дижип олурганнар.
Адар-даңны атсы ийи шивишкин-даа кадарып олурган иргин ийин.
Даң бажы шара-хере, даш бажы кара-шокар апарганда, шивишкиннер удуп-даа калганы билдинмес, ушкулап-даа калганы билдинмес, бир миннип кээрге, кавайында уруг-даа чок, куруг кавайы чыдар бооп-тур эвеспе.
- Сен согур, чүнү көрүп олурдуң? Сен согур, чүнү көрүп олурдуң? - деп, ийи шивишкин кадай алгыжып-кыржып-даа олурганнар.
Дүъш чеде бергенде, ийи шивишкин-даа ыглашкан-сыкташкан:
- Хаан, кадын бажывысты-даа алыр-дыр - дижип туруп-турлар.
Аал артынче эгер, казар ийи ыды ээре берген туруп-тур.
Ийи шивишкин кадай үне халыжып келгештиң, чиге соңгу чүгүнче көөрге, бажының коңгураазы саглаңнаан, балдырының эъди бырлаңнаан, сезен серге кежи чөргээн авый-шавый тырттынган, Шил-Даг, Шилен-Дааның кырындан бадып олуруп-тур эвеспе.
Бады келгеш, хаан адазының өөнче кире берип-тир. Ийи шивишкин кады чыгыы кире бээрге, хаан, кадынның ийи аразында олурупкан олурар бооп-тур эвеспе.
Чүс сес хуулар Сай-Тоюң кадын иези:
- Мээң оглум боорда, алдын эжиимни артап, алдын бозагамны ээгип кирип келген-дир - дээш, алдын-була тавакта чигир-чимис, боова-боорзаан салып берип турган иргин ийин.
- Ындыг болза, ачай, сен шын чүме болза, шыны-биле домактан. Меге чүме болза, мегелеп-даа болбас эвес сен бе, көрген чүмеңни көргениң-биле чугаалаар сен - деп олурган иргин.
- Мен болган болза даң бажы шара-хере, даш бажы кара-шокар хиреде Шил-Даг, Шилен-Дагның кырынга мен эртенниң-не бараан хараар кижи-дир мен. Бо ямбы-диптиң дөрт чүгүндүве бараан харап тура, бир эртен көөрүмге, чүс көк бора аътты мунган, чүс көк торгу тоннуг кижи чиге соңгу чүктен чиге бурунгаар чоруп турар. Бир эртен көөрүмге, чүс кара аътты мунган, чүс кара торгу тоннуг, чүс кижи чоруп турар, чүү улус боор чүмел, ачай? - деп олурган иргин ийин.
Далай-Байбың-Хаан олургаштың, олурган олудун эде-чазай олургаштың, хүүрек ышкаш үш сарыг удургу дижи-биле хүрүңейндир хүлүмзүреп, каттыра каап, азыг салын эде-чада суйбагылааштың, дүндүгүр кара арнын дүндүңнедир көрүп, каттырып, муң сагаан* мучугур кызыл арнын мырзыйты көрүп-даа олурган иргин ийин.
- Ындыг болза билир-ле кижи-дир мен, оглум. Мен он беш харлыг шаамда Бора-Хөлдүң кыдыында алдан ийи адыр мыйыстыг, үш куспак кудуруктуг, ийи сөөм* дүктүг, он сөөм азыглыг Бора-Хөл аът хунан-дөнен шаандан бээр ындыг чүве болгай. Ол болза, оглум, чиге соңгу чүкте адан теве кылаштап-даа четпес, ада-өгбе сактып-даа четпес, Аран-Чула каң-болат дуюу эстип-элеп төнер ырак оранда, Ус далайның кыдыында Устуң Узун-Сарыг-Хаанның Узун-Назын даңгыназының үш шагда үзүлбес, үш ыттың дүгү дег санныг үш түме кара чаазының ужу-кыдыы ол боор чүме дээр. Алды, тос шагда дооступ көрбээн тос ыттың дүгү дег, Ус далай кара чааның чаштанчызы ындыг боор чүме. Тос чүктүң тос эки эри ында чыылган турар чүме болгаяан*, оглум - деп олурган иргин иийн.
- Ындыг болза, ачай, мен олдува баар кижи мен. Олдува чоруур мен - деп олурар бооп-тур эвеспе.
- Эки адаң мен безин чадап каан ораным чүме, эки аъдым Хунан-Кара дөнен шаанда, эр бодум он беш харлыг шаамда диттип чадап каан ораным, оглум - деп орган иргин ийин.
- Адазының көрбээн черин оглу көөр, ачай, иезиниң көрбээн черин кызы көөр ужурлуг, ачай. Бениң көрбээн черин кулун көөр ужурлуг, мен чоруптайн - деп олуруп-тур эвеспе.
Шыяан, дүне-хүндүс уйгу-даа чок, дүъште-хүнде авырал-даа* чок:
- Устуң Узун-Сарыг-Хаанының Узун-Назын даңгыназын ооң бир чаазынга чаалап аар мен - дээш, амыратпайн туруп берген.
- Ындыг болза, оглум, чаа-дайынга баар кижи болза, аттыг-сыптыг-даа чоруур, аъттыг-хөлдүг-даа чоруур, октуг-чемзектиг-даа чоруур чүме. Бажында-ла карактыг, пагында-ла салдыг амытан ужуражып келгештиң, «Адаң адаан адың кымыл, иең адаан шолаң кымыл?» дээр болгай. Аттыг-сыптыг, аъттыг-хөлдүг чоруур, оглум - деп турган иргин ийин.
Чүс сес хуулгаазынны хуулгап турар Сай-Тоюң кадын дөртен дөрт кызыл аптараның иштинден кара торгу тонун-даа, кара киш кежи бөргүн, идик-хевин уштуп берип-даа олурар бооп-тур эвеспе.
Хаанның оглу идик-хевин кедип-кедип, толанып көөрге, хаан адазындан-даа улуг шыырак эр болган туруп-тур.
- Эки аът тудуп мунар - дээштиң, адазының алдын шалбазын алгаштың, арызында-өвүрүнде чиңнеп хавырар арбын-түмен алазындыва чоруп каап-тыр эвеспе.
Арызында чиңнеп хавырар арбын-түмен алазынга баарга, тос чылын төрүвейн барган дошкун сарыг бези кара кулунчакты төрүп алган бооп-тур. Кулунчак чиге соңгу чүктүве көргештиң, херлип, оолдува көргештиң, эзеп-даа турар болган иргин ийин.
- Мээң адам Далай-Байбың-Хаан чаңгыс кулун херек чок, хараган дег малдыг, хая дег эттиг кижи болгай. Мени кыжырып турар чудаңгы кара кулун боор бо? - деп хорадап туруп-тур.
-Мээң баар черимдиве, чиге соңгу чүктүве, көргештиң, херлип турар, аай чорук үндүрер, узун чорукка баар» деп мени кыжыраан, кулугур. Мендиве көргештиң эзеп, «чугаажок эки аът болур мен деп турар, ол чүзүл?» Аргактыг алды мойнун адыра соп шалбадап өлүрейн - дээш, кара кулунну үш ораай киир каапкан туруп-тур эвеспе.
Чаваа чарыжы хире черге чара сөөртүп, маңнап турган иргин.
- Хоранныг кулугур боор, хей-ооргазын кезе мунуп кааптайн - дээштиң, кара торгу тонунуң эдээн авый-шавый астып алгаштың, кара маң-биле келген ояар чуларлай шапкаш, мунупкан.
Тепсени кааптарга, чеди хем кежир, чеди артты ажыр, дээрниң сылдызы черге тоглап, черниң довураа дээринге шаштыккан ужудуп-халыдып олурган иргин ийин.
Даг черни шөл кылдыр мөөп турар, шөл черни даг кылдыр мөөп турар, «Далай-Байбың хаанның чаш оглу чаш кулун мунупкан магазын көөр» дээн амытан азып-тенип-даа турар болу берген туруп-тур.
Бодаганныг теве бодаганындан астыгып, хураганныг хой хураганындан азып турар бооп-тур эвеспе.
Кыштың хыраазындан, чайның шалыңындан танып-даа турар болу берген. Оон кара кулун:
- Хайыралдыг эки ээ бооп шыдаар-дыр - деп тура дүшкен иргин.
- Хайыралдыг эки кара аът болур-ла-дыр - дээштиң, дүже халааш, кода-хүрээге чедип эккелген турган иргин ийин.
- Устуң Узун-Сарыг-Хаанының Узун-Назын даңгыназының эл-чаазынга баар дээн, хаанның бажының коңгураазы арываан, балдырының эъди катпаан чаш оглу, чаш кулун-даа эккелген - деп, ара-албаты каттырып, шоодуп-даа турган.
Хүмүш эзерин эзертеп, хүмүш чуларын, чүгенин чуларлап, чүгеннеп суптарга, чүү боор, тайга ышкаш кара аът тура дүжүп турган ийин.
Тос каът хөндүргезин хөндүргелеп, алды каът кудургазын кудургалап, алдан ийи колун-чиримин тырттынып кээрге, тайга-таңды ышкаш кара аът тура дүжүп турган иргин ийин.
Далай-Байбың хаан хайнып чыдар кара хөлдүве алдан хире шивишкиннерни дөмей чүген тудускаш, чорудуп турган иргин.
Кара ховаа чүглүг кара кымыскаяк тывар кылдыр алдан-чеден хире ара-албатыны айбылап чорудуп-даа турган.
Кыйыг черниң ыяжын кызыр беге деңнеп-шиңнеп, кестирип турган. Кадыг кара чаны-даа кылдыра берген.
Үстүү сагында үжен улуну сиилип, алдыы сагында алдан улуну сиилип, бузулбас дээштиң булан чаагындан кара хорагайлап тургаштың, кылдырып туруп-тур эвеспе аан.
Каң хаяны адарга, хая көрбезин дээш, кара дарганын эккеп алгаштың, чүс казан пашты кара чаңгыс болат казан паш кылдыр огун-даа соктуруп турган иргин ийин.
Каң хаяны адарга, хая көрбес дээштиң, кара далайның алдан хире шивишкиннерин кара көвүүн каң октуң бизинде хайындырып-даа турар бооп-тур эвеспе.
Чүглүг кымыскаяктың хавыктыг кара чүүн чүглеп-даа турган иргин ийин.
Үстүү оранда үжен үш дээрлерниң үстүнде эр, кыс ийи кара дастың* чүүн эккелгештиң, хырайлыкпас дээштиң, үш аданың дужундан тура үжүүнүң үш согунун үстүкү чүү деп кылдырып туруп-тур. Алды аданың дужундан каң-хаяга-даа чанчырылбас, кадыг согунун-даа кылдырып-даа туруп-тур эвеспе.
Карак дырбаш дээр аразында чүс аъттың үттүг-чарнының үдүн чире адар, үттүг тевенениң үдүн чире адар, чүс шары чүгү ыяшты өрттендир, хуюкталдыр адар, өлеңниг сарыг ховузун өрт-халап кылдыр адып үндүрер, кара хөлдүң кара ымыраазының кылыш-хывыдын каң октуң ужунда сырылады-даа берген турган иргин ийин.
Айның чаазында, хүннүң эртезинде аъттаныр-толаныр дей берген иргин ийин.
Ам эртен аъттаныр деп турганының кырындан:
- Эки ат адаан кижини эктин ажыр шаңнаар, багай ат адаан кижиниң бажын алыр - дээш, ара-албатызын чыып алган турган.
Эрниң адын адаар дээштиң, найыр-доюн кылып туруп-тур. Ара-албаты-даа найырлап-курумнап алгаштың:
- Багай ат адапкаш, бажын алзыпкаш, канчаар деп - дээштиң, тарап чоруп-даа турганнар-дыр эвеспе аан.
- Далай дегни ижип алган бис, таңды дегни чип алган бис, кайда-даа хой назылыг, кодан чыдынныг улус кижи төрелгетенден төрүттүнерде, мөңгерээр дээш төрүттүнер эвес, өлүр-даа, төрүүр-даа ужурлуг болгай, өлзүвүссе-даа хомудал чок улус-ла болгай бис - дээштиң, хүнүн манап, хүүрээн даянган ийи ирей-кадай элеңейндир кылаштажы бергештиң, хаанның дүжүлгезинге баргаш:
- Бис-даа адын адап, чогаадыр дээштиң келдивис - дээш, ийи ирей, кадай чугаалаан-дыр.
- Белектиг аастыг ашак бо-дур - дээштиң, алдын кара ширээзинден хаан тура халып келгеш, үш кулаш сарыг кадаан ашакка тутсуп, холун тудуп, мактап туруп-тур эвеспе.
- Белектиг аастыг кадам болур сен - дээштиң, Сай-Тоюң кадын-даа тура халып келгештиң, база-ла холун тудуп, мактап-даа турган иргин ийин.
Ирей, кадайны холун тудуп, мактаанының сөөлүнде, чиң шайын хайындыргаштың, алдын-була тавакта, алдын-хоо домбуда шайлады-даа берген туруп-тур эвеспе.
Ирей биле кадай тодуп-ханып алганының сөөлүнде:
- Уругларым, оглуңарның езулалын кылып бериңер – деп олурганнар иргин.
Хаан олургаш:
- Езулалы деп чүзү болур чүмел? - деп-тир.
Кадын олургаш:
- Ону билбес, чүге мелегей хаан боор сен? Оглунуң аъдын эзертээш, огун-чемзээн азындыргаштың, даштыгаа кара ширээниң кырынга олурткаштың, аъдының узун-дынын тудускаш, олуртуп каарыңга, езулалы ол болур чүве - деп-тир.
Ол орта ирей биле кадай үнүп келген. Ара-албаты-даа үш куржалып долганган, ала-көгүн көре берген туруп-тур эвеспе.
Арга-даа чок көк баштыг кадай туруп келгештиң, аъды биле бодун үш долгандыр шинчип турган иргин ийин. Шинчип тургаш, аъттың мурнуку талазынга келгештиң, адын чогаадып эгелей берген турган.
- Мен-не болза, уругларым, аъттың адын Арзылаң-Кара дээр мен, бо аъттың дүрзү-хевири арзылаң хевирлиг аът-тыр. Арзылаң-Кара дизе, кандыгыл? - дээн иргин ийин.
- Ол-даа болур ат-тыр - дээштиң, кускуннап-курайлап, ара-албаты шииңейнип-ле турган иргин.
Кадай тургаш:
- Сээң ээлчээң келди, ашак, мээң ээлчээм эртти - дээштиң, кадай-даа олуруп алган-дыр эвеспе.
Ашак-даа тургаш, аъдын, бодун үш долгандыр шинчип көрүп туруп-тур.
- Оок, мен-не болзумза, уругларым, Арзылаң-Кара аъттыг Хунан-Кара-Мөге дизе, кандыгыл, мооңар? - деп турган иргин ийин.
- Ол-даа харын болур ат-тыр - дээштиң, ара-албатыдан куду алзы шыыңайндыр-шооңайндыр кускуннап-курайлап-даа, байырлап-маңнайлап-даа турган иргин ийин.
Арзылаң-Кара аъттыг Хунан-Кара деп кижи-даа болган турган иргин ийин.
Ашакты он алды харлыг оол кылдыр мөңгередип каан, кадайны он беш харлыг кыс кылдыр мөңгередип каан.
Ак өөн тиккештиң, азыраан малын үзүп берип, эдилээн эдин аңгылап берип, дежээдээн*-даа турган иргин ийин.
Айның чаазында, хүннүң эртезинде Арзылаң-Кара аъттыг Хунан-Кара чоруур дей берип-тир. Ада-иезиниң ийи аразында олурупкан, ишпээнинден ишчип, чивээнинден чижип, кара чаңгыс тавактан аштанып-чемненип олуруп-турлар эвеспе,
- Эки чемни сөңнеп олур, эки оглуңга эки чагыың чагы - деп орган хаан иргин.
Кадын олургаштың:
- Ындыг болза, оглум, кижи чери кежээ чүме болгай. Улуг-улуг чүмени көөр болзуңза, карааңга эргек дег биче-биче боор чүме болгай. Бичии чүмени көөр болзуңза, карааңга улуг көстүр боор чүме болгай. Аъттан артык аът-даа турар, кижиден артык кижи-даа турар чүме болгай. Улуг сеткил сеткип болбас, улугнуң адаанга олуруп, кысканың кыдыынга олуруп чоруур, оглум. Үш удаа амы-тыныңга халдап келир халдаашкыннар келир болза, үш эртине олбук бар, үш эртинени ажыглаар эвеспе, оглум. Ооң күчү-шыдалы-биле бир сегерээр-ле боор сен, оглум - деп орган иргин.
Айның чаазында, хүннүң эртезинде кара таалыңын дергилээш, ам Арзылаң-Кара аъдын мунгаш, Хунан-Кара-даа огун-чемзээн азынгаш, алдан кулаш кара селемезин хаймырыктап* алгаш, хап чорупкан-дыр эвеспе.
Кара-Хөлдүң кыдыында оъттап турар үш кыска кудуруктуг, үш чүүл дүктүг, он сес азыглыг, алдан ийи адыр мыйыстыг Бора-Хол аътты-даа Далай-Байбың-Хаан арт болган алчайган алдын-мѳңгүн эзер-чүгенин, хөл болган хову-шөл чонаан чонаттынып, урдунуп алгаштың, алдан ийи коннун авый-шавый тыртып алгаш, оглунуң солун чаагай бараанын көөр дээш, Шил-Даг, Шилен-Даг чуртунуң кырындыва үне чорта берген бар чыдып-тыр эвеспе.
Шил-Даг, Шилен-Дагның кырынга үне бергештиң, тос айлыктыг орандан бээр чыыра тыртып көрүп олурар тос чүстүг чола-сарыг дуранын ушта соп алгаштың, хаан чиге соңгу чүгүндүве көрүп олуруп-тур эвеспе.
Арзылаң-Кара аъттыг Хунан-Кара-Мөге-даа дүн дээш, хонар чүве чок, хүн дээш, өргүүр-даа чүве чок ужудуп-халыдып олуруп-тур эвеспе.
Хонуктуг караңгыны дүштүктүгге, айлыктыг караңгыны хонуктуг чоруп олуруп-тур эвеспе.
Шыяан ам! Бедик-бедик черлерниң белин бастырып, чавыс-чавыс черлерниң бажын бастырып, Арзылаң-Караның каң соңгу дуюу-биле тепкен довураа кара дүн дүжүрүп чоруп олуруп-тур.
Мурнунда Арзылаң-Караның тынган тыныжы бедик тайгаларның кырында хат-шуурган дүже берген, чавыс тайгаларның бажында куу туман болу берген чоруп олуруп-тур эвеспе.
Дөрт даванындан чалбыыштыг от хып келген чоруп олуруп-тур.
Бежен кижиниң ыры-хөөмейин ырлап-хөөмейлеп, бежен аъттың доозунун доозуннап, алдан кижиниң ыры-хөөмейин ырлап-хөөмейлеп, алдан аъттың доозунун доозуннадып чоруп олурган иргин.
Аал-орандан үнгенден бээр чимирлиг куш-даа чок, калбак дуюглуг мал-даа чок, кара баштыг кижи-даа чок оранга чоруп олуруп-тур эвеспе.
Ховунуң ховузунга чоруп олурарга, Арзылаң-Кара тура дүшкеш:
- Эл-чааның оранынга эр бодуң эрлик-даа болзуңза, Хунан- Кара, эът-чүрээң багай-дыр, соо-мурнундува көрзе, кандыгыл? - дээн иргин.
Соондува көөрге, Арзылаң-Караның кара доозуну караңгы дүн дүшкен. Мурнундува көөрге, Арзылаң-Караның изиг-соок тыныжы бедик таңдыларда хат-шуурган дүже берген, чавыс таңдыларда куу туман болу берген турган иргин ийин. Дүне-хүнү чок, караңгы-ла кара дүн дүжүп чоруп олуруп-тур эвеспе.
- Караңгыны чүү деп бодап тур сен, Хунан-Кара? - деп-тир.
- Хаанның булуду ай-хүннү дуглапкан чоруп олур ыйнаан - деп турган иргин ийин.
- Шымдай-дектей, менден дүже халааштың, ёзулап-сөгедеп олуруп, сөңнеп-бараалгап көр - деп-тир.
Арзылаң-Карадан дүже халааштың, сөгедеп олуруп, сөңнеп- бараалгап турган иргин. Чырыткылаш дээн дег болза, куш кежи куптузунун ушта соп кааш, олура дүшсе-ле, кончуг улуг хаан кижи олура дүжүп турган.
- Эвилеңнээн-чөвүлеңнээн, оттуг карактыг оглум, кай бар чор сен, кайыын келдиң, узун чоруктуг, узак сагыштыг, оглум? Адаң адаан адың кымыл, иең адаан шолаң кымыл? - дээн иргин.
- Шил-Даг, Шилен-Даг чурттуг, Агар-Сандан, Ала-Сандан ыяштыг, Алдын-Булак, Мөңгүн-Булак суглуг, Бора-Хөл аъттыг Далай-Байбың-Хаанның оглу Арзылаң-Кара аъттыг Хунан-Кара-Мөге деп кижи мен. Мээң херээм Устуң Узун-Сарыг-Хаанының үш үеде үстүп көрбээн үш-түме кара чаазы, тос шагда дооступ көрбээн тос түме кара чаазының ужу-кыдыынга туржур дээш, бар чыдар кижи мен - деп орган иргин.
- Узак-ла сагыштыг оол-дур сен. Узун-на чоруктуг кижи-дир сен, оглум - деп-тир.
- Мен болза аал-чурттан үнгенден бээр алды-бир үе эртип турар болган кижи мен - дээн иргин.
- Мен база, оглум, Хан-Кызыл тайганың белин эжелей төрээн Хан-Мөге-Хаан деп кижи мен болгай мен аан. Аал-чурттан шагда-төөгүде үнеримде, дөө чурттуң хөлү дег аг-шериглиг үнген кижи болгай мен, оглум. База-ла Устуң Узун-Сарыг-Хаанының чаазынга баргаштың, үш чылдың үүрүнде чаалажып келгештиң, аг-шериим дөгере кырдыргаштың, ал-бодум амы-тынныг үндүм, оглум. Узак-ла сагыштыг чаш уруг-дур сен - дээн иргин.
- Дээди тергиидээр чүме бар болгай, ирем, чүү тала тиилеп турар чүве-дир? - деп айтырып орган.
- Дээрниң Дээк-Мөге деп кижи болган болза арга-даа чок күштүг амытан чүве-дир. Эң бертинде эки эр кижиниң огу-чемзээн оваалаан турар арыскан арга турар, оглум. Ооң ындында эки эр аъттың сөөгү сөөк ак тайга болган турар, оглум. Ооң ындында эки эр кижиниң сай сөөгү сөөк арга-биле бүткен турар оран-дыр, оглум. Хүн ашкан, дүн дүшкен соңгаар, орган кижи орган черинге хоруттунар, кылыш-хывыт-даа хыыңайнып турар оран чүве-дир, оглум - деп турган иргин.
- Ындыг болза, ирем, адаан болза алырлыг-бээрлиг ыйнаан, мөөрей болза мөрү шорузу-ла билир ыйнаан - деп орган иргин ийин.
- Улуг-ла аастыг, узак-ла чоруктуг, оглум-дур сен - дээштиң, чамбы-дип чырыткылаш дээн дег болза, куш кежи куптузунун кедип алгаштың, караңгылап алгаштың, Хан-Мөге-даа чоруп-ла берген-дир эвеспе.
Арзылаң-Кара аъдын мунган Хунан-Кара мөге-даа база-ла ужудуп-халыдып чоруп-ла берип-тир.
Бир оранга чоруп орарга, чүс көк-бора аътты чүзүннеп мунган, чүс көк торгу тонну чүзүннеп кеткен чүс кижи бар чыдар бооп- тур эвеспе.
- Чаңгыс кижи девиденчиг-сүрээденчиг болду, Арзылаң- Карам - дээн иргин.
- Мээң кудуруумдан чула соккаштың, соондува «Чүс Арзылаң- Кара аъттыг чүс Хунан-Кара бол» дээш, тарбыдап октавыт, Хунан-Кара - дээн-дир.
Арзылаң-Караның кудуруун чула соккаштың, «Чүс Арзылаң- Кара аъттыг чүс Хунан-Кара бол» дээш тарбыдааш, октаптарга, чүс Арзылаң-Кара аъттыг чүс Хунан-Кара болу берген, саны-түңү-даа таныттынмас болу берген чоруп олуруп-тур.
Чүс көк-бора аъттыг, чүс көк торгу тоннуг кижини сөс-домак-даа чок, хөмелеп эртип-даа туруп-турлар.
Ол чоруткаш, чаңгыс Арзылаң-Кара, чаңгыс Хунан-Кара болу берген чоруп олуруп-тур эвеспе аан.
Ол айлык-чылдыкка чоруп олурарга, Арзылаң-Кара аъды тура дүжүп туруп-тур:
- Эр кижи аян-чорук чораанда, бир мурнундува көөр, бир соондува көөр - деп туруп-тур.
Соондува көөрге, Арзылаң-Караның тепкен доозуну караңгы кара дүн дүшкен-не турар бооп-тур. Мурнундува көөрге, бедик тайгаларның кырында Арзылаң-Караның тынган тыныжы куу туман, хар-шуурган-биле бүткен бооп-тур. База-ла чамбы-диптиң мурнуку, соңгу талазы караңгы кара дүн-биле дүжүп чоруп олуруп-тур эвеспе.
- Караңгыны чүү деп бодап тур сен, Хунан-Кара? - деп, аъды айтырган.
- Оранның булуду айны-хүннү дуглай көжүп чоруп олур ыйнаан - дээн иргин.
- Караңгының бажын орта биеэгизи езугаар, үш катап сөгедеп, үш катап сөгүрүп, өл шаактың бажы дег эвилең-чөвүлең бараалгап көрем, Хунан-Кара? - деп-тир.
База бараалгап-даа турган иргин ийин. Чырыткылаш дээн дег болза, аъды-даа демир, боду-даа демир хаан кижи олура дүшкен туруп-тур эвеспе.
- Кайыыртан келген кулуксаан буга сен*, кайыыртан келген кулбураан согун* боор сен? Адаң адаан адың кымыл, эжим, иең адаан шолаң кымыл, эжим? - деп орган иргин.
- Шил-Даг, Шилен-Дагны чурттап турар, Алдын-Булак, Мөңгүн-Булак суглуг, Агар-Сандан, Ала-Сандан ыяштыг, Бора-Хөлдүң кыдыында алдан ийи адыр мыйыстыг, үш илиг дүктүг, он сес азыглыг, Хөл-Бора аъттыг Далай-Байбың-Хаанның оглу Арзылаң-Кара аъттыг Хунан-Кара дээрзи мен боор мен. Устуң Узун-Сарыг-Хаанының Узун-Назын даңгыназының эл-чаазының ужу-кыдыынга туржур дээш, бар чыдар кижи мен. Сен кайыын келген кулуксаан буга боор сен, кулбураан согун боор сен? Адаң адаан адың кымыл, иең адаан шолаң кымыл? - деп орган иргин ийин.
- Катканың, хувурааның бажы, кулугур! Ажырганчыг ажык боор, кыжырганчыг кыжык боор сен. Сен ышкаш чүмээ эки адын адап бээр бе, аал-чуртунуң уун-даа сөглеп бээр боор бе. Үш шагда үстүп көрбээн үш түмбе кара чааны үзе тиилээн мен, эжим. Тос шагда дооступ көрбээн тос кара чааны доңгайты баскан мен, эжим. Хараган дег малды карарты сүрүп берип турган мен. Хая дег эътти халайты чүдүрүп берип чораан мен, эжим. Далай дег кара араганы ижиртип-даа кагган мен, эжим. Хаан катымның аалынга чорааштың, чанып чыдар кижи мен. Аанайтың-на, эл-чааның ужу-кыдыын көөр дээн балдыр-бээжек-ле-дир сен, эжим. Сээң көрүлге-биле чедер чериңге, шөлдүң шөлүнге сээң изиг ханың чүнүң суксунга чедиксээр. Изиг өкпең чиирге, амданныг эвес, эжим. Көвей амытан көрүп турда, Ус далайның кыдыында Узун-Сарыг-Хаан катымның аалынга элеңнедип-тендиңнедип чеде берген үеңде барып, изиг өкпеңни өрттендир-хуюктандыр хаарып, быжырып тургаштың, өлүрер мен - депкен болза, демир аъдын мунгаш, ямбы-дип чырыткылаш дээн соонда, дээрдиве үнгени-даа көзүлбес, чердиве киргени-даа көзүлбес, бар чыткан барааны-даа чок, чамбы-дип кара чаңгыс чырыткылаш дээн дег болза, барган уг-шии көзүлбейн барып-тыр.
«Оода бар чыдар бараанныг боор, кандыг кончуг кижи боор?» деп, бажының коңгураазы арываан, балдырының эъди катпаан, балдыр-бээжек Хунан-Кара кулугур сырыга берген олурар бооп-тур эвеспе.
Арзылаң-Кара аъды тургаштың:
- Эр кижи бир оруун углаан черинге барбаска, бир назында дөңгүр буга бооп төрүттүнгеш, дөңгелик шашкылап чоруур боор. Хунан-Кара, тоң багай-даа кижи эвес сен бе. Эр кижи кара черниң кырынга кара хая баарынга өлүр-даа, төрүттүнер-даа ужурлуг болгай. Мээң кудуруумну чаңгыстап шүүп көрем, Хунан-Кара. Үш өң дүк бар-дыр бе? - деп турган иргин.
Арзылаң-Караның кудуруун шүүп олурган. Дүктен өске кызыл, сарыг хыл, хылдан өске ак хыл чоруур бооп-тур эвеспе. Ол Арзылаң-Караның төрүмел хылындан өске хыл бооп-тур.
- Үш өң хыл-ла бар-дыр, Арзылаң-Карам - деп-тир эвеспе.
- Үш үени үелеп болур-дур бис. Үш чаа-биле чаалажыр-дыр бис. Мээң сарыг хылымны үзе соккаштың, «Сарыг туруг хая бол!» дээр болзуңза, чамбы-диптиң бүгү талазын дуглап турар сарыг туруг хая-даа бооп болур. Оо-хоранның оранынга баргаштың, чиңгир кара хылымны чула соккаштың, «Дамырактыг кара суг бол!» дээр болзуңза, дамырактыг кара суг-даа болур ужурлуг чүме. Үш үени үелээр-дир бис - деп турган иргин ийин.
Арзылаң-Караны Хунан-Кара муңгаштың, сарыг ховузунга хап олуруп-тур. Арзылаң-Кара тура дүшкеш:
- Аът бооп, иеден төрүп келгенден бээр аян-чорукка барган эвес мен. Иеден төрүттүнгеш, Хунан-Кара, сен чаа-дайын, аян-чорукка барган эвес сен. Илби-шидивисти көргүскен эвес бис, Хунан-Кара, илби-шидивисти көржүүлем - дээн иргин ийин.
- Ындыг-дыр, Арзылаң-Карам, дөө сарыг ховунуң ортузунга барып турам - деп-тир.
Арзылаң-Кара сарыг ховузундува чүстүг сиген сый баспас чүзүн-бүрүн чоруу-биле чоруй баргаштың, кара чаңгыс кылчаш дээштиң, Хунан-Карадыва көре дүжерге, чүс Хунан-Кара болу берген хүрешкен-даа, үстүү оранда караңгы кара дүн дүже берген, дээрниң түмен сылдызы черде тоглап дүшкен туруп-тур.
Карак чивеш дээриниң аразында чаңгыс Хунан-Кара болу бергештиң, аът баштыг начын бора хартыга бооп алгаш, Арзылаң- Кара карак чивеш дээриниң аразында Хунан-Карага кылыйтып чеде дүжүп келген турар бооп-тур эвеспе.
- Дөө сарыг ховунуң ортузунга сен барып турам, Хунан-Кара! - деп турган иргин.
Сарыг хову ортузунга Хунан-Кара барып турган иргин ийин. Хая көрнүп кээрге, Арзылаң-Кара чүс Арзылаң-Кара болу берген, чарышкан-хүрешкен, ызырышкан турар болу берген турган.
Карак чивеш дээр аразында чаңгыс Арзылаң-Кара болу берген дег болза, сыгык кара булуттарның аразы-биле ачын-бора хартыга бооп алгаштың, карак чивеш дээриниң аразында Хунан-Карага чеде дүжүп келгештиң, Арзылаң-Кара боду бооп тура дүшкен.
- Үш үеде чаа-биле чаалажып болур-дур бис, үш чүүл илбини кѳргүзүп-даа болур-дур бис - деп тургулаан иргин ийин.
Арзылаң-Каразын мунупкаштың, Хунан-Кара-даа дүнде дүн чок, хүнде хүн чок ужудуп-ла орган. Айын айлады чоруп олурарга, Арзылаң-Кара тура дүжүп туруп тура:
- Эр бодуң эки-даа болзуңза, эът чүрээң таан-даа багай-дыр, соон-мурнун көөр-ле болгай - деп турган.
Соондува көөрге, Арзылаң-Караның тепкен доозуну караңгы дүн болган турган. Мурнундува көөрге, Арзылаң-Караның тынган тыныжы бедик дагның кырында чаъс-бораан болу берген, чавыс таңдыларның кырында куу туман дүшкен турар бооп-тур.
Хунан-Кара көрүп турарга, эң бертинде эки эр кижиниң огу- чемзээ арга-арыг болган туруп турар. Оон мурнундува көрүп турарга, эки аъттың сөөгү сөөк тайга болу берген турар бооп-тур. Ооң мурнунда эки эр кижиниң сай сөөгү сайдакталып төктүп баткан оорга тайга дег турган иргин.
- Эки ада-иениң чагылга сөзү-ле бар болгай, кижиден артык кижи турар, аъттан артык аът турар-ла болгай - дээштиң, Хунан- Кара-даа сарыг-кидис хевенектиг оол бооп, олура дүжүп-даа турган иргин.
Арзылаң-Кара-даа өлүр чеде берген өктек кара богба бооп тура дүжүп турган.
Моң ыяш эзеңгилиг, морзук кежи төрепчилиг, кызытпа чалыг, кыпсынчыг-чаржынчыг амытан бооп алгаш, элеңнедип-тендиңнедип чоруп олуруп-тур эвеспе.
Деспек кара арга белинге чоруп олурарга, чолдак сарыг ашак- даа карыш бистиг ак балдыны тудуп алган, төжек ыяштап турган иргин. Элеңнедип чедип келгештиң, кара богбазындан аңдарлы чоруй дүже халааш, ашакка өл хаактың бажы дег элбиңайнып, чаш талдың бажы дег салбаңайнып турганы ышкаш, чашпаалап, хүндүлеп турган иргин.
- Ок, көдек, окпан-чикпен, оттуг карактыг, оглум, кайыын келдиң, кайы оран чедер кижи сен? Адаң адаан адың кымыл, иең адаан шолаң кымыл? - деп-тир.
- Соңгу чүктен үнген кижи мен, ада, өргечи-күскечи, өскүс-чаңгыс амытан мен. Кыжын болур, чылыг тон кайда ирги дээш, ада, чайын болур, сарыг-суг кайда чүмел дээш, ада? - деп турган иргин.
- Ындыг-ла чүме болза Устуң кыдыында Узун-Сарыг-Хаанда чүме ыйнаан, оглум. Сарыг-суг-даа сарыг хөлчүк-биле дөмей-ле, бора мүн бора хөлчүк-биле дөмей. Ындыг болза-даа ону чиир, ону ижер амытан чок чүме ыйнаан, оглум. Олдува кижи барып болбас оран болгай. Дөө оруктап кирер сен, оглум. Алдыы дижинде алдан кижи карара каткылаан, үстүү дижинде үжен кижи карара каткан, ийи таңды ышкаш ийи кара буураны көрем, оглум. Олдува кижи эрттирбес, кижи баргыспас. Дөө оруктап кирер сен, оглум. Ийи калдар ытты көрдүң бе, алдыы дижинде алдан кижи баары каткылаан, үстүү дижинде үжен кижи баары карара каткылаан. Дөө оруктап кирер сен, алдын ай, хүннү ийи кускун дуглап келир кара кускунну канчап эртер сен, оглум? Тос карыш хаайлыг, тос хырынныг ийи кара кускун-шулбулар «Аъдының караан соктаал, бодунуң караан соктаал» дижип кээр. Дөө оруктап кирер сен, оглум. «Аъдын шапшыыр, бодун шапшыыр, аъдын кажыктаар, бодун кажыктаар» дижип келир ийи сарыг оолду көрем, оглум - деп-тир.
- «Аъдыңны шапшыыр, бодуңну шапшыыр, аъдыңны кажыктаар, бодуңну кажыктаар» деп чүнү ынчап турар кижи боор сен, ада? «Теведен төрээн ийи кара буура деп»? Чыдыг бодаган-на болза, чайлыг-ла ыйнаан, ада. «Ийи калдар ыт» деп чүнү ынчап турар кижи сен, ада? Ыттан төрээн чыдыг мыяктыг ыт-ла болза, чайлыг ыйнаан. Оон өске чүме болза, кым билчик? - деп турган иргин.
- «Ийи кара кускун» деп чүнү ынчап турар сен, ада? Оранның чимирлиг кужу-ла болза, чайлыг ыйнаан, ада. Оон өске чүме болза, кым билчик, ада? «Ийи сарыг оол» деп чүң боор, ада? Кижи төрелгетенден төрүттүнген эът дылдыг кижи-ле болза, чайлыг ыйнаан. Оон өске чүме болза, кым билчик ыйнаан - дээштиң, ийи кара буураның кырындыва чортуп чоруп-ла берип- тир эвеспе.
- Улуг-ла аастыг кижи-дир сен, узун-на чоруктуг оол-дур сен. Ынчап орзуңза-даа, ынчаш барып кара буураның азыынга аъдың-биле бодуң карара када берген турар сен - деп турган иргин ийин.
Хунан-Кара ол чорта бергеш, илби-шидизи-биле ийи сыраны тура соккулааш, ийи чеңинге чеңнепкен, элеңнедип олуруп-тур эвеспе.
Узун-Сарыг-Хаанның кода-хүрээзинде шиилээн-коолаан найыр-доюн кылган ара-албаты:
- Ийи кара буураның кижи өлүреринге ырмавыс сынган бис, аанайтың-ээнейтиң, багай чүме элеңнедип чоруп олур. Ол чүмени өлүрүп карга, өгден үнер-дир - дээштиң, бажың-балгадындыва, өг-аандыва чаштып кире берген туруп-тур эвеспе.
Ийи кара буураны көөрге, алдыы дижинде алдан кижи карара каткылаан, үстүү дижинде үжен кижи карара каткылаан, маңнажып олуруп-турлар.
Өктек кара чаваазындан дүже халып турган иргин. Ийи билээн сывырнып алгаш, ийи буура маңнажып кээрге, чалаазындан туткаштың, аксын аңгайты тырткылааштың, ийи сыразы-биле аксын дээшкиннеп каапкаштың, кара чаваазын мунгаш, кадыр оруктува, кода-хүрээдиве чортуп кирип олуруп-тур эвеспе.
- Өлүрүп-ле кагды ыйнаан - дээш, ара-албаты үнүп кээрге, ийи кара буура ол-ла черинде тургулап калган туруп-тур.
Кижи көөрге, арга-даа чок сарыг-кидис хевенектиг, моң ыяш эзеңгилиг, морзук кежи төрепчилиг, өктек кара богбалыг оол эрте берген чортуп кирип олуруп-тур эвеспе.
- Ынчага-мынчага ийи кара буураның кижи эрттирипкенин көрген эвес, кандыг хувулуг, бүдүштүг, чаяанныг амытан боор - дижип-даа туруп-турлар.
Кара хүрээниң иштинге чортуп кээп-тир.
Алдын өгнүң эжииниң аксында, дөрбелчин алдын ширээниң кырында, дөрт даванын бөле базып алган демир аътты алдын чигжир* баглаашта үш ораай каккаштың, өлүг доңнук-биле доңнап баглап каан туруп-тур.
Хунан-Кара чортпушаан келгеш, алдын чигжир баглаашка өктек бора богбазындан дүжүп чадап туруп-тур. Кылаштап келген ояар-ла чиде хона берген демир аъттың мойнунга ийи-үш ораай каккаштың, узун-дынын өлүг доңнук-биле баглап каан. Ол аъды дөрт даванын бөле баскаш, дөрбелчин кара алдын ширээниң кырындыва каңгырт кылдыр халып үне берген туруп-тур эвеспе.
Хая-даа көрген чүме чок, хайзы-даа баскан чүме чок, хаан дүжүлгезинге сарыг-кидис хевенектиг амытан кылаштап кирип
кээп-тир.
Чырыткылаш дээн дег болза, дөрнүң бажында дөрбелчин алдын дөжү ширээниң кырында Устуң Узун-Сарыг-Хаан олуруп-тур. Ооң адаанда чиде берген Дээрлерниң Демир-Мөгези олуруп-тур эвеспе.
Бээр чарыынче көөрге, орайындан Очурбаанай бурган бодараан, бажындан Магахала бурган бодараан, аксы-дижи «А» үжүк-биле бүткен, аажы-чаңы ол хаанның бажы дег, эвилеңнээн-савылаңнаан кадын кижи олурар бооп-тур.
- Хаан, амыр-ла, кадын, менди-ле! - деп турган иргин ийин.
Ыыттавас, кылаңайнып көрүп келгештиң:
- Иштин-даштын кижи чок чүме бе, бо кижини чоп киирипкен силер? - деп, алгы-кышкы-биле чеме-халаа дүже берген туруп- тур.
- Кайыын келген кулуксаан буга, кулбураан согун дег чүме сен? - деп, Узун-Сарыг-Хаан-даа аксы-сөзүн баштай айтырып эгелей берген олуруп-тур эвеспе.
- Соңгу чүктен келген кижи мен. Хаан силерниң кыжын болурга, үзүлбес үстүг хоюг бора-кара быдааңар хөлчүктер дег турар деп дыңнаан мен. Чайын болурга, сарыг-суг сарыг дөңгеликтер аразында сарыг хөлчүктер-ле деп дыңнаан, өскүс-чавыс, өргечи-күскечи амытан мен - деп олуруп-тур.
- Сарыг-сугдан ижирткеш, дүрген үндүрүңер! - деп турган иргин.
Сарыг-сугну эккеп-даа турган.
- Тотпаан бодум тодум алдым - дээштиң, он кижи угбаан оңгар шаразын* алдын ширээниң артыы талазындыва шишпип, октапкан олуруп-тур эвеспе.
- Үндүрүңер! - деп алгырып-кышкыра берип-тир.
- Өгге кирип келген кижи үнерин боду билир ыйнаан, хаан ада - дээштиң, сарыг-кидис хевенектиг кижи үне кылаштай берип-тир.
«Узун-Назын даңгыназы кайда-ла ирги, кандыг-ла черде орар чүме ирги?» дээш, кода-хүрээде Узун-Назын даңгынаны-ла дилеп туруп-тур. Ынчап турда, хүн ажып, дүн дүже-даа берген туруп-тур.
Кода-хүрээ иштинде шимчээр-ле амытан чок, орган кижи орган черинде, турган кижи турган черинде, чыткан кижи чыткан черинде хоруттунган туруп-тур.
Дүн дүшкен соңгаар, хүн ашкан соңгаар хылыш-хывыды хыыңайнып турар оран бооп-тур. Кыдыынга дегген хылыш-хывыт долу-чаашкын чагган хире бооп-тур эвеспе.
- Харын шөлээн оран боор - деп, Хунан-Кара улам шөлээдей берген, кылыш-хывыды кыңгырткайнып төктүп-ле турар кода-хүрээни даңны атсы кезип, кылаштап тура хонуп-тур.
Даң бажы шара-хере, даш бажы кара-шокар хиреде кода-хүрээ ортузунда херелденип турар алдын бажың көстү берген. Херелденип турар алдын бажыңга кээрге, алды каът хаалгазын алды дайзын манаан турар бооп-тур.
Кара баглаажынга катап кылаштап келгештиң, ачымак* кара таалыңын эгин ажыр каап алгаш, кылаштап чедип келгеш, ийи кара буура дайзынынга дус кужурун төп берип, эргеледип, кужурады берип-тир. Ийи калдар ыт дайзынынга ирт-сергезиниң эъдин, чигир-чимис, боова-боорзаан төп берип, чемгерип, бажындан куду кудуруунга чедир сыйбап-даа турган иргин ийин.
- Хаалга аксы манаткаштың, ажыг чүме чирткен эки эр эживисти - деп, ийи кара буура алгап-йөрээп турган.
- Хаалга аксы манаткаштың, кандыг-даа чем чиртпес турган чүме, магалыг-ла болду - деп, ийи калдар ыт-даа алгап-йөрээп туруп-тур.
Ийи шивишкинге келгеш, айда-чылда тыртар таакпызын арзайты-мерзейти салып берген туруп-тур эвеспе.
- Бо хаалга аксы манаткаштың, таакпы тырттырбас, калчаараан-улаараан Узун-Сарыг-Хаан мынча хөй таакпы салып берген эвес. Эштиң чоруу чогузун, мөрү мөгейзин! - деп, алгап- йөрээн-не туруп-турлар эвеспе.
Чеди дайзынны чеди чүүл чеми-биле чемгерип, тос дайзынны тос чүүл чеми-биле доңгайты чемгерип, херелденип турар шил бажыңны үш долгандыр эргилип, чемгерип келгештиң, даң бажы хаяалап чорда, ийи кара буураның хаалгазындан хөлчок аяар келгештиң, бакылап көре берген.
Бир чартыында беш даңгына, бир чартыында беш даңгына бажын дыраанайлап, ыяң тыртып, ырлашкан турган иргин. Куш кежи куптузунун чанында салып алган, кижи көөрү билек, үстүү орандыва үне халый бээр, илби-шидилиг кадын турган иргин ийин. Куш кежи куптузун хевин кеткеш, алдыы орандыва кирер-даа даңгына чүве-дир.
- Чүү мындыг бак чыт болду, иштин-даштын көрүңер! - деп, ужу-бажын бөле-хаара тырттына берген орган иргин.
Бир даңгына бакылап келгештиң:
- Ийи кара буураның хаалгазында сарыг-кидис хевенектиг багай оол-ла хербектенип көрүп тур - дээн иргин.
- Канчалдыңар-чоондуңар, ийи кара буурадан эгелээш, тос дайзын, чок кылыңар! - дээн иргин.
Ийи кара буура:
- Ажыг дүңге дузу-кужурунуң чемзиг экизин! Эр эживистиң чоруу чогузун, мөрү мөгейзин! - дээн иргин.
- Ийи калдар ыт! - дээн иргин.
- Ирт-сергезиниң эъдин берген эр эживистиң чоруу-ла чогузун, мөрү-ле мөргейзин! - деп турган иргин.
- Ийи шивишкин, канчалдыңар-чоондуңар! - деп турган-дыр эвеспе.
Ийи шивишкин тургаш:
- Ажыг кызыл таакпызын берген омактыг-ла оглувустуң чоруу-ла чогузун, мөрү-ле мөгейзин! - деп турган иргин.
- Ийи кара кускун, чоондуңар? - дээн иргин.
- Чаглыг караа-биле тежээп каан эживистиң чоруу-ла чогузун, морү-ле мөгейзин, кара малгаштан башка мындыг-даа чүвеңер бар эвес - дээн иргин.
Тос араатаны доозазы алгап-йөрээй берген турар бооп-тур эвеспе.
Куш кежи куптузунун кеткештиң, карак чивеш дээриниң аразында Узун-Назын даңгына үстүү орандыва үнер дей бээрге, Хунан-Кара-даа карак чивеш дээриниң аразында каптаазын алдын хаалганы ажыда соккан ояар-ла, Узун-Назын даңгынаны кызыл билектен сегирип алгаштың, оң холу-биле арнын-бажын суйбап чоруй, алаңгы эдээн база чоруй, олура-ла дүшкен-дир эвеспе.
- Кижи төрелгетенден төрүттүнген херээжен кижи болза, ыяап-ла эр кижи-биле изиг тыныжын алчып чугаалажыр ужурлуг. Оран-саваңны өрттедип, үрегдеп каггы дег, кандыг аайлыг кижи болу бердиң, куш кежин кым кетпээн! - деп-даа орган.
Калчаа кызыл таакпызын хайыңнадыр таакпылай берген олурган иргин ийин. Ийи чартыында ийи беш он даңгынаны-даа доп-дораан-на үндүрүп чорудупкаш, олуруп-турлар эвеспе аан.
Узун-Назын даңгына-биле-даа оюн эге чугаазын чугаалажы берип-тир. Алдын таваанда аъжын-чемин, чигир-чимис, боова-боорзаан салып алган, аштанган-чемненген олуруп-турлар. Алдын хоо-домбуда кызыл шайын бирден бирээ чокка чаңгыс домбудан шайлай берген, чаңгыс тавактан чемнени берген олуруп-турлар.
Узун-Назын даңгынаның бажыңынче киргенден бээр алды ай бооп бар чыткан иргин ийин. Кара чаваазы-даа уттунган-кагдынган турган. Өлүп-даа болбас, дирлип-даа болбас, алдын ширээ кырындан дүжүп-даа болбас, шил бажыңдан үнүп-даа болбастап турган Хунан-Кара иргин.
Эртенниң-не сарыг-кидис хевенээн эктинге салып алгаштың, алдын соңгадан бакылап көрүп турарга, демир аът биле кара богбаның кыйыында алдан-чеденден ара чок кижи имиңейнип-ле, кыймыңайнып-ла чыглып турар бооп-тур эвеспе.
Ай болу бергенде, бир эртен чолдак сарыг-сарыг оолдар соңга караанга келгештиң:
- Ачам маңаа кел дедир, честей - дээш, каттыржы каапкаш, ыңай-ла бооп-тур эвеспе аан.
Эртенниң-не чолдак сарыг-сарыг оолдар келгештиң:
- Ачам маңаа кел дидир, честей - дээштиң, каттыржып маңнажып тургулаан иргин.
Бир-ле эртен даң бажы шара-хере, даш бажы кара-шокар хиреде үне халып келгештиң, кара богбазы-биле демир аътка кылаштап келген туруп-тур эвеспе.
Демир аътты оъткарар дээш, хаан кижиниң ара-албатызы кара богбаны мойнунга үш ораай каккаш, өлүг доңнук-биле доңнап, баглап каан, адырар дээш, чежип чадап каан, имилээн-кыймыңнаан турар бооп-тур.
- Аалга келген аалчыларның малын ол аймактың улузу оъткарар-даа, суггарар-даа боор кай чоп. Кижи баглап каан баг чежип албас, бо хаанның ара-албатызының холу-кырызы сынгылап калган улус боор бе? - деп турган иргин ийин.
Кара богбаны көөрге, биеэгизинден-даа тодуг-шыырак турган иргин ийин. Демир аътты көөрге, карак-кулаа-даа оңгая берген, ишти-баары соглуп калган турган.
Хөй амытан көрүп турда, кара богбазын чежип алгаштың, Узун-Назын даңгынаның шил бажыңының аксынга келгештиң:
- Хырныңны кыра семирип ал, чаяаңны чара семирип ал. Сен баксыраар болзуңза, мендиве медээ сөс бээр эвес сен бе. Мен баксыраар болзумза, сени кыйгырар эвес мен бе - дээштиң, моң ыяш эзеңгилиг, морзук кежи төрепчилиг, чалчай кара эзерин-даа соя соп алгаштың-даа, хөй амытан көрүп турда, шил бажыңдыва каңгырады-коңгурады сөдүртүп кирип чоруй барган-даа-дыр.
Кара чаваазын салып чорудувуткаштың, база бир ай хиреде олуруп-тур.
Ай хире болу бергенде, чолдак сарыг-сарыг оолдар:
-тАчам арга-даа чок кел дидир, честей - дишкештиң, каттыржып чоруп-даа туруп-тур эвеспе.
Бир эртен бодаттынып чыдып-тыр. Аал-чурту-даа сагыжында кире берген, ада-иезин-даа сакты берген чыдып-тыр эвеспе.
Черниң ыраандан, сугнуң узунундан келген кижи болгай мен. Алыр болза, ап-даа көөр-дүр, каар болза, каап-даа көөр-дүр - деп бодаттынгаштың, сарыг-кидис хевенээн эктинге салып алгаш хаан дүжүлгезиндиве кылаштап чоруй барган.
Хаанның алдын өргээзинге кирип кээрге, биеэги-ле чаңы-ла бооп-тур. Демир-Мөге-даа орбушаан олуруп-тур. Узун-Сарыг-Хаан-даа алдын дүжүлгезиниң кырында олуруп-тур, кадын-даа олурбушаан олурар, үш дең кижи олурар бооп-тур.
База-ла хаанны:
- Амыр-ла! - деп амыр-мендизин айтырган.
Узун-Сарыг-Хаан олургаштың:
- Кайыыртан келген кулуксаан буга сен, кайыын келген кулбураан согун сен? Адаң адаан адың кымыл, иең адаан шолаң кымыл, кулугур? - деп турган иргин ийин.
- Мен-даа, хааннар, чиге соңгу чүктен үнген кижи мен. Адан теве кылаштап четпес, ада-өвүге сактып четпес ырак орандан үнген кижи мен. Шил-Даг, Шилен-Дагны чурттап турар, Алдын-Булак, Мөңгүн-Булак суглуг, Агар-Сандан, Ала-Сандан ыяштыг, кара хөлдүң кыдыында оъттап турар алдан ийи адыр мыйыстыг, он сес азыглыг, үш куспак кудуруктуг, үш илиг дүктүг Бора-Хөл аъттыг, чүс сес хуулгаазынны хуулуп турар Сай-Тоюң кадын иелиг, Далай-Байбың-Хаанның оглу Арзылаң-Кара аъттыг Хунан-Кара деп кижи мен. Далай-Байбың-Хаан деп кижиниң теве сүрүкчүзү кижи мен. Торум теве читкенден бээр, тос чыл болду, хааннар, адан теве читкенден бээр, алды-чеди чылдың үүрү болу берди, хааннар. Ындыг чүме ажыглап-сезиглеп үнген кижи мен. Силерниң теве сүрүүңерде торум теве, адан теведен чүнү билдиңер? - деп орган иргин ийин.
- Кижи кыжыраан, кижи шенээн, кулугур. «Торум теве» дээр сөзүң чүү боор, кулугур, «Торум чемзек-биле көржүүлү» дээн сөзүң-дүр, кулугур. «Адан теве читти» дээр сөзүң чүү боор, кулугур, «Ажы-төлүңнү алыр мен» деп орган сөзүң-дүр, кулугур - дээштиң, Узун-Сарыг-Хаан-даа изиг-изиг аттынып, чаңчай бээрге, инек мыяа кыргыткайндыр хайнып-даа турар, ара-албаты орту киир кырлып-даа турар болу берип-тир эвеспе.
Соок-соок аттынып, чаңчай бээрге, той чери дозуңайндыр сооп, чарлып чаштап турар, ара-албаты орту киир кырлып-даа турар, өлбейн-даа барган амытан далып-дулуп-даа турар бооп-тур эвеспе.
Сарыг-кидис хевенектиг багай оолдуң баскан буду кыймыш-даа дивес, көрген караа чивеш-даа дивес. Дээрлерниң Демир-Мөгезиниң баскан буду кыймыш-даа дивес, көрген караа чивеш-даа дивес бооп-тур. Ол ийиден башка амытан өлүп-чидип-даа, өлүг далгакта болуп турар бооп-тур эвеспе. Аттынып, чаңчап каан сөөлүнде:
- Кайыңарны каар, кайыңарны алыр дээр, оолдарым. Өң-тала болур улус ийик силер бе, та өжээн-адаан кылыр улус ийик силер бе? Мен-не билбес мен, деп-дең кый чок, күштүг шыдалдыг улус-ла-дыр силер - деп орган иргин ийин.
Сарыг-кидис хевенектиг багай оол олургаштың:
- Черниң ыраандан келген мен, хаан, сугнуң узунундан келген мен, хаан. Өң-тала чок бодум өң-тала-даа тыптынып аар дээш, келбээн мен. Ал-шаа чок бодум алыг-шаглыг-даа бооп алыр дээш, келбээн мен, хаан. Кижи ындыг херек чок чүвени чүзүн чугаалап орар боор чүмел. Мээң-не дыңнавазым, мээң-не хүлээвезим чарлык-тыр - дээштиң, сарыг-кидис хевенээн эктинге салып алгаштың, хая-даа көрбейн, үне кылаштап чоруй барган-дыр эвеспе.
Узун-Назын даңгыназының шил бажыңынга баргаштың, ширээ-камбының кырынга олурупкаштың, күре-күчүлүг каткызын каттыржып, ойнап, хөөрежип, сарыг шайын шайлап олуруп-турлар эвеспе.
Ол-ла эртенинде чолдак сарыг-сарыг оолдар база-ла:
- Ачам маа кел дидир, честей - дээш, чоруй баар бооп-тур эвеспе.
- Черниң ырагындан, сугнуң узунундан келген кижи алыр болза, алыр-дыр, каар болза, каар-дыр - дээштиң, база чоруур деп турган иргин.
Ийи хаан чугаалажып олуруп-турлар эвеспе аан:
- Чүү боор, кулугурну, канчап өлүрерил, хаан катым? - деп, Демир-Мөге чугаалап орган.
- Үстүү орандыва үнгештиң, ам ындыг болза, ак туругнуң кырынга олуртуптар-дыр, «Ак шугум бижиктен бижип эккел» дээр-дир мону. Ак шугум бижик бижип олурда, ак булуттарны тыртып алгаштың, ак чаңныкты дүъшке чедир чаңныктаза, ак туругну кодан довуу хире бүдүн даш чок кылдыр чаңныктадып келзе, бастынмайн-туттунмайн, кай баар ол? - дижип, каттыржып- иттиржип олуруп-турлар эвеспе.
Үстүү орандыва Демир-Мөге үнүп чоруп каап-тыр.
Сарыг-кидис хевенектиг оол-даа чедип келген орган.
- Экии, оглум, ак туругнуң кырынга бөгүн ак шугум бижиктен бижип эккел! - деп турган иргин.
- Ындыг-дыр - дээштиң, Узун-Назын даңгыназынга кээп-тир.
- Чүү болдуң? - дээн иргин.
- «Ак туругнуң кырынга бөгүн ак шугум бижик бижип эккел» дээр чүме-дир - деп-тир.
- Сени өлүрер дээн-дир, ак чаңныын тыртып дүжүрер дей берген-дир, ак туругну кодан довуу хире бүдүн даш чок кылдыр чанчарады-ла бээр чүме болгай. Өлзе-даа, сээң-биле кады өлүр мен - деп орган иргин.
- Сагыштыг сагыжынга чедип алыр, күзелдиг күзелинге ханып-даа алыр чоор - дээштиң, чоруур дей бээрге, Узун-Назын даңгыназы соондан туруп чыдырда, илби-шиди-биле хунан инек дег ак дажы-биле соңгу эдээнден базыра каай каапкаштың, алдырбайн чоруй барган.
Ак туругнуң кырынга баргаштың, иезиниң үш кырлаң эртинезин, үш бак чаяанын үш эртине ак торгу кудузунга ушта соп эккелгештиң, ак туругнуң кырынга алды каът кылдыр чада салып алгаштың, иезиниң алды ама* ак торгу аржыылын ушта соккаштың, тейиниң кырынга алды каът кылдыр сый туткаштың, ак номун номчуп, ак шугумун бижий-ле берген олуруп-тур эвеспе оң.
Ак булуттар хайныгылай берген дег болза, чыжырады ак чаңнык дүжүп эгелей берген туруп-тур. Дүъшке чедир чаңныктап кээрде, ак туруг-даа кодан довуу хире бүдүн даш чок кылдыр өрттенип-хуюкталып турган иргин. Хунан-Караның номун номчууру, бижик бижиири дам барып турган.
Тейниң кырында алды ама ак торгу аржыылдың дөрт азыынга деггеш, ак торгу олбуктуң дөрт азыынга деггештиң, долу-чаашкын-биле дөмей, адаанда ак туруг өрттенип, хуюкталып-ла турган иргин ийин.
Дүъшке чедир чаңныктадып кээрде, дээрниң огу курлак чедип, дээр аязып эрте берген туруп-тур. Дээрниң огун сарыг-кидис хевенээнге эдектеп алгаштың, келген туруп-тур эвеспе оң.
Узун-Сарыг-Хаанның өөнге келгештиң, шөлээн черге олургаштың:
- Харыы бижик бижип кагдым, хаан ада, эки үндүрер-кыйгырар сен. Бо черниң дээриниң чаары демир чаап турар чүме-дир, хаан - дээш, дээрниң огун дөрүнүң бажынче каңгырт кылдыр чажыпкаш, үне кылаштап чоруй барган иргин.
Демир-Мөге чедип кээрге, ак туруг өрттенип, хуюкталып калган чыдып-тыр эвеспе аан. «Аттынды-ла ыйнаан, туттунду-ла ыйнаан» дээш, өөрүшкүлүг-байырлыг хаанының чыжыр алдын баглаажынга аъдын баглап кааштың, кире дүжүп келгеш:
- Канчалды, хаан катым? - дээн иргин ийин.
- Өрттенип, хуюкталып кагды-ла ыйнаан - деп турган иргин.
Шыяан ам, канчаар боор:
- Бижик бижип каан, бижиин-даа үндүрүп чадап кагдым. «Бо черниң дээриниң чаары демир чаап турар оран-дыр» дээштиң, дээрниң ак огун октапкаш, баарды - деп орган иргин ийин.
Чоп хоранныг чоор, катым. Ам үнейн, ам даарта «Кызыл туругнуң кырынга кызыл шугум бижик бижип эккел дээш, айбыла» - дээштиң, база-ла Демир-Мөге дээриндиве үнүп чоруй барып-тыр эвеспе аан.
Эртенинде база-ла кел дээн. Сарыг-кидис хевенээн эктинге салып алгаш, база чедип кээрге:
- Бөгүн, оглум, кызыл туругнуң кырынга кызыл шугум бижиктен бижип эккел - деп орган иргин.
Кызыл туругнуң кырынга баргаштың, кызыл торгу олбук-кудузун салып алгаштың, иезиниң алды ама кызыл торгу аржыылын алды каът кылдыр сый туткаш, тейиниң кырынга салып алгаш, кызыл шугум бижиин бижип, кызыл номун номчуп орган иргин ийин.
Кызыл-кызыл булуттар хайныгылай берген дег болза, кызыл чаңныктар быдарады чаңныктай-ла берген.
Кызыл торгу аржыылдың дөрт азыынга деггештиң, кызыл торгу олбук-кудустуң дөрт азыынга деггештиң, кызыл туруг-даа өрттенип, хуюкталып турган иргин.
Дүъшке чедир чаңныктап чорда, дээрниң огу курлак чедип турда, дээр-даа аязып, эрте-ле берген туруп-тур эвеспе оң.
Дээрниң огун эдектеп алгаштың:
- Шөлээн черге бижик бижип кагдым, хаан - дээштиң, дөрүнүң бажындыва тө октапкаштың:
- Делегейни дескиндир бижээштиң, дээлдигенни биживедим, бижиттинмейн барды, хаан - дээш, бижиин база-ла берипкеш, кылаштап чоруй барып-тыр эвеспе.
Дээрниң Демир-Мөгези бады кээрге, кызыл туруг өрттенип, хуюкталып калган чыдып-тыр эвеспе оң. «Ам-на бастынган, туттунган боор» деп, амырап, чолугуп, хаанының аалынга келгештиң:
- Канчалды, хаан катым? - дээн иргин.
Хаан:||
- «Делегейни дээскиндир бижээштиң, дээлдигенни биживедим» дээш, үжүк бижип кагган, үндүрүп-даа чадап кагдым. «Дээрниң огу дүүн база демир чагган, бөгүн база демир чагган» дээш, октапкаштың барды - деп орган иргин.
- Чоонган хоранныг кулугур боор, хаан катым - деп орган.
- Ындыг болза база үнейн, хаан катым. «Каң кара туругнуң кырынга өртең кара шугум бижиктен бижип эккел дээр эвес сен бе». Кара булудун тыртып алгаштың, кара чаңнык-биле бустур дүжүрүп кааптайн - дээш, база үнүп чоруй барган.
Эртенинде база-ла «Кел» дээн туруп-тур эвеспе аан.
- Ындыг болза, оглум, бөгүн кара туругнуң кырынга кара шугум бижиктен бижип эккел - дээн иргин ийин.
Кара туругнуң кырынга иезиниң кара торгу олбуун салып алгаштың, алды ама торгу аржыылын алды каът кылдыр сый туткаштың, тейиниң кырынга салып алгаштың, кара шугум бижиин бижип-даа, кара номун номчуп-даа ыйың-кыяң бижип орган иргин.
Кара-кара булуттар хадып үнүп келген дег болза, кара чаңнык-даа база-ла дүжүп-ле турган.
Алды ама кара торгу аржыылдың дөрт азыынга деггештиң, кара торгу олбуктуң дөрт азыынга тайгаштың, кара туруг хайнып-даа, эстип-даа турган иргин ийин. Дүъшке чедир чаңныктап кээрге, дээрниң огу курлакка чедип турда, дээр аязып, эрте берген туруп-тур эвеспе аан.
Дээрниң огун эдектеп алгаштың, база-ла хаан дүжүлгезинге келгештиң, дөрүнүң бажындыва коңгурткайндыр тө чажывыткаштың:
- Үш хүнде чаап келди. Бо черниң дээриниң чаары демир чаап турар. Бистиң черниң чаашкыны болза, өл чаашкынын чаар чаңныг чүме. Каптагайны хайындыр бижээн хиремде, кара чаңгыс хартыганы биживейн баардым, хаан, мону үндүрер сен - дээш, база-ла сарыг-кидис хевенээ-биле кылаштап чоруй барып-тыр.
База-ла Демир-Мөге үстүү орандан чедип келгеш, көөрге, кара туруг хайнып-эстип калган туруп-тур эвеспе аан. «Ам-на бастынган, туттунган боор» дээштиң, кончуг өөрүшкүлүг, хаан дүжүлгезинге кээп турган иргин.
- Канчалды, катым? - дээрге,
- «Шөлээн черге олургаш, кара шугум бижик бижип кагдым. Каптагайны хайындыр бижээш, хартыганы биживейн бардым» дээш, бижик бижип берген, үндүрүп-даа чадап олур мен - дээн иргин.
«Дээрниң огу үш хүн демир чаап келди» дээштиң, дөр бажынче октапкаш, барды - деп орган иргин ийин.
- Ам канчаар кижи боор? - дижип олуруп-турлар.
- Мооң кара богбазы чеди хемни-даа кайын кежип, чеди артты-даа кайын ажар. «Ындыг болза чер-дээрниң кыдыындан агар-сандан ыяштың алдын суук будуун аъды эрткеш, алгаш, келген кижи болза, Узун-Назын даңгынаны алыр-дыр» деп, адаан-мөөрей кылыр-дыр - дижип, каттыржып-иттиржип, хөөреп орган иргин ийин.
- Черниң ыраандан, сугнуң узунундан келген кижи алыр болза, алыр-дыр, каар болза, каар-дыр - дээш, сарыг-кидис хевенээн эктинге салыпкаштың, база-ла хаан дүжүлгезинге чедип келген туруп-тур.
- Кайыңарны алыр, кайыңарны каар дээр, оолдарым. Чер-черниң кыдыында агар-сандан ыяштың доорзундан алдын суук будуун кымчылангаштың, аъды эртип келген кижи даңгынаны алыр-дыр - деп орган иргин.
- Ол болза ужур-дур, езу-дур - деп, Хунан-Кара чугаалап орган.
- Силерниң башкы чугааңарда болза, хаан, өң-тала болза, болур хире чүме чугаалаан болгай силер. Алышкы-шанышкы- даа болур хире чугаалаан болгай силер. Ужур-дур, езу-дур - деп кааштың, үне кылаштап чоруй барган.
Узун-Назын даңгынаның шил бажыңының эжииниң аксынга келгештиң:
- Арзылаң-Карам, канчалдың-чоондуң? - деп алгы-кышкызын алгырган-кышкырган туруп-тур эвеспе аан.
Уруг-дарыгның ужу-бажы чарлып каар чазып-даа турган иргин.
Арзылаң-Караның ажыргы чарыккы кулаандан Хунан-Караның изиг кышкызы дыңналгаштың, аъттангы чарыккы кулаандан боонуң огу дег, сыйыңайнып үнүп-даа турган иргин.
«Хунан-Кара менден чарылгаштың, бактың багын көре берген-дир» дээштиң, Арзылаң-Кара боду бооп тура дүшкештиң, дешкилеп-маңнаан хевээр Узун-Сарыг хаанның кода-хүрээзин үш долгандыр дешкилеп, маңнаарга, ара-албатының азыраан малы орта кээп кыра дүшкүлеп, чеде дүжүп келген туруп-тур.
Арзылаң-Кара Арзылаң-Кара боду-ла болу берген чүме төлээде, Хунан-Кара Хунан-Кара боду бооп олура дүжүп туруп-тур эвеспе аан.
Узун-Назын даңгына-биле алдын хоо-домбуда шайын ижип олурган иргин ийин.
Ол орта-даа Хунан-Кара биле Узун-Назын даңгына-даа оюн эгези чугаазын чугаалажып олурган.
Кадыг кара селемезин «Дээрге деңнешкен демир терек баглааш бол!» дээш, шашкаштың, ол шил бажыңының эжииниң аксында Арзылаң-Караны баглап, айда соодуп-даа турган иргин.
Ай болу бергенде, Демир-Мөгениң демир аъдын он беш харлыг оол муңгаштың, чорупкан турган.
Хунан-Караның Арзылаң-Кара аъдын мунар-даа амытан тывылбайн барган тур эвеспе.
Демир аътты мунган кижи алды ай болган туруп турда, ынча хаан-күрүнүң иштинден Арзылаң-Караны мунар кижи тывылбайн-даа барган туруп-тур эвеспе аан.
Узун-Назын даңгына олургаштың:
- Бо хаанның ара-албатызының иштинден чаңгыс-даа сээң аъдың мунар кижи тывылбайн барганда, аъдыңны сен ам чок болза, «Үш харлыг чаш уругга мундурар мен» деп, бир чардан салып көрем, «Чок болза алдан харлыг назы-өвүгези чеде берген ашак кижээ мундурар мен» деп, бир чардан салып көрем - деп орган иргин.
Ийи чардан-даа салып үндүрүп-даа турган иргин.
Үш хона бергенде, биеэдеги ужуражып турганы ак балдыны тудуп алган, ак салдыг чолдак сарыг ашак:
- Мен-не мунуп көрейн, оглум - деп турган иргин.
Узун-Назын даңгына биле Хунан-Кара ашактың оң, солагай чолундан туткаштың, тос каът хаалгалыг шил бажыңның иштиндиве киире бергештиң, аразынга олуртуп алгаштың, чаӊгыс тавактан чемненип, чаңгыс хоо-домбудан шайлап олуруп-тур эвеспе аан.
Арзылаң-Караның алды каът хөндүргезин Хунан-Кара хөндүргелей берген туруп-тур. Алды каът кудургазын кудургалай берген туруп-тур. Ажыргы чартыында айны сиилип тургаш, кылып каан, алдын-мөңгүн эзер-чүгенни эзертеп, аъттангы чартыында хүннү сиилип тургаш, хүн херелдиг хүмүш эзерин эзертеп турган иргин.
Алдан ийи колун-шавызын авый-шавый тыртып берип туруп-тур.
Ийи шоодай элезинни быжыглап, дергилеп-даа берип туруп- тур. Ала-кара таалыңын арта каап турган. Ашакка чагыын чагып, сөзүн сөглеп берип олуруп-турлар.
Узун-Назын даңгына биле Хунан-Кара ашактың оң, солагай холундан чедип-сөлеп чедирип кээп туруп-тур.
Арзылаң-Карага эккелгештиң, бирээзи узун-дынын туткан, бирээзи ашактың курлактан туткаш, Арзылаң-Караның кырындыва олуртуп туруп-тур эвеспе аан.
- Төнмес-батпас кандыг-даа аъжың-чемиң чиир болзуңза, кара таалың иштинде, ада - деп чагып турган иргин.
- Кадыг кара селемени черле каап болбас, ада - деп турган.
- Арзылаң-Кара кадыг маңын маңнай бээр боор, эъди-ханы изий берзе, кадыг маңын маңнай бээр. Кадыг маңга шыдашпайн, ужу-бажың чарлып каар боор, ирем - деп турган иргин.
- Ийи шоодай элезенинни дергилеп каар болза, чүстүг сиген сый баспас, чүзүн-бүрүн чоруу-биле чоруур боор - деп турган иргин ийин.
- Чер-дээрниң кыдыында агар-санданга чеде бергештиң, ирем, бо улуг кара селемең-биле Арзылаң-Караның кырындан селемениң чедер черинден бээр алзы агар-сандан ыяштың алдын сып будуун үзейти-чолдайты тө шаап бадырыпкаштың, арамактың алдын шалбазы-биле арамайлай шаап алгаштың, бодуңнуң аъдыңның күчү-шыдалы-биле арттынгаш-ла, үнер эвес сен бе. Үш ожук дажын кадап алгаштың, улуг хүлер пажыңга аштавас-суксавас кылдыр аштанып-чемненип алыр эвес сен бе. Ийи шоодай элезинни ашак кижи аңдара каай албас эвес сен бе. Шоодайыңны чара шапкылапкаштың, ийи куу шоодайыңны агар- сандан ыяштың доорзунга каар эвес сен бе, ирем - деп турган иргин ийин.
Арзылаң-Кара-даа чип-ле чиге соңгу чүгүндүве чүткүдүпкен, чүүл бүрү, чүзүн-бүрү чоруу-биле бедиктиң белин базып, чавыстың бажын базып, караңгы-ла кара дүн дүжүрүпкештиң, чоруплаткан туруп-тур эвеспе аан.
Узун-Назын даңгына биле Хунан-Кара ийи соондан алгап-йөрээп-даа туруп-даа каап-тырлар. Чер-дээрниң ортузунга бар чыдырда, бир ай мурнады чоруткан демир аътты мунган он беш харлыг оолга-даа чедип-ле кээп-тир эвеспе аан.
- Аштадым-суксадым, ада. Ядараан-чүдерээн кулугурлар, күш-хүнезин кылып бербээн. Мээң чаңгыс хырнымны тоттур - деп-даа турган иргин ийин.
- Кижиниң оглу оол-биле дөмей, кижиниң кызы кыс-биле домей, оглум, улуг оттан ужут - деп турган иргин.
Улуг отту ужудуптарга, улуг хүлер пажын үш бозага кара дашка тиккештиң, чиң шайын хайындырып алгаштың, алдын була таваанга ашак-даа чүү боор, оолду-даа чигир-чимис, боова-боорзаа-биле тоттуруп-хандырып олурган.
- Ишкижеге иш, оглум, тоткужеге тот, оглум - дээш, ашак аъттаныр дей бергенде:
- Ядараан-чүдерээн чүвелер, кижи аштап-суксап өлүр эвес, бичи хүнезинден берип көр - деп, колданган-диленген туруп-тур.
- Ийи-ле хапта хемчээлдиг хүнезинниг, ырак черден келген кижиниӊ ажы-чеминден хоратпа, оглум - деп орган иргин.
- Сен болза дээрлер уктуг, Демир хемниг Демир-Мөгениң аъдын мунган-дыр сен, оглум. Аттыг-алдарлыг Узун-Сарыг-Хааныӊ аъдын-хөлүн булаажып-хунаажып мунган болгай сен, оглум. Сеңээ бериптеримге, хемчээлдиг хүнезин төнүп-ле каар болгай -деп харыылап орган.
- Ындыг-даа болза, кижиниң оглу оол-биле дөмей, кызы кыс--биле домей-ле болгай. Бар хүнезинивисти деп-деңге үлежип ап-тыр бис ийин - деп-тир эвеспе.
Оон ашак-даа хап чоруп каап-тыр эвеспе.
Арзылаң-Кара бедик-бедик тайгаларның белин базып, чавыс-чавыс тайгаларның бажын базып чоруп олурган. Соңгу талазында караңгы дүнүн дүжүрүпкен, мурнуу талазында бедик тайгаларның бажында кыш-шуурган болу берген, чавыс тайгаларның бажында долу-туман дүжүрүпкен чоруп олурган иргин ийин.
Дүне дүн-даа чок чоруп олуруп-тур. Чер-дээрниң кыдыынга агар-санданның доорзунга ашак-даа чедип келген.
Чедип келгештиң, Арзылаң-Караның кырындан каң селемези-биле агар-сандан ыяштың алдын сып будуун эглиңейндир, селеме бажы чедер черден бээр алзы, кыргый-хыдый шаап бадырыпкан турган иргин.
Агар-сандан ыяштың доорзунга үш бозага кара дажын, хүлер пажын, улуг кара таалыңындан ушта соп эккелгештиң, чиң шайын хайындыргаштың, улуг кара таалыңының иштинден алдын-була таваанга чүзүн-бүрүн аъжын-чемин аштанып-чемненип орган.
Арамактың алдын шалбазы-биле арамайлап тургаштың, бодунуң уур-шыдаар шаа-биле агар-сандан ыяштың алдын сып будуун-даа Арзылаң-Карага арттынып турган.
Ийи шоодай элезинин ийи чартыындан каң селеме-биле чара шапкылап кааш, ийи шоодайын ол-ла черинге каггаштың, ашак-даа ээп, халыдып үнүплеткен туруп-тур эвеспе оң.
Арзылаң-Кара-даа бедик-бедик таңдыларның белин бастырып, чавыс-чавыс таңдыларның бажын бастырып чоруп олуруп-тур.
Тос хемни кежип, тос артты ажып алганда, Арзылаң-Караның колдук алды дериде берген чоруп олуруп-тур, изий-даа берип- тир эвеспе.
Кадыг-кадыг маңын маңнай берген чоруп олуруп-тур. Ашак-даа Арзылаң-Караның кадыг маңынга шыдашпайн, бажы чарлып чаштай берген чоруп олуруп-тур эвеспе аан. Дүжүп-даа калза, агар-санданның будуунда артылып-белдирлип калган чоруп олуруп-тур.
Бир оранга келгеш, «Кырымда ээм бар болбас бе» дээш, Арзылаң-Кара миннип, бодап чоруп олурарга, бары-даа, чогу-даа билдинмес болган иргин.
- Кайда-даа болза, өлген амытан чүме төлээде, дүвүрээн-не херек - дээш, ам-даа чоокшулап, караңгы кара дүнүн дүжүргештиң, кадыг-кадыг маңын маңнай берген чоруп олуруп-тур эвеспе аан.
Узун-Сарыг-Хаанның кода-хүрээзиниң соңгу талазында бедик тайгаларның бажында хат-шуурган болу берген турган. Чавыс тайгаларның бажында куу туман дүжүп, бүргеп-карарып келген туруп-тур.
Демир-Мөге:
- Мээң Демир аъдымның тыныжы келди-ле, эжим - дээштиң, демир дегээлей илбээн тудуп турган иргин.
Хунан-Кара:
- Мээң Арзылаң-Карамның тыныжы келди-ле ийин - дээш, демир дегээлей илбээн туткаш, сарыг ховуда олурупкан турган.
«Мээң аъдым тыныжы, мээң аъдым тыныжы-дыр, эжим» дээш, кызыл хол-биле четчи бер чазып олуруп-турлар.
Ынчап олурда, Хунан-Караның Арзылаң-Каразы айны, хүннү караңгыладыпкан, изиг-соок тыныжы хат-шуурган дүже берген чедип-ле кээп-тир эвеспе аан.
Чиңге сарыг ховуну Арзылаң-Кара эртип чыдырда, Хунан- Кара-даа каң суглуктан демир дегээ илбээ-биле каккаш, олура каапгарга, чаваа чарыжы хире черге чара сөөртүп, аскымнап, богба чарыжы хире черге боой сөөртүп, аскымнап маңнап-даа турган иргин.
- Чоондуң-канчалдың, Арзылаң-Карам? - деп, арай доктаадып турган.
Арзылаң-Кара тура дүшкештиң:
- Мени чарыштырар чериңниң кончуун але, Хунан-Кара ээм, эдим-ханым чаа изип, маңым чаа үнүп келди - деп турган иргин.
- Бо черниң чарыжы ындыг чүве ыйнаан, Арзылаң-Карам, чаваа чарыжы черден чарыштырар боор чүве ыйнаан. Бистиң черниң чарыжы болза ямбы-дипти чеди долгандыр чаржыр чарыш болза, чаржып болур ыйнаан, Арзылаң-Карам - деп турган иргин.
Илби-шиди-биле Узун-Назын даңгына, Хунан-Кара ийи агар-сандан ыяштың будуун карактыг-ла амытанга көргүскен чүме чок туруп-турлар.
Кадып калган ашакты-даа ак карактыг амытанга көргүскен-даа чүме чок турган иргин ийин.
Шил бажыңның иштинге ашакты аппаргаштың, муң хуулгаазын хуулар, муң илби-шидиленир Узун-Назын даңгына ашакты мөңгередип, он беш харлыг оол кылдыр тарбыдап ап орган иргин.
Хунан-Кара биле Узун-Назын даңгынаның ийи аразында ишкенин ишчип, чээнин чижип, хөөрежип, каттыржып-иткиржип олуруп-турлар эвеспе аан.
Бир ай болу бергенде, сыннар бажы сырыннай берген, дээрде туман дүже берген туруп-тур.
- Демир аъттың тыныжы келди - дээштиң, Демир-Мөге-даа демир дегээлей илбээн туткаш, олурупкан турган. Демир аъдын ол орта доктаадып ап турган.
- Демир аът чоруурда, бир ай мурнай чоруткан аът-ла болгай. Келирде, база бир ай соңнай берди. Чер-дээрниң кыдыынга четкеш, келген аът демир аът ол-дур. Хунан-Караның Арзылаң-Каразын мунар кижи бир ай тывылбайн турган болгай. Келирде, бир ай мурнап келген. Чүгле тос хемин кешчик бе, тос артын ашчык бе? - деп туруп-турлар эвеспе аан.
Арзылаң-Караны мунган он беш харлыг оол кылдыр тарбыдаан ашак тургаш, чугаалаан иргин.
- Чер-дээрниң кыдыында агар-сандан ыяштың доорзунда үш бозага хире дашты көрүңер, ийи шоодай элезинни көрүңер, агар- санданның алдын сып будуун көрүңер - деп орган.
Демир аътты мунган он беш харлыг оол тургаш, чугаалаан-дыр:
- Аъш-чем чок куруг чорудупканыңар, чер-дээрниң ортузунга чорумда, Арзылаң-Караны мунган ашак чедип келгештиң, үзүм- чигирин чирткен, чиң шайын ижиртип, тоттуруп хандыргаш, бар-ла хүнезинин деп-деңге үлеп берген. Ону чип чедип келдим. Күш-хүнезин бербес силер, чер-дээрниң ортузун эрткеш, бар чыдырымда, Арзылаң-Караның тынган тыныжынга куу туман дүшкен, довурак доозунунга азып-тенээштиң, айлыктыг караңгыга чоруп-чоруп, чүнү-даа билбейн, дедир эгген мен - деп олуруп-тур эвеспе аан.
- Бир мөөрей мээңии болду - деп, Хунан-Кара чугаалап орган иргин.
- Кижиден төрээн ийи кызыл чудурук-биле амы-тынга четчип чыткаш, адырлыр-ла болгай, эжим - дээш, Демир-Мөге хая-даа корбейн, хажыы-даа баспайн, хаан дүжүлгезиндиве кылаштап чоруй барып-тыр.
- Ужур-дур, езу-дур, эжим - дээш, Хунан-Кара-даа хая корбейн, хажыы баспайн, Узун-Назын даңгыназының өөндүве кылаштап чоруй барып-тыр эвеспе аан.
Айның чаазында, хүннүң эртезинде хүрежир дей берген туруп-турлар.
Тос чүктүң тос эки эрин адап тургаш, дораан даараан тозан буур кежи шог-шодактарын агый-дыгый кеттинип, тырттынып-даа туруп-турлар эвеспе.
Черниң делгеминге, дээрниң оргузунга барып-тырлар. Ак, кара дашты-даа оң-солагай чарыккы холдарында олуй-солуй кажыктап-тевектеп, девидеп-даа турлар эвеспе аан.
- Сен болза чер-дээр ада-иелиг болгай сен, сээң-даа баксыраарыңны канчап билир, мээң-даа баксыраарымны канчап билир, эжим. Мен бир эвес баксыраар-даа болзумза, тайып-турзумза-даа, чаңгыс бодум, эжим. Даяныпсымза-даа, чаңгыс бодум, эжим. Арзылаң-Кара аъдымдан башка, сактыр-бодаар чүвем-даа чок, эжим. Бир эвес баксыраар болзумза, Арзылаң- Карамны-даа кыйгырар мен, эжим. Сен баксыраар болзуңза, Чер- Дээр ада-иеңни-даа кыйгырар сен, эжим - дээн иргин ийин.
- Адаан-мөөрейлиг кижини ада-иези, аъды, хеви болчур боор ийикпе, үүлези-ле билгей, эжим - деп турган.
- Ындыг чүве болза - дээштиң, Арзылаң-Караның каң болат дуюун чылгадып, тос чыгаанынга өттүрүп турган иргин.
Хунан-Кара-даа демир аъттың каң болат дуюун чылгадып, тос чыгаанын өттүрүп-даа туруп-тур.
Кайызы-даа өлгениниң шорузу, ада-иезин кыйгырбас бооп туруп-турлар. Девижип-давыжып чоруп оргаш, дээрниң делгеминге, черниң ортузунга ужуражып келгештерниң, бугалар дег хыйыртажы берген, бууралар дег дизээлежи берген-даа туруп-турлар.
Карак чивеш дээриниң аразында каң хая каккылаштырган ышкаш, кайызы-даа демир-демир эъттиг чүмелер кыңгырткайнып туруп-турлар.
Кыш болурга, кыштың хыраазындан «Кыш болу берген чыдыр, эжим» дижип турлар. Чай болурга, «Чай болган» деп, чайның шалыңындан танып-даа туруп-турлар.
Шөл черге тутчурга, даг апаар, даг чер шөл бооп-даа, оргу чаагай оранга кээрге, дөң-дөстек кылдыр тепсеп-даа туруп- турлар.
Ынчап турда, коңгураазы арываан, балдырының эъди катпаан Хунан-Караны Демир-Мөге тевектептер дээрге, дээриниң делгеми-биле, дээлдигенниң дезии-биле алдырбас. Кажыктаптар дээрге, каптагайның делгеми-биле, хартыганың кашпагайы-биле алдырбайын-даа турган иргин. Бажының коңгураазы сеглеңейнип, балдырының эъди ырбаңайнып тутчуп-ла турган.
Ынчап турда, Хунан-Караның чарын аразындан дамырак дег кара суглар-даа төктүп кээп-тир эвеспе аан.
- Изивес эъдим изип-даа келди, хоювас ханым хоюп-даа келди, эжим, кичээнип, бодаттын - деп турган.
Демир-Мөгени тевектептер дээрге, дээрниң делгеми-биле, дээлдигенниң дезии-биле алдырбайн туруп-тур. Кажыктаптар дээрге, каптагайның делгеми-биле, хартыганың кашпагайы-биле алдырбайн турган иргин.
Узун-Сарыг-Хаан:
- Бир үе эрткиже, хүрешкен улус канчап барган? - дээш, даң бажы шара-хере, даш бажы кара-шокар хиреде шинчип көре берген олуруп-тур эвеспе аан.
Көрүп олурарга, дээрлерниң Демир-Мөгени өлүрер, октаар өй үш-ле хонук тудуулай берген туруп-тур.
Хунан-Караның күчүлүг-түрлүг күжү кижи-даа түрүдер аргажок болу берген туруп-тур.
- Дээр уктуг, демир хинниг эки күдээмни кулуксаан буга дег, кулбураан согун дег бо кулугур амы-тынынга чедер дей бергени ол чүме-дир - дээштиң, Узун-Сарыг-Хаан хунан кара кужаны өлүргештиң, эъдин чүмге быжыргаштың, кажык дег кылдыр тарбыдааштың, илби-шиди-биле Демир-Мөгеге чидиртип-чиртип турган иргин.
Демир-Мөгениң күжүнге хүннүң-не хунан кара кужаның күжү хире күш немежип-даа туруп-тур.
Хунан-Караның күжү хүннүң-не хунан кара кужаның күжү хире бадып турар бооп-тур.
Эртенниң-не даң бажында Узун-Сарыг-Хаан хунан кара кужаны өлүрткеш, эъдин чүмү-биле быжырткаш, кажык дег тарбыдааш, илби-шиди-биле Демир-Мөгеге чидиртип-чиртип турган иргин ийин.
Узун-Назын даңгына:
- Бир үе эрте берди, чүү болду? - дээш, илби-шиди-биле муң хуулгаазыны-биле көрүп туруп-тур эвеспе.
Бажының коңгураазы арываан, балдырының эъди катпаан Хунан-Караны тевектептер дээрге, дээрниң делгеми-биле, дээлдигенниң дезии-биле алдырбайн туруп-тур. Кажыктаптар дээрге, каптагайның делгеми-биле, хартыганың кашпагайы-биле алдырбайн туруп-тур эвеспе аан.
Адазы Узун-Сарыг хаанны көөрге, даң бажы шара-хере, даш бажы кара-шокар хиреде хунан кара кужаны өлүргештиң, эъдин чүмү-биле быжыргаш, кажык дег кызыл үрүлени* тарбыдааштың, Демир-Мөгеге чедирип турган иргин ийин.
Хунан-Караның күжү хүннүң-не хунан кара кужаның күжү хире бадып-даа турган. Демир-Мөгениң күжүнге хүннүң-не хунан кара кужаның күжү хире күш немежип турган иргин.
- Эки эр эжи ол хире эрээ көрүп турда, хувурай бер, херээжок кижи мал өлүрбес деп, хей-хоозун домак чүме-ле ыйнаан - дээштиӊ, Узун-Назын даӊгына-даа ажынып, хорадай берген туруп-тур эвеспе аан
Муӊ хуулгаазынын хувулап, муӊ илбизин илбилээштиӊ, хунан кара буганы соккаштыӊ, эъдин чүмү-биле быжыргаштыӊ, аяк дег кызыл үрүлени тарбыдааштыӊ, илби-шиди-биле Хунан-Каразынга чедирип берген туруп-тур. Хунан-Караныӊ күжүнге хүннүӊ-не хунан кара буганыӊ күжү хире күш немежип турар болу берип-тир.
Узун-Сарыг хаан хүннүң-не даң бажында хунан кужаны-даа Демир-Мөгезинге чидирткен-не турар бооп-тур.
Узун-Назын даңгына-даа дал дүъш хиреде дөнен кра шарыны соккаштыӊ, эъдин догерезин быжыргаштыӊ, Хунан-Карага аяк хире кызыл үрүлени тарбыдааштыӊ, муӊ шидизин шидиледип, муӊ илбизин илбиледип, чидиртип-даа турган иргин ийин.
Хунан-Караныӊ күжүнге хүннүӊ-не хунан кара буганыӊ күжү хире күш немежип турган.
Каш-ла хүн чиртиге, дээрлерниӊ Демир-Мөгезин тевектептер дээрге, делегейниӊ делгеми-биле алдырбайн туруп-тур. Кажыктаптар дээрге, каптагайның делгеми-биле, хартыганың кашпагайы-биле алдырбайн турган.
Бир-ле тудужунга кээп, туда соп алгаштыӊ, чүү боор, ак-кара булуттуӊ аразы-биле тырыкылай соп эккелгештиӊ, Хунан-Кара черин сирт кылдыр, каӊ дээрин кыӊгырт кылдыр-даа Демир-Мөгени каап алгаш, олурган иргин ийин.
Кара ыяш уннуг, час баштыг, хаш соруулдуг даӊзазынга калчаа кызыл такпызын хайыӊнадыр тыртып, Хунан-Караныӊ суксуну хана беген олуруп-тур эвеспе аан.
Өлген кижиниӊ сөзүн дыӊнаар, эжим, өлген инектиӊ ханын шанчар, эжим, сөзүӊ-домааӊ домактан! дээштиӊ, таакпызыныӊ хүлүн карааныӊ огунга хак кылдыр кагарга:
Халагым-түлегим, Арзылаӊ-Кара аъттыг Хунан-Кара деп кижи амы-тынымда халдай берди, Алдыы оран, Үстүү оран ада-ием, канчалдыӊ-чоондуӊ? – деп кыйгы сала чыдып-тыр эвеспе.
Каткан-хувурааныӊ бажы кулугур, даӊгыраан оскунарга, тамы дүвү чүме дээн, эжим, дыл оскундурарга, далай дүвү чүме дээни кайыл, эжим. Сен даӊгырааӊ оскунуп чыдырыӊда, мен чоонган мен – дээштиӊ:
Арзылаӊ-Карам, канчалдыӊ-чоондуӊ? – дээштиӊ Хунан-Кара-даа база-ла кыйгы сала-ла берген туруп-тур эвеспе аан.
Кыйгы салган кыйгызы Арзылаң-Караның аъттангы чарыккы кулаандан дыңналгаштың, ажыргы чарыккы кулаандан хат-салгын-биле дөмей, хааӊайндыр үнүп-даа туруп-тур.
Хунан-Кара-даа бактың багын көре-ле берген-дир дээш, Арзылаң-Кара-даа чел-кудуруу-биле Узун-Назын-Хаанныӊ азыраан малы, ара-албатызын таварып дизээлеп, маӊнап чедип келген туруп-тур:
Эр бодуӊ эрлик-даа сен ыйнаан, Хунан-Кара, эр эжиӊниӊ кырынга оруп агаш, мени чүге даӊгырааӊ оскунуп кыйгырдыӊ? – деп Арзылаӊ-Кара келгеш, чугаалап турган иргин.
Бо Демир-Мөге Алдыы, Үстүү оран ада-иезин баштай адап кыйгырган болгай, Арзылаӊ-Карам – деп турган.
Ындыг болза Үстүү ораны бодуӊ билир сен, Алдыы ораны мен билийн – деп, Арзылаӊ-Кара мынчап турган иргин.
Кара-кара булуттар көжүгүп-хайныгып кээп-тир эвеспе.
Кара чаӊнык-даа чыжырады-ла берген. Алды ама кара торгу аржыылы-биле алды каът кылдыр сый туткаштыӊ, Ханан-Кара кра номун номнай берген туруп-тур. Дөрт төнчүзүнге деггеш, адаанда дээрниӊ бодунуӊ оглу өртеннип, хуюкталып-даа турган. Ак булуду кээрге, ак аржыылын алды каът кылдыр сый тудуп алгаш, номун номчуп олурар бооп-тур. Кызыл чаӊнык кээрге, алды ама кызыл торгу аржыылы-биле кызыл номун ыйыӊ-кайыӊ кээп, номчуп олуруп-тур.
Дөрт төнчүзүнге деггештиӊ, адаанда дээрлерниӊ бодунуӊ оглу чүү-даа чүме чок, кодан довуу хире чүме чок кылдыр өрттендир, хуюкталып калган. Аксын-сөзүн алыр, өлүрер-чидирер чүме-даа чок болган туруп-тур эвеспе аан.
Алдыы орандан чер аксындан хола-хола хаайлыг, хола-хола дыргактыг, хола-хола чыда, селемезин туткулаан куруяктары кыңгырткайндыр төктүп үнгүлеп келген туруп-тур.
Арзылаң-Кара дешкилевишаан, баргаштың, каң-болат буду-холу-биле алдыы орандыва өрттендир, хуюкталдыр теп киирипкен туруп-тур эвеспе аан.
Ол-ла шаг-шаа-биле:
- Узун-Сарыг хаан, өөңде сен бе, чериңде сен бе? Изии-биле көржүптээли, черниң ыраандан, сугнуң узунундан келген кижи мен - деп, Узун-Сарыг хаандыва Хунан-Кара девип-давып, маңнап келген туруп-тур эвеспе.
Бурганының алдында буруңайндыр мыяктап, ширээзиниң алдында шириңейндир сидиктеп кире берип-тир.
- Чүгле хүн ашсын, оглум, дүн эртсин. Ам эртен тии чок ак өргээни, ак өөмнү бежен ак аданга чүдүртүп, бежен аданга алдын- мөңгүнүмнү чүдүртүп, ара-албатымны дең хуваап, азыраан малымны дең хуваап көрейн, амы-тын өршээп көр, оглум - деп чыдып-тыр эвеспе аан.
Хунан-Караның кылыктанган өкпези өжүп-даа турган. Дүрген, далаш-дакпыш өкпези ара дүжүп-даа турган иргин.
Эртенинде даң бажында Узун-Сарыг-Хаанның хүрээ-күчүзү чииңейни берген туруп-тур.
Узун-Назын даңгына биле Хунан-Караны «Ужур-езузу-ла ындыг чүме ыйнаан» дээш, эккелгештиң, дөрүнүң бажында дөрбелчин кара ширээзинге кожа олуртуп кааштың, алдын була таваанга нарын аъжы-чемин салып туруп-тур.
Алдын хоо-домбузунда изиг шайын кудуп турган. Чаңгыс тавактан чемненип, чаңгыс домбудан шайладып олуруп-тур.
Ара-албатызын-даа дүвүредип, азыраан малын, ара-албатызын дең хуваап алгаш, ам-даа чүү боор, Шил-Даг, Шилен-Даг чуртундува шииледи-шоолады чоруп-тур эвеспе аан.
Узун-Назын даңгына-даа ажыргы чарыында ай-биле сиилээн, аъттангы чартыында хүн-биле сиилээн хүн херелдиг хүмүш эзерин эзертээштиң, кара карактыг Чыраа-Кара аътты мунгаштың, чоруп турган иргин ийин.
Шыяан, чоруп-ла орган иргин. Чер ортузу чедип чоруп олурарга, Арзылаң-Кара аъттыг Хунан-Кара-Мөге дээрзи:
- Узун дургаар шыйган черимге дүн-хүн чок чоруп олуруңар, Доора дургаар шыйган черимге хонуп олуруңар - деп турган.
Ада-иези-даа сагыжында кире берген, Арзылаң-Ала-Тайгазы-даа, Шил-Даг, Шилен-Даг чурту-даа сагыжында кире берген, ужудуп-халыдып чоруп орган иргин ийин.
Дүнде дүн-даа чок, хүнде хүн-даа чок ужудуп-халыдып чоруп орган.
Шил-Даг, Шилен-Даг чуртунга чедип кээрге, кускун куйт дээр, сааскан сайт дээр чүме-даа чок. Ада-иезиниң улуг өөнүң орну өлең-сиген үнүп, маргаа-сиген базып каапкан чыткан.
Кара хөлдүң кыдыында оъттап турар алдан ийи адыр мыйыстыг, үш куспак кудуруктуг, үш илиг дүктүг Бора-Хөл аъдының, адазының куу баглаажындан башка, чүү-даа чок, чаа-дайын алгаш барган турган иргин. Аъдының баглаар черинге Арзылаң-Каразын баглап-даа турган иргин ийин.
Ёзулуу-биле улуг кара таалыңын дүжүргеш, улуг өөнүң эжии-биле эжиктен кирип келгештиң, ада-иезиниң олурар чериниң ийи аразынга олуруп турган. Муңгаравас боду муңгарап, Хунан- Кара эл-чаа алгаш барган адазының орар черинде «Ачай» деп ылчаңайнып, иезиниң олурар черинде «Авай» деп кылчаңайнып орган.
- Ёзулуг, ужурлуг чүме - дээштиң, улуг өгнүң орнунда үш бозага дег кара дажын кадап алгаштың, улуг хүлер пажын-даа агар-сандан ыяжын эккелгештиң, алдын булак, мөңгүн булак суун узуп эккелгештиң, чиң шайын хайындырып ижип орган иргин.
Чигир-чимизин чип, алдын булак таваанда арыг-аржаан аъжын-чемин аштанып-чемненип орган.
Ол орта Хунан-Кара-даа муңгаравас боду муңгагдап, деңгеревес болу деңгегдеп-даа, Арзылаң-Кара аъдын-даа:
- Комуң хоора, чаяаң чара семирип ал - дээш, Шил-Даг, Шилен-Даг чуртундува салып үндүрүп-даа турган иргин ийин.
Бир айда удуур уйгузун удуп чыткан. Улуг кара таалыңының иштинде улуг ак майгынын адазының улуг өөнүң орнунга кактырып-даа турган.
Соңгу аал-чурту чииңейнип-шооңайнып көжүп келген-даа турган иргин.
Ол орта адазының малчы-хойжуларының турар черинге малчы-хойжуларын олуртуп, хондуруп-дүжүрүп турган.
Өвүрүнде чиңнеп хавырар өле-була турар чериндиве өле-була чылгызын хавырып, үндүрүп турган иргин ийин.
Хоюнуң кадарчызы Хоюспаң ашактың турар чериндиве хой кадарчызы көк баштыг көшкүн, ак баштыг ашакты ол хевээр адазының турган чуртунда чүү-даа чүвени өскерткен чүме чок, доозазында өдек-хонаш, хой хондурар хонажында хондуруп турган.
- Өштүгде өжүмнү негээйн деп, кыктыгда хыымны негээйн - деп, удургу дижин ууй дайнанып, даг дижин чара дайнап-даа орган иргин ийин.
Ам-даа чүү боор, Арзылаң-Кара аъдын кыйгырып турган.
Арзылаң-Караның чаяа-даа чара семирээн, кому-даа хоора семирээн кээп турган. Бир чартыын ак хая, бир чартыын кара хая кылдыр Арзылаң-Караны соодуп, баглай берген туруп-тур эвеспе аан.
Хунан-Кара айның чаазында, хүннүң эртезинде Арзылаң-Кара аъдын мунуп алгаштың, чоруп-ла берген. Ол орта Узун-Назын даңгынаны чагып-даа олурган:
- Чаа-дайынга барган кижи чоок дизе, чеди чыл иштинден бээр келир боор мен, ырак дизе, тос чыл иштинден бээр келир боор мен. Даянып турзумза-даа, чаңгыс бодум, тайып ушсумза-даа, эр кара чаңгыс бодум - деп орган иргин.
- Аал-чуртувусту эки ээлеп турар сен - деп-тир.
Узун-Назын даңгына олургаш:
- Шулбунуң Шулбу-Мөге хаан болган болза күштүг- шыдалдыг-даа болгай. Чаа-дайынга барбас деп чүү боор, херээжок кижи дайын кылбас деп чүме хей чүме-дир. Шулбу-биле чаалажыр шаам келген - деп, түмен чааны төрүтпес, дүндүгүр кара маадырның дүрзүзүн дүрзүлени берген, муң кара чааның баштыңчызы муңзугур кара маадырның дүрзүзүн дүрзүлени-даа берген олурган иргин.
- Сени улуг чурттуң күрүзүн тудар дээш алган-на болгай, чаа-дайынга салыр дээш, алган эвес. Сен улуг чурттуң күрүзүн ээлээр сен - деп орган иргин.
- Чедер черинге чедип, баар черинге барган шаанда, үш катап дүш салып, үш үени харап көөр мен - деп, Узун-Назын даңгына-даа улуг чурттуң күрүзүнде олуруп калган иргин ийин.
Арзылаң-Кара аътты мунуп алгаш, Хунан-Кара-даа дүнде дүн чок, хүнде хүн чок шулбу оранында шулбунуң Шулбу-Мөге-Хаанының олчалап-чаалап алган ада-иезиниң соондува дүн дээштиң, хонар-даа чүме чок, хүн дээштиң, өргүүр-даа чүме чок, ужудуп-халыдып чоруп-ла орган.
Бедик черниң белин бастырып, чавыс черниң бажын бастырып, хүн дээш, хонар-даа чүме чок чоруп олуруп-тур.
Бир айлыктыг оранга чоруп орган. Арзылаң-Кара аъттың тынган тыныжы бедик таңдыларның кырынга хат-шуурган болу берген, чавыс таңдыларның кырынга куу туман болу берген. Арзылаң-Караның тепкен доозуну соңгу талазында караңгы дүн болу берген чоруп олуруп-тур эвеспе аан.
Бир айлыктыг оранга ужудуп, халыдып чоруп олурарга, Арзылаң-Кара тура дүжүп-түр:
- Хунан-Кара, эр бодуң эрзиг-даа болзуңза, эът-чүрээң таан-даа багай-дыр. Эл-чааның оранынга келгештиң, соондува көөр, мурнундува көөр - деп турган иргин ийин.
Соондува көөрге, чүме-даа чок, Арзылаң-Караның каң-болат дуюу-биле тепкен черинде караңгы-ла кара дүн бооп-даа алган турар бооп-тур. Мурнундува шинчип көрүп турарга, бедик таңдыларның кыры шуурган дүже берген, чавыс таңдыларның кыры куу туман болу берген. Арзылаң-Караның изиг-соок тыныжы хат-халап-биле бүдүп чоруп олурар бооп-тур.
Шыяан! Арзылаң-Кара-даа тура дүжүп-даа турган иргин:
- Эр кижи аян-чорук чораанда, соондува көөр, мурнундува көөр чоор - деп-тир.
Соондува көөрге, кара доозун караңгылап келген, мурнундува көрүп турарга, сарыг ховунуң ортузунда ийи-үш адыр кызыл доозун турар бооп-тур, мал-маган кара хараган дег кара хову шыва берген турган иргин ийин.
- Кижи чери кижээ, киш чери кишке кадыр. Арттан артык арт турар, кижиден артык кижи, аъттан артык аът турар - дээштиң, Арзылаң-Караны өлүр чеде берген өктек кара богба кылдыр хуулдуруп, Хунан-Кара боду моң ыяш эзеңгилиг, морзук кежи төрепчилиг, сарыг-кидис хевенектиг арга-даа чок амытан бооп алган чалдырады чортуп-даа олурган иргин.
Үш адыр кызыл доозунга чедип кээрге, Далай-Байбың-Хаанның аар ийинге чиңнеп хавырар, арбын-түмен ала чылгызы-ла хову шыпкан турган.
Ынча-мынча чортуп олурда, тос чылын төрүвээн дошкун сарыг бези киштей кааптарга, Арзылаң-Кара киштепкен турган иргин.
Ховунуң ховузунда чылгының доозуну чүме-даа көстүр аргажок кара доозун бооп турган. Доозуннуң аразында бир-ле көөрге, Арзылаң-Караның иези дошкун сарыг бе долгандыр оранып, маңнап турган иргин.
- Элезин дылдыг мал-даа болза, төрүп кагган төлүнге ындыг кончуг, эът дылдыг мээң ада-ием ханныг-каралыг Кара-Көгел-Хаанның аал-оранында та өлүг-дириг - деп, Хунан-Караның карааның чажы дамырактыг кара суглар бооп, кара торгу тонунда төктүп орган.
Кара богбазын мунуп алгаштың, элеңнедип-тендиңнедип бар чыдарга, адазының чылгычызы Аскагалдай-Сайын-Куу хавычы хүртүм шокар аскыраан мунган, хола уруун сөдүрээн хап олуруп-тур эвеспе.
Кара богбазындан аңдарлы чоруй, дүже халып каавыткаштың, езулап, хүндүлеп бараалгап турган.
- Оттуг карактыг, ок-боо болган, окпан-чипкен оглум, кайыын келдиң, кай бар чыдыр сен? - деп турган иргин.
- Мен-даа, ада, чаа-чалбактың чаштанчызы чүме мен, өргечи- күскечи, өскүс-чаңгыс амытан мен. Кыжын болур чылынды, чайын болур, сарыг-суг кайда чүмел, ада? - деп турган иргин ийин.
- Ындыг-ла чүме болза, оглум, мөңгүннүң кырында алдын салдынган, алдын кырында чигжир салдынган, эрте-бурунда эттиң кырында эт немешкен, малдың кырында мал немешкен Кара-Көгел-Хаанда-ла болгай, оглум. Биеэде Шил-Даг, Шилен-Даг чурттуг Далай-Байбың-Хаанның чылгычызы чораан кижи мен. Ам бо үеде шулбунуң Кара-Көгел-Хаанның чылгычызы болган турар кижи мен, оглум. Мынча малды кадагалап чорзумза-даа, бөрттүг бажым бөргү-биле алыр, чеңниг кырым чеңи-биле алыр, моортан чүве бүртүк* болур болза, даң-хүн чоок кижи мен. Аштап-даа чоруур чүме-дир, оглум, элеп-түреп-даа чоруур чүме-дир, оглум. Далай-Байбың-Хаанның ара-албатызындан аңгы кижи болза, кижи төрелгетенниң кижизинден өске шулбу кижи база бар. Ындыг кижи аас-сөстүг-даа, дыыжы кулактыг- даа болур чүме, оглум. Арзылаң-Кара аъттыг Хунан-Кара мөге деп кижи болза, шаг-дүпте-ле Ус-Далайның кыдыында Устуң Узун-Сарыг-Хаанының Узун-Назын даңгыназын олчалап-чаалап алыр дээш чоруткан. Чүнү билдиң, чүнү дыңнадың? - деп турган иргин ийин.
- Ындыг кижи шагда-ла дээрлерниң Демир-Мөге деп кижизиниң огунуң бажында барган чүве эвеспе - деп турган мргин.
Ашактың карааның чажы-даа чок, караа суу-биле кады борбаңайнып чуглуп-даа турган иргин ийин.
- Эки чүме көрбес-ле чүме-дир, оглум. Малчы кижи хүннүг оранга дириг чораан-даа дүжүк чок-ла-дыр. Бир сактып орган чүме ол-ла чүме-дир, оглум - дээш, ыы-сыы-биле турган иргин.
Кээргей-даа берген, магадай-даа берген орган.
- Ындыг болза, ада, арай доктаа. База бир чугаадан чугаалаайн, ада - деп-тир.
- Харын, ынчал, оглум - деп, алыңгы эдээ-биле арнын-бажын чоттуна берген.
- Ындыг болза аъды Арзылаң-Кара, ады Хунан-Кара-Мөге деп кижи болза, чарынныг-төштүгнүң алдынга чытпас, эргектиг-дыргактыг эки эр атчып-тутчуп-даа болбас деп дыңнаан мен, ашак. Үш шагда үстүп көрбээн, үш түме кара чааны үзе баскан, тос шагда дооступ көрбээн, дөс-дөгээ кара чааны үзе баскаштың, Шил-Даг, Шилен-Даг деп черде Алдын-Булак, Мөңгүн-Булактыг, Агар-Сандан, Анаа-Сандан ыяштыг ол черде Устуң Узун-Назын даңгыназын алгаштың, чурттап олурар деп бир чүме дыңнаан мен, ашак - деп орган иргин.
- Ылаптыг-шынныг күштүг чугаа болза, оглум, бо чылгыны дүне-хүндүс чок, күс-чай-даа чок, чер ап чылдырып келзимзе, чеде-ле бээр оран болгай - деп турган иргин ийин.
- «Кара шагдан бээр аштап-түреп чор мен» деп чүң боор, ашак? - дээш, Хунан-Кара кара богбаны мунгаш, чылгы аразында кирген дег болза, ийи чылын төрүвейн барган сувай бени-даа шалбалай соккаштың, молдуруун кадыра иткештиң, соя берген туруп-тур эвеспе.
Ашак таваар чедип келгештиң:
- Бажым алыр бугум келген-дир эвеспе - деп, хая көрнү берген турган иргин ийин.
Соя соккаштың, күжүр Хунан-Кара үзе кезип, улуг одун ужудупкаштың, шыктыг-шыктыын ашактың кара таалыңынга дыгып-тырып олуруп-тур. Кадыг сөөгүн каккырып, чымчак сөөгүн сиңмирип, илби-шиди-биле ашактың караан көжегелеп, муң шидизин шидиледип, ажырып олуруп-тур.
- Чоруу-ла чогузун, мөрү-ле мөгейзин, шулбунуң Кара-Көгел хааны бо чылгыны ончалап, даңзылап турар шаа бар эвес. Чаңгыс хырным тоттурдуң. Ийи кара кускуну бар, оглум. Ийи кара кускун көөр болза, санчок болгай. Адыг-даа кылган сек чок. Ам бир чаңгыс хырным тотту - деп алгап-йөрээп-даа турган иргин ийин.
- Чылгыңны салып алгаштың, чорутсуңза, окта кем чок, ашак. Ылавылап, таптыг-ла Арзылаң-Кара аъттыг Хунан-Кара-Мөгениң Шил-Даг, Шилен-Даг чуртундува чорупсуңза, мал эвес мал-даа ында-ла, ара-албаты-даа имилээн-не турар - деп-тир эвеспе.
- Солун чугаалыг оглумнуң чоруу чогузун, мөрү мөгейзин! - дээштиң, Шодаң-Шокар аскырын мунгаштың, оруун каалады чораан дег болза-ла, былгызын былгыргылаарга, сарыг ховуда чылгы-даа кажыккылаштыр, тырылдыр бөлдүне берген.
Ашак-даа Шил-Даг, Шилен-Даг чуртундува дээринде доозунун кожайты чылгызын сывырыпкаш, чанып чоруп-ла берген-дир.
Хунан-Караның ишти-хөңнү көвүдеп турган иргин. Аксын туттунуп:
- Арга-чүүлзү-даа херек-ле болгай, ада-иемниң амыр-мендизин айтырып алырым кайык - деп олурган иргин.
Кара богбазын мунуп алгаштың, элеңнедип-тендиңнедип чоруп олуруп-тур эвеспе.
Ол чорутса, Кара-Көгел-Хаанның кара тайгазының белинде кода-хүрээзин көөрге, эзим-арга-биле бүткен, чалым-туруг-биле бүткен туруп-тур эвеспе. Кода-хүрээниң дээр дөпчүүнден* башка, кирер-баар-даа чер чок турган.
Ынчап чортуп чоруп олурарга, кара туруг ышкаш кара хүрээниң мурнуку талазында, карак четпес сарыг ховунуң ортузунда шулбунуң ара-албатызы кара булут ышкаш, хайынган турган.
Халаңнады-элеңнеди көрүп чортуп чоруп ора, шулбунуң Кара- Когел тайгазында кода-хүрээзин көрүп турарга, Кара-Көгел-Хаанның туруг-хая-биле бүткен кирер эжии-даа кижи баар арга чок турган.
Хунан-Караның даржы* хөрек-чүрээ дакпыжап, муңгагдавас боду муңгагдап, деңгегдевес боду деңгегдеп чоруур болу берип-тир.
Кода-хүрээниң чиге-ле соңгу чүгүнде шулбунуң Кара-Көгел хаанның бак чүгүн бак эжии-биле эжиктедип, коданда кирип келген туруп-тур.
Кода-хүрээниң мурнунда сарыг шулбуларны көөрге, көшкен булут-даа ышкаш, чанган таан-даа ышкаш, көжүгүп, хайныгып-даа турган.
- Чүге мында турар чүме боор? - дээштиң, ынча-мынча чортуп чоруурга, ийи тала баг каккан турган.
Кода-хүрээниң ортузунга кирип келген чоруп олурарга, карак- кулак четпес улуг кажаа турган иргин.
Кара богбазын кажаа булуңунга баглап кааштың, шинчип көрүп турарга, кажаа даштында сарыг бөөдей* чадырны кыска доорбаш* сүргү*-биле туткан болган. Ыжы буруңайнып турган.
«Бустуг чадырда бужар чок чүме дээн» дээштиң, Хунан-Кара кара чадырның эжии, дөрү-биле-даа кире дүжүп кээрге, үе-дүпте бир-ле хоюнуң кадарчызы Хоюспан ашак ирей-кадай чүгле амылыг, хоюн кадарган турар бооп-тур эвеспе аан.
База-ла ийи-үш катап езулап, бараалгап турган.
- Кайыын келдиң, оттуг карактыг, ок-боо болган, окпан-чипкен оглум? - деп орган иргин.
- Соңгу чүктен үнген өскүс-чавыс, чаа чаштанчызы чаңгыс амытан мен. Кыжын болур чылынды, чайын болур сарыг-суг деп чоруур кижи мен - деп орган иргин.
- Ындыг чүме харын бо күрде болгай, оглум - дижип олуруп-тур.
- Өгге кирген амытанга сарыг-суг бар ирги бе, кадай? - деп-тир.
Сарыг-сугну кудуп берген иргин. Сарыг-сугну доңгайты ижипкен.
- Ындыг кижи узун чоруктуг, узун кулактыг болур чүме, оглум - деп сымыранып олуруп-тур эвеспе.
- Чиге соңгу чүкте Шил-Дагны, Шилен-Дагны чурттап турар Арзылаң-Кара аъттыг Хунан-Кара-Мөге деп кижиниң сураа, шимээнинден чүнү билдиң, чүге душтуң, оглум? - деп-тирлер.
- Дээрлерниң Демир-Мөгезинге ындыг кижи шагда-ла өлүртүп каан деп дыңнаан мен, ирем, кадам - деп орган иргин ийин.
- Эки-ле чүме көрбезивис ол-дур - дээш, ирей-кадай дораан ыглажып-ла берген. Карактарының чажы база-ла эдектеринде арыкталып-орукталып агып, төктүп турар болган.
Кээргей-даа берген, муңгарай-даа берген олуруп-тур эвеспе.
- Биеэде Далай-Байбың-Хаанның хоюнуң кадарчызы чораан улус бис, оглум. Ам база шулбунуң Кара-Көгел-Хаанның хоюнуң кадарчызы улус бис. Биеэде эъттиң эъдин чип, шайның сарыын ижип чордувус, ам болза арыг сарыг-суг-даа тывылбастаан - деп орган иргин.
Шыяан ам. Ыглажып-сыктажып-даа, кээргеп-магадап-даа орган иргин ийин.
- Мынча малды кадагалап оргаштың, кижи канчап куруг олурар - дээштиң, Кара-Көгел-Хаанның хоюнуң баштыңы кум ак иртин өлүрүп, киирип-даа турган иргин ийин.
Ирей биле кадай чарлык бооп, «Хонуувус келген-дир» деп, ыглажып-сыктажы берген иргин ийин.
Хунан-Кара муң илбизи-биле илбиленип, муң шидизи-биле шидиленип тургаштың, карак дываш дээриниң аразында ирей, кадайны билинместеди илбилепкештиң, кум ак ирттиң эъдин-даа шыктыг-шыктыын ирей, кадайга деп каап, кадыг сөөгүн каккырып, чымчак сөөгүн сиңмирип орган иргин ийин.
- Чоруу-ла чогузун, мөрү-ле мөгейзин! Бо Кара-Көгел-Хаанның хайгыылчы кара ийи кускун шулбузу-ла билбес болза, муң хойнуң аразынга кирер эвес, бис-ле билир болгай бис. Чаңгыс катап хырнывыс тотту, чоруу-ла чогузун, мөрү-ле мөгейзин! - дижип олуруп-турлар.
Сарыг-кидис хевенээниң курун чешкештиң, Хунан-Кара ол чадырның дөрүнде ооргалай берген чыдып-тыр эвеспе аан.
Ооргалап удуп-оттуп чыдырда, ирей-кадай иткилежип, угужуп олурар бооп-тур эвеспе аан.
- Чажында Хунан-Караның чарнының аразында хунан кара инек дег кара меңниг кижи-ле болгай. Бо чыткан сарыг-кидис хененектиг оолдуң чарнының аразында кажык дег кара меңни кѳрем. Даштын турган кара богбаны көөрге, Арзылаң-Караның дүрзү-түрүзү бар хевирлиг - деп, ирей-кадай чугалашкан-даа олурар бооп-тур.
- Каткан хуурааныңар баштары, кулугурлар! «Хунан-Кара, Хунан-Кара» деп чүңерил? Куу бажыңнарны куйгалаар-өрттедир мен, кулугурлар. «Арзылаң-Кара, Арзылаң-Кара» деп чүңерил, кулугурлар? Аксы-думчууңарны буза шавар мен, кулугурлар! - деп-тир.
- Борта-ла болзун, оглум. Бо ашактың аксы бош кижи болгай, оглум.
- Борта-ла болзун, оглум. Бо кадайның аксы бош кижи болгай - дижип турганнар иргин.
Ол орта-даа чүү боор, Хунан-Кара-даа ирей, кадайны удуду-уярады тарбыдапкаштың, ол чадырдан үнүп алгаштың, Хунан-Кара маңгыс бооп хуулуп алгаштың, ол маңнап чоруткаштың, оон ам Кара-Көгел хаанның улуг өөнүң өрегезиниң каъдының иштиндиве кире халый бергеш, үттүг тевенениң үдү хире ойбак кылып алгаш, өреге каъдындан бакылап көрүп чыдарга, ийи думчуундан ийи сарыг чылан уштунуп келген, кара чаңгыс карактыг, карыш боттуг чылбыганы көрүп чыдарга, күчү-шыдалы өлүр өлүм-даа чок, өзерге, назыны-даа чок амытан туруп-тур эвеспе аан.
Өреге кырынга ак ас бооп алгаштың, көрүп олурарга, кызыл туруг ышкаш, кода-хүрээниң мурнундан чеди бөрүнү эдерткен, ийи-үш карактыг, ай-хүн ышкаш, чырыткыланып чоруур шулбунуң кадыны чоруп олуруп-тур.
Чедип келгештиң, шулбу хаанның хойнундува кире бээрде, чеди бөрүзү колдуундува кире берип-тир эвеспе аан.
«Кижи күчүлүг, мерге шыдалдыг чүмези бо-ла чүме-дир» дээштиң, көрүп чыдып-тыр.
Даң бажы шара-хере, даш бажы кара-шокар хиреде база-ла ийи-үш карактыг шулбунуң кадыны хойнундан турарга, чеди бөрүзү колдуундан үнгүлеп келген. Кода-хүрээниң мурнундува чеди бөрүнү эдерткештиң, чоруп каап-тыр. Соондан ак ас бооп алгаш, дыңнап чоруп олурган иргин.
Кода-хүрээниң мурнундува дүн дег кара Кара-Дагның арга чартыында дедир аастыг кара куйга чеди бөрүзүн эдертип эккелгеш, кире берип-тир эвеспе.
Ол эртенинде кода-хүрээниң иштинге кижи-даа көөр аргажок, кызытпа чазын колдуктап алган, сарыг-кидис хевенектиг амытан кылаштап чоруурга, кода-хүрээниң мурнунда карак четпес сарыг ховуда шулбунуң ара-албатызы ийи-үш куржалы берген келгеш, оон ам шулбу хааны биле ийи тала бооп алгаштың, баг адып, адаан-оюн кыла берген туруп-турлар.
Шулбунуң Кара-Көгел хаанының талазы уттуруп турар, бир талазы удуп турар бооп-тур. Согун дажып-ла маңнажып туруп-тур эвеспе аан.
«Хунан-Караның өкпе-хөрээн өрттендир, хуюкталдыр адар» дижип турар бооп-тур. «Соңгу черден Арзылаң-Кара аъттыг Хунан-Кара келир чүме, ооң өкпе-чүрээ болзун!» деп, баг адып, чииңейндир ойнап туруп-турлар.
«Хунан-Караның өкпе-чүрээ өрттензин!» деп, сарыг-кидис хевенегин сеглеңнеди дешкилеп, согун дажып маңнап, хүнзеп-даа турган иргин ийин.
Даарта хүнүнде шулбулар база-ла баг ада бергеннер. База-ла сарыг-кидис хевенээ-биле саглаңайндыр чүгүрүп келгештиң, согунну дажып берген турган иргин. База-ла чүзү боор, шулбунуң талазы уттуруп турар, өске талазы удуп-даа турган иргин ийин.
«Чоп-даа анчыг, чоп-даа адаарганчыг хаан боор» дээштиң:
- Мен адып көрейн, хаан - деп-тир.
- Чаңгыс чазар болзуңза, кара бажыңны алыр чүме, кулугур - деп турган иргин.
- Кижи аткан чүвени кижи атпас, канчап барган чүме? - деп,
- Хунан-Караның өкпе-чүрээн өрттендир, хуюктандыр адайн, хаан - дээш, кызытпа чазын адып үндүрүп турган-даа иргин ийин.
- Хунан-Караның өкпе-чүрээ өрттени берди - деп хөөреп турганнар.
Ол хүннү бадыр шулбу хаанының талазын каш удаа адып-даа алган иргин.
Шулбу хаан айтырып-тыр.
- Кайы аймактың кижизи сен? - деп айтырып-тыр.
- Хая-даштыг мен болза калдар барыс шулбуларның өөрү мен. Адыгжы-тудугжу улус алыр мен - деп-тир.
Даартазында база-ла адаанныг оюн кыла берген туруп-тур.
Шулбу хаанының талазы тиилей адып турар, сарыг-кидис хевенектиг багай оолдуң адып турары-даа кежээлээн, аңаа деңнежир чүме чок туруп-тур.
- Бодунуң кызытпазы-биле безин бо хире адып турар кижи өске улустуң огу-чемзээ-биле адар болза, оон артык болур - дээш, шулбуларның огун-чемзээн эккеп бээрге, тыртыптарга-ла, углуп-ла турар болган.
Шулбунуң огун-чемзээн доозазын уу-чаза-соп кагган туруп-тур.
- Далай-Байбың-Хаанның огун-чемзээн эккеп бериңер - деп турган иргин ийин.
Далай-Байбың-Хаанның огун-чемзээн тергелиг аът-биле тергелеп эккеп турган.
- Бо болза чаа-дайынга чарлык-биле бүдүрген ок-чемзек-тир. Мооң-биле кижи оюн-адаан адар болза, хаан ара-албатыга кем-хора болур. Че, хаан чарлыы-биле адып-ла-дыр мен ийин. Далай- Байбың-Хаанның огу-чемзээ-биле Хунан-Караның өкпе-чүрээн өрттендир адыптайн, хааным - дээш, тыртынып келгештиң, муң хире хаазын муң илбизи-биле Хунан-Кара домнай каккаштың, ада кааптарга, шулбунуң бир чартыында имигейнип-кымыгайнып турган ара-албатызы ашталы берген, хан-чин-даа арыкталы ага берип-тир.
- Дем-не диведим бе, хаан. Ара-албатыңның элбээ ындыг бе, ара-албатыңга хайыра чогуң ындыг хаан сен бе? - деп-тир.
Ханы каралыг Кара-Көгел хаан шулбуң улам-улам амырап турган иргин:
- Соңгу черде Хунан-Кара мөге деп кижи бар, ооң-биле адыг- чарыш кылыр-ла кижи болгай мен. Харын аргалыг-дузалыг кижи-дир сен - деп турган иргин.
- Ам бир адып көрем - деп-тир.
- Адып албас мен, хааным, бак сагыш амытанга хора болур - деп турган иргин.
- Ат! - дээн иргин.
База бир чартыында имигейнип турган шулбуну-даа оюн-адыг чок кылдыр арылдыр-ашталдыр адып үндүрүпкен-дир эвеспе.
Оюн-даа дээр чүме чок, оюн-даа бузулган туруп-тур, хап чоруй барган.
Ол орта-даа Кара-Көгел хаанның карааның огу, иштиниң көгү дег чаңгыс оглу-биле дөмей апарган турган иргин иийн.
Ол орта чеди хонукта чурттап турда, Узун-Назын даңгына Арзылаң-Караны баглап алган, улуг уйгузун удуп чыдар шулбунуң Кара-Көгел хаанының кода-хүрээзинде кызыл хан агып кирип келген кылдыр дүжедип турган иргин.
Хунан-Кара база дүжеп чыткан иргин.
Кара-Көгел хаанның өөнге эртен кире берген. Хаан оргаш:
- Чүнү бодандың, чүнү дүжедиң? - деп орган.
- Бо дүне, хаан, дүш-түл муңу чүме ийикпе, үстүү оранда Арзылаң-Кара аъттыг Хунан-Кара мөге деп кижи-биле адаан-моөрей, адыг-чарыш кылып, дүжеп хондум, коргуп тур мен - деп олурган иргин.
- Мээң дүжүмде база ындыг болду. Ханы-каралыг, нүгүлдүг- күжүргүг Арзылаң-Кара аъттыг Хунан-Кара мөге деп кижи чедип келген, аал-чурттуң чартыы кызыл хан болу берген деп дүжеп хондум - деп, Кара-Көгел хаан чугаалап орган.
- Өжээн-адаанныг чаа-дайын уйгу дүш-түлүкте кирип келген-дир, хаан. Силерниң өлүр тыныңар, сүү-сүнезиниңер, сүлде-сагыызыныңар чүде болур чүмел? Мен карактап-кулактап, корүп-даа олургай мен - деп-даа олурган чүмези иргин иийн.
- Харын болур-дур. Мээң сагыжым ышкаш чүме айтырып олур сен - дээш, Кара-Көгел хаан-даа чугаалап эгелей берген:
- Бир күчү-шыдалдыг сүнезиним кода-хүрээниң мурнунда дүн дег кара дагның арга чартыында дедир аастыг кара куйнуң иштинде кадыным-биле кады чоруур чеди бөрү ол болур чүме. Бир күчү-сүнезиним кадыг кара чамның бир ужунда чүме. Бир сүлде-сүнезиним кара саар кадыг идиимниң улдуңунуң аразында сарыг болат бар. Бир сүлде-сүнезиним чиге соңгу чүкте үш сарала мыйгактың эң ортузунда чоруур мыйгактың иштинде мөңгүн хааржак, мөңгүн хааржактың иштинде алдын хааржак бар, алдын хааржактың иштинде чеди тас-ары болур чүме. Ынча сүнезинимниң чаңгызы-даа өлбейн баар болза, чүс сөөгүм тутчуп-даа турар, эъдимни кезип-даа турар болза, өлүр ужур чок мен - деп орган иргин ийин.
- Ындыг-дыр - деп, дыңнап орган иргин.
- Бо хүн кара куйнуң иштинде чеди бөрүнү кадагалап хүнзээр мен, хаан - дээн иргин.
Чеди бөрүже, дедир аастыг кара куйдува, Хунан-Кара чоруп-ла берген.
Ийи шарыны илби-шиди-биле сога-соп алгаштың, тулуптай сойгулап алгаш, өл хөрүк кылгылап алган иргин ийин.
Арганың аар ийин аа-хоора соп эккелгештиң, кара куйнуң аксынга дөгерезин салгаш, ийи шары кежи хөрүк-биле чииледи-шоолады хөрүктей-ле берген. Иштинде бөрүлери чиигейнип, шулбулары шуругайнып, кышкыржып-даа турган иргин.
Чеди бөрүзүн коданы-биле кады чок кыла шаап алгаш, чиге соңгу чүкте ийи-үш мыйгаанга хап кээп-тир эвеспе. Эң ортузунда бар чыткан мыйгактың иштин чара адып бадырып-тыр. Бүдүү тарбыдааш:
- Оранның таң шагаан оъдун чигеш, дамырактыг кара суун ижиңер! - дээштиң, чорупкаштың, алдын хааржактың аксын ажыдыптарга, чеди тас-ары-даа үне-ле халаан.
Алдырбайн баарга, соора адыштап каап-тыр.
Бирээзи үстүү орандыва четтирбейин, оогайнып үне бээр орта, хар-чаашкын чагдыргаштың, адыжынга кара чаңгыс хүн дээртиптерге, үстүү орандан оогайнып бады келгеш, холунга хонуптарга, ол орта тас-арыны өлүрүп каггаш, ол-ла дүне келгештиң, Кара-Көгел хаанның улуг кара чазының кирижин-даа сек чок кылдыр үзе соккаш, кара саар кадыг идиин оорлап алгаш, хылыш сарыг кестиин-даа уштуп алгаштың, база-ла уу-чаза сый шаап октавыткан.
Шыяан ам. Хамык кудун өлүрүп кагган туруп-тур.
Эртенинде шулбунуң Кара-Көгел хааны миннир-билинмес, тынныг аараан-даа чыдар бооп-тур.
Келир кежээ дүнүнде эжик аксынга кара чаваа карак дырбаш дээриниң аразында Арзылаң-Кара бооп тура дүшкен.
Сарыг-кидис хевенектиг багай оол Хунан-Кара болуп, арамактың алдын шалбазын тудуп алгаш, ужун сөөртүп кирип келгештиң, хаанның мойнунга үш ораай каккаш, өлүг доң-биле доңнай берген туруп-тур эвеспе.
- Бо чүнү эккелдиң, кулугур, эчигей-ачыгай - деп турган иргин.
- Харын-даа сээң мойнуңда тос тыныңны доозазын камгалаар дошкун кара сыдым деп чүме-дир - дээш, доңнап кааш, үне халаан ояар Арзылаң-Караны аъттангаш, алдын шалбазы-биле тѳрепчилепкеш, чаа-дайын кышкызын кышкырыпкаш, чиге соңгу чүктүве ужудуп-халыдып чоруп каап-тыр.
Чеди хемни кежир тепкилеп маңнаарда, Арзылаң-Кара тура дүжүп-тур эвеспе.
Куу сөөк-даяа арткан, каттырган-иттирген:
- Хунан-Кара кулугур, муң хуулгаазынны хуулгаар, муң илбини илбиленир кулугур! Авыяастап тургаштың, хамык кудумну- сүнезинимни өлүрген-дир сен! - деп, куу сөөгү куңгурткайнып чыдып-тыр эвеспе.
Арзылаң-Кара база-ла тепкилеп-тывылап, маңнап чоруп берип-тир. Тос хемни, тос артты ажа дүшкеш, көөрге, Арзылаң-Караның каң-болат дуюунга сөөк-даяк эстип-элеп, бастынып калган бооп-тур эвеспе.
Арзылаң-Кара аъдын мунгаш, дедир келгештиң, шулбунуң когу-сүнези чок кылдыр кырып каавыткаштың, бодунуң кижи төрелгетенден төрүттүнген ара-албатызын, кырган ада-иезин тергелеп-чуузалап алгаштың, хараган дег малын карарты сүргеш, хая дег эдин халайты чүдүргеш, Шил-Даг, Шилен-Даг чуртундува Хунан-Кара чоруп-ла берип-тир эвеспе.
Дүнде дүн чок, хүнде хүн чок чоруп олуруп-турлар. Чер ортузу чедип чорааштың, Шил-Даг, Шилен-Даг чурту, Узун-Назын даңгыназы-даа сагыжынга кире берген чоруп олуруп-тур эвеспе.
- Узун дургаар шыйган черимге дүне-хүндүс чок чоруп олурар силер, доора дургаар шыйган черимге хонаттап чоруур силер -дээштиң, ара-албатызынга хемчег-хуусаазын айтып бергештиң, Арзылаң-Кара аъды-биле Шил-Даг, Шилен-Даг чуртундува ужудуп-халыдып чанып олуруп-тур.
Дүнде дүн чок, хүнде хүн чок ужудуп-халыдып чедип келгештиң, адазының улуг уян баглаажынга Арзылаң-Каразын баглап каггаш, улуг өөнге кирип келген турган иргин ийин.
Узун-Назын даңгыназы-даа хаш ышкаш ак дижи-биле хадыңайндыр каттырып орар бооп-тур. Алдын хоо-домбудан шайын ижип, алдын була тавактан аъжын-чемин аштанып-чемненип, ижип-чип олуруп-турлар эвеспе.
- Сеңээ мен үстүү орандыва аът баштыг ачын бора хартыга бооп алгаштың, бир ай хиреде кылыйтып чеде бергеш, шулбу хааны-биле сен ийиже дүш берип турган болгай мен - деп чугаалап олуруп-тур эвеспе.
- Харын дүш дүжей бергеш, дүжү-биле сүү-сүнезинин доңгайты сөглеп берди - деп каттырып-иттирип оруп-тур.
Соңгу аал-чурту чиигайндыр-шоогайндыр көжүп-дүжүп-даа чедип келген турган иргин ийин.
Далай-Байбың хаан-даа хонар хонажында хонуп, Алдын-Булак, Мөңгүн-Булак арыг кара суун азыраан малы, ал-боду ижип, амырап туруп-тур.
Улуг чуртунуң күрүзүнге кирип келгеш, улуг найыр-курумну тос хонуктуң иштинде үргүлчүлеп, найырлап-курумнап, Шил-Даг, Шилен-Дагга оюн одура, чигин чире чурттап чоруй барып-тырлар эвеспе аан оң.
Ол-даа барды, мен-даа келдим.