Шыяан, эртенгиниң эктинде, бурунгунуң мурнунда, калбак чүве хадып, борбак чүве чуглуп турар шагда чүве ыйнаан.
Арзай-Карзай тайганың артын, Ак-Хемниң аскын чурттаан, Аңчы-Кара деп ашак чоруп-тур.
Шыяан, ол ашактың ажы-төлү, алган кадайы, азыраан малы-даа чок. Чүгле чаңгыс Алдын-Сарыг аъттыг, мындыг ашак иргин.
Демги ашак ол ынчап чурттап чорааш, Арзайтының аңын- меңин өлүрер. Ооң кежин идик-хеп кылып аар.
Та чежеге-кажага аңнап келген кижи, бир Арзайтының бажынга кара ыяштың кадыр ойун бажындан харай бээрге, ол ойнуң баарында ак баштыг адыг чер чазарлап чыткан-дыр.
Чоокшуладыр үңгеп чеде бергеш, адыгны дыңнап чыдарга:
Арзайтының аар ийинге алды чүс алдан чыл болдум. Бээр ийинге беш чүс бежен чыл болдум, мындыг кончуг кижээ алдырбас амытан казып көрбээн мен. Чүү кончуг чоор? Мынаар чүзү, кандыызы кире бээри ол? дээш, мону казып чыдырда:
Ак-Хемниң аскын чурттаан Аңчы-Кара ашак кижээ дужа бээйн-не. Өлбейн чорааш. Аңчы-Кара ашакка бир чүвени чугаалап каар деп бодаан кижи эвейик мен бе - деп.
Хайыракан казып-казып, дыштанып оргаш, мындыг чүве чугаалап-тыр эвеспе.
- Бо хайыраканның чиктиин але. Бо мынча назын назыдааже, мооң та чеже оглун өлүрүп чивээн дээрил! Та шынын, та мегезин ынчап орар чүве. Шынап-даа болза, оранның аңы-биле чугаалыг эвес - дээш, бир удаа алды араалыг* кара боозун шыгаап үнүп кээп-тир эвеспе.
Шыгаап үнүп кээрге, бир талакы караа бастынмас, бир талакы холу туттунмас апаар, хоржок болган.
Мырыңай хоржок хире апар чыдарга, соскай тыртып кааштың, база дыңнап оруп-тур эвеспе.
Дыңнап орарга, демги адыг демги чугаазын уламчылаар, мындыг бооп-тур.
Аңчы-Кара ашак алды араалыг боозун бир талакы холунга туткаштың, чөдүрүп-түр эвеспе. Чөдүрүптерге, ак баштыг хайыракан көре тыртып келгештиң:
- Оо, мында ап четтиң бе, кырган өгбе. Харын-даа канчап мени боолатпаан боор сен? - деп.
- Чок, сени боолаар дээн болзумза, дем-не боолаптар мен. Эгезинде дем-не үңгеп келгеш, шыгаап чыдырымда, ындыг чүве чугааладың. Чүнү чугаалап каар дээн силер? - деп айтырып тур эвеспе.
- Сен болза үш үени эртир, үш дүптү буза аңнап-меңнеп келген болгай сен. Мээң ажы-төлүм маңаа сес сан чедип турган. Бир эвес сен өлүрүп, чивээн болзуңза! А, анча хөй ажы-төлдү өлүрүп чип каан сен. Ам чаңгыс бодум арткан мен. Арганың шыргайынга, черниң бертинге коргадап чорааш, артып калган кижи мен. Сенде база ачы-үре бар эвес, база-ла чок болгай. Менде база ачы-үре бар эвес, база-ла чок болгай. Сен болза назын дөгээн, үш үени эрттирип келген кижи-дир сен. Ол үени эрттирип келген хиреңде, Арзайтының кырында агар-сандан ыяштың дөзүнде чыткан бичии оолду чоп көрбес сен? Мен чоп үргүлчү аңаа баар кижи мен. Бир эвес сээң сооң салгап, чуртуң тудар чүве болза, ол оол сээң чуртуң тудуп боор чүве-дир ийин, ашак. Мээң бо уштуп, чип чадап чыткан хөөрүүмнү уштуп берип көрем - дээн.
- Мен аң чанынга барганымда, хорадап-ажынып, удургу дижим ууй дайнаны бээр кижи болгай мен. Бичии чайлап берем - деп, мынчалган.
Хайыракан бичии чайлап берген. Чайлап бээрге, демги чүвениң казып чыткан чүвезин барып, бакылап көөрге, чүге хөөрүк боор, хөөрүк эвес, эң улуг пар кастынып кире берген.
Ону уштуп чиир дээш, чадап чыткаш, ашакты мегелеп, пар аскындыва сугар хире апарган.
Ыык, алды адар боозун ушта соп эккелгеш, парның ийи карак аразындыва киир адыптарга, пар оон текпиленип, өлүп бадарда, ол хая-дашты чуура текпиленип, ийни куду шокараңайнып, чуглуп дүже берип-тир.
- Шыяан, шыя, өңнүк-даа мээң өртүм өжүрүп, чаамны базып бердиң, көрдүң бе. Ол Арзайтының аар ийинде сандан ыяштың дөзүнден оолду ап алгаштың, чуртуң тудар сен. Сөөгүң тудар сен. Ол оолду ап ал. Алдын-Сарыг аъдыңны ол эдилезин. Ынчаарга «Ак баштыг адыгны өлүрбес сен» деп айтып бээр эвес сен бе, өңнүк. Бир эвес олче чүве халдап кээр апарза, мен кайын олурар мен, карактап чоруур мен ыйнаан. Сен өлүп-даа калзыңза, бо черге аңчы келгеш, улус аңнап, чүве өлүрер деп барза, «Ак баштыг адыгга дегбес силер» деп каар сен. Көрдүң бе - деп кааш, адыг-даа демги чүвезиниң соондан халып дүже берип-тир.
Аңчы-даа Алдын-Сарыг аъдын мунгаш, алдан-чеден сырылыг сыыннарны аткаш, сырбык-биле дөмей, астып-дергилеп алгаш, аалынга хап чанып келгештиң, кадыг сөөгүн каккырып, чымчак сөөгүн сиңмирип, аштанып-чемненип алгаш, Алдын-Сарыгны дыштандыр өртеп алгаш, ам даартазында Арзайтының өөн бедииндиве хап чоруп каап-тыр эвеспе.
Алды-чеди ай болгаш, чедер Арзайтының кырынга алды-чеди хонгаш, хап үнүп кээп-тир.
Ол-ла үне халып келгеш, агар-санданның дөзүнге чедип кээрге, хинин чаа кескен, хири арываан, шаразы кургаваан чаш оол ыглап чыдып-тыр.
- Бо хөөкүйнү, чүү-даа кижиниң төлү болза, дөмей-ле болгай. Кымның төлү кымдан дора боор, бо чүвени оол кылдыр азырап аайн мен, адыр - дээштиң, элик кежи эдээнге ораап туткаш, Алдын-Сарыгны мунгаш, Арзайтының аар ийинче доңгайтыр ээгиптерге, ол-ла хүннүң ол-ла дүъжүнде ашактың Ак-Хем аскы чуртунга эттеп кээп тур эвеспе.
Эккелгештиң, оолду азырап көрген. Ол азыраарга, кара суг бээрге, ишпес, кара шайны хайындырып бээрге, ишпес. «Ам чүнү, кандыгны канчаар чүвел?» деп боданып олуруп-тур эвеспе.
- Оглуң чүнү ижер чүве-дир? Чүнүң-биле чемгерип тур сен? - деп, боду-биле кады кыраан Алдын-Сарыг аъды ыыттап кээп-тир эвеспе.
Мындыг чүве чугаалай берип-тир.
- Ок, көдек, чүү дидиң сен? - деп, атпаш кыннып, тура халып кээп-тир эвеспе.
- Ойт, ойт, чоп тура халыдың? Ол хойнуңда оглуң октаптың. Оглуңга чүве ижиртириңге, ишпес чүве-дир бе? - деп, аъды база катап чугаалап тур.
- Ыы, көдек, сен чугаалап турарың ол кижи-дир сен. Мээң- биле улус чугаалажыр эвес. Дүүн бурунгу хайыракан-биле чугаалаштым. Бөгүн сээң-биле чугаалажыырым ол чүве-дир. Харын чугаалажыр кижи көрбээн кижи ынчанмайн канчаар. Силерниң чугаалап турарыңар, чөп-түр. Кара шеңне хайындырып бээримге, ишпес чүве-дир - деп.
- Ол кара шеңнени каяа ижер боор! Арзайтының аар ийин чурттаан Караты-Хаанның эктин ашкан эди, бажын ашкан малы бар. Аңаа баргаш, бир бызаалыг инектен орнап ал. Киштиң каразын, үстүң шокарын, бөрүнүң көгүн, дилгиниң кызылын дергилеп алгаш, чеде бер. Оглуңну койгун кежи-биле чымчактааштың, хоюг дүктен адаанга салгаш, ооң адаанга кымыскаяк өөнден уруп кааш, элик кежинге чышпыр шарып каг - дей-дир.
Элик кежинге чышпыр шарааш, ашак-даа Арзайтының аар ийинде Кара-Хемниң аскындыва хап берип-тир эвеспе.
Ол-ла халдып орарга, будуктуг ыяштың кыры-биле, булуттуг дээрниң кыры-биле ужуп, халдып орган дег, элей берген элик кежи тоннары үстүп чаштагылап орар, мындыг бооп-тур.
- Алдын-Сарыг аъттың мындыг чоруун көрген эвес. Шынап- ла, кончуг эки чүве тыпкан эвес мен бе, аъдым бо хире кончуг эки чоруп орар - дээш, каккаш, Караты-Хаанның аалынга халдып келгеш, карыш-карыш базып, карыш кадаан бараалгап, доң черни довук ажыр бараалгап, кадыг черни кажык ажыр бараалгап тур.
Олура дүжүп тур эвеспе.
- Аалың-чуртуң кайдал, адың-шолаң кымыл? Кайнаар бар чыдар ашак сен? - деп айтырып тур.
- Арзайтының үстүү чарыында Ак-Хемниң аскын чурттаан Аңчы-Кара ашак деп кижи мен. Чаңгыс оол уруглуг кижи мен. Ол уруумну эмистиктээримге*, эммес чүве. Эт, мал-даа чок, чаңгыс Алдын-Сарыг аъдымдан башка. Мындыг амытан мен. Хаан агбай, силерге айыткаайн дээш, келдим - дээш, кижиниң каразын, үстүң шокарын, дилгиниң кызылын, бөрүнүң көгүн туткаш:
- Бир сүттүг, эмиглиг чүведен берип көрүңер! Уруум азырап ап көрейн - деп, мынчап-тыр эвеспе.
- Кадайың канчап барган? - дээн.
- Ол уругну божааш, өлген - деп мегелеп оруп-тур эвеспе.
- Хөөкүйнү, алган кадайындан база чарылган. Ажы-төлүнүң ижер-чиир чүвези чок амытан-дыр. Эң-не сүттүг инектен айтып бериңер! - дээш, шивишкиннерин чорудуп-тур эвеспе.
Шивишкиннерин чорудуптарга, бичии кундак* ышкаш эмиглиг хунажык инек айтып берип-тир.
Инээн сүрүп алгаш, баглап кааш, эжикти ажа октааш, хаанынга тейлеп бараалгап тур эвеспе.
- Канчалдың, инек берди бе? - дээн.
- Четтирерин четтирбедим, хааным. Сүттүг инектиң эмии бичии боор чүве ирги бе? - деп айтырып-тыр.
Караты-Хаан олургаш, кадынын:
- Үнүп барып көрем, чүнү ынчап турары ол моң? Мал бээрге безин катап-катап бээр шорлуп турган херээ чүл моң! - деп-тир.
Шынап-ла, үне бергеш, көрүп турарга, кундак ышкаш эмиглиг, сүдүн саап аар хамаанчок, оглун-даа тоттурбас, багай чүве болган.
- Мындыг чүве айтып берген ышкажык, ону чүү кылыр чүвел? - деп.
- Кулугурларны шивишкиннерни, дораан бөле шаап эккел! - дээш, бир хаа чоруткаш, оларны чыып шаап алгаш:
- «Эң сүттүг инек айтып бериңер» диведим бе. Силерниң чүвеңер эвес, мээң чүвем-дир. Бо кулугурларны бөрттүг бажын боргү-биле, чеңниг кырызын чеңи-биле алыр мен - дээш, база барып чорудуптар орта, ам-на дазыл дег эмиглиг, дазагар хүрең инекти ай деп эккеп берип-тир.
Дазыл ышкаш эмиин, дазагар хүрең инээн сүрүп алгаш, багай чадырынга эккеп алгаш, ооң сүдүн саап ижип, оглунга ону аяанга кудуп, ижиртип туруп берип-тир эвеспе.
Ол-ла ынчап турда, беш хонганда, «Беш харлыг», алды хонганда, «Алды харлыг мен» дээр. Шоваа-шаваа деп чүвези-даа кончуг, чаражы-даа кончуг оол бооп-тур.
Демги оолду ынчап азырап турда, чадырның ишти-даштынга бок-даа чыттырбас, чанындан чээргенни-даа үспес, чээргенни чыып эккээр.
Аңнааш, кээрге, чээргенин чыып алган, шеңне шайын хайындырып алган, инээниң сүдү-биле сүттээн, аартаан олурар мынчап барган бооп-тур.
«Черле мээң оглум оваа-шоваа болбайн аан. Аң-мең өлуруп чиирин айтып бээр, маңаа. Аң айтып бээр чуве, маңаа» деп бодап орда:
- Дүүн мен чээргеннеп чоруурумга, ачай, кара-кара карактыг калбак баштыг, сарыг-сарыг чүвелер, ходугур кудуруктуг, чик-чик дээш, үңгүрдүве кире халып турар, чиктиглерин кайгап кагдым - деп, мынчалган.
- «Чиктиглерин кайгап кагдым» деп чүңүл, оглум? Чазын көк үнмээнде, шулу боду шулу чаг, күзүн оът сиген оңа бергенде шулу боду шулу чаг, эъди эътсиг, мүнү мүнсүг, өрге деп чүве-дир, оглум - деп.
- Ам ону кижи өлүрүп болур бе, болбас бе? - деп-тир.
- Чоп өлүрүп болбас боор. Харын бо-дур, өлүрүп чиир үези. Ам удавас кире бээр - деп.
- Шайың аартап орам, ачай - дээш, үне халаан.
Ол үне халааш, удаваанда-дүдевээнде, көдек, чолдак элик кежи шээжимээн ийи талазында долдур эдектеп алган эккеп, төп тур.
- Бо чүң, кандыың-биле, канчап өлүрүп эккелдиң, оглум? - деп.
- Чок, харын, ол өрге деп чүвелерни үңгүрже холум суккаш ушта соккулап алдым. Маңнажып чорааннарын будум-биле чуура баскылап алдым - деп.
Ишти-хырнын чара базып-даа кааннары бар, баспааннары-даа бар.
Демгилерин кежин куйгалап* алгаш:
- Оглум өлүрүп эккелген чүвези - деп, хайындырып чип, ашак хөөреп олуруп-тур эвеспе.
- Чаа, ынчаарга мен, оглум, сээ мен аң-меңден айтып бээйн. Аңнаар-меңнээр черден айтып бээйн - дээш, бызаазын өртеп кааш, инээн чанынга салып кааш, оранны одуртур, делегейни дескиндир:
- Аң болза эртен болза мындыг чүвени оъттаар, кежээ болза мындыг черни оъттаар, хүндүс болза мындыг черге девээлээр, соокта болза мындыг черге чыдар чүве, оглум - деп, чыдарын черин шупту айтып берип:
- Аңчы кижи болза бо черден харап, аңнарны моон көрүп аар чүве. Аъдын болза аңаа оъткарар, одун болза аңаа оккулар. Боду болза аа удуур чүве - деп, удуур-чыдар черин, хөлчок чамактын черни айтып берип, чадыр-чаглаан көргүзүп чоруп берип-тир эвеспе.
Ол-ла ынчап чоруп чорааш, бир черге чортуп кээрге, болза-даа муңгаранчыг улуг Арзайтының бир талазы-биле дең чыгыы ак баштыг адыг кылаштап чор эвеспе.
- Бо чүү деп чүвел, ачай? - деп-тир.
- Бо болза адыг деп чүве-дир, оглум. Бо ак баштыг адыгга кезээде дегбес сен. Бо адыг болза оранның ыдык аңы-дыр. Бир эвес ак баштыг эвес, кара адыг болза, сен өлүрер сен. Харын сени өлүрер дээш, чедип кээр. Бо адыг болза сеңээ дегбес адыг-дыр. Мээ-даа дегбес ужурлуг адыг-дыр. Чаңгыс ону чагып каар мен, оглум - деп, мону чагып тур эвеспе.
Ортаакы караашта* туруп алган, демги ашак оглун эдертип алган, чагыжып турганын хайыракан дыңнааш, олура дүшкеш:
- Чаа, ынчаарга, Аңчы-Кара ашак, сен чаныңда эдертип алган оглуңну Алдын-Сарыг аъттыг Амыр-Мерген деп адап ал, шиве - деп-тир.
- Че - деп, ашак ону хүлээп, дыңнап алгаштың:
- Сээң адың көрдүң бе, оглум, Амыр-Мерген боор кижи-дир сен, Алдын-Сарыг аъттыг. Мээң аъдымны сен мунар кижи-дир сен, көрдүң бе. Бо сарыг аъттың ады болза Алдын-Сарыг аът боор. Мону болза сен мунар кижи-дир сен, көрдүң бе - деп чугаалааш, оглун эдертип алгаш, аал-оранынга аппаргаш, Алдын-Саралазын мундуруп, аңнадып-меңнедип чоруп турар апарып тур.
Алдын-Сараланың кулак бажындан куду, кудурук дөзүнден өрү көстүүр чер чок үгбелеп* алгаш, кээп тургаш, аң сөөгүнден сөөк бажың тудуп, эъдин, чаан ыяштарга азып, чурттап турар бооп-тур.
- Мээң оглум черле кончуг аңчы болбайн канчаар. Ынчаарга сээ мен бир чүве чагып каар бодаан кижи мен, оглум. Сен олче черле барба. Сырган-Тайгазы деп сын бар эвеспе. Ынаар черле кижи үнүп болбас. Ында болза бо Ак-Хемге чурттап турган Ак-Хаан ара-албатызын чаңгыс көстээзинге* дизе шанчып алгаш барган демир ала сыын деп чүве бар. Ол сыын айлык черден дааш алыр, чылдык черден чыт алыр. Оон кээр кончуг амытан-дыр, оглум. Сырган-Тайгазынга черле кижи барып болбас, оглум - деп.
- Чүү ындыг кончуг, кижи барбас черге кижи баар чүвел, ачай. Ынчаар канчап баар боор кижи - деп-тир.
Аң-меңин өлүрүп эккеп, эъдин, чаан адазынга үгбелеп бергеш, адазы-даа назыдап, кырып келген. Чер-даа чедер харык чок апар чыдырда, Ак-Хемниң суун бугалап бадыргаш, сөөк бажыңның бир талазындан барып кииргеш, бир талазынга эъдин чыггаш, бир талазынга ыяжын чыггаш, демги ашактың бир талазынга орун-дөжээн салгаш, суун олура узуп аар, одун олура салып аар, эъдин олура дүлүп аар кылгаш, аңнап чоруур деп барган.
- Ам кайнаар баарың ол, оглум? Мени чоп кончуг мынчап кагдың, оглум? - дээн.
- Кайнаар барып кайнаар баар мен. Назыдап кыраан кижиге даштындан суглап аары, ыяш киирип аары амыр бе? Даштын бажыңдан эът уштуп аары сээ ындыг амыр бе? Чиир эъдиң чымчактап, ижер сууңну чылыгып, оттулар одуңну чоошкуладып бергеним ол-дур. А бо черден моон ап, чемненип орзун дээш, эки белеткеп бээрим ол-дур. Мен үр-ле дизе, үш хондур, чоок-ла дизе, бир хонар мен ыйнаан. Аңнаайн, ачай - деп.
- Че, ындыг-дыр, оглум, көрдүң бе, Сырылаңдыва баардың! Ынаар барып болбас эвеспе - деп.
- Чээ - деп.
Күжүр эр-даа оон халыткаш, бедик черниң белин бастырып, чавыс черниң бажын бастырып, хой дег дашты хоора бастырып, кодан дег дашты чуура бастырып чорааш, Сырыланың бедиинде, Кара-Хемниң ол чарыында кадыр кара тайганың кырынга үне халдып келгештиң, дуран болган караа-биле топтап көрүп олурарга, Сырыланың өвүр таланың ыяжы шупту куу төш, оът сиген-даа чок, сайы шаарарган, куму куураарган, а Сырыланың ары талазының ыяш-дажын топтап көрүп олурарга, чаан чаа орту кирип келген.
Дөмей-ле Сырлан-Тайгазы дег улуг сарала чүве ыяш-дажын оъттаан турган.
- Бо-ла-дыр, «Барба, ужурашпа» деп турар чүвези. Чогум кайы-хире чүвени ынчап турар кижил бо? - дээш, Алдын-Сарала аътты куу аът мыяа кылдыр хуулдургаш, боду аът баштыг начын бора хартыга бооп алгаш, ужуп чоруп берип-тир.
Ол-ла делегейни дескиндир, октаргайны одуртур, ужуп чорааш, Сырлан-Тайгазының кырынга ужуп кээп-тир эвеспе.
Ам топтап көрүп, ужуп чоруп турарга, демир ала сыын деп чүве бир кезек чери демир, бир кезек чери чес дег кызыл, бир кезек чери мөңгүн дег ак, мындыг кончуг сыын оъттап турар.
Бир талакы көстээзинче көөрге, та чеже кижи дизий шашкан чүве. Ооң аразында октуг-чалыг оолдар-даа бар, озук-кымзаарлыг * кадайлар-даа бар. Диңзе* чергелиг хаан, дүжүметтер-даа бар, чок-ла чүве чок, мындыг бооп-тур.
Аң-мең, алды араатан дээш, ооң көстээ саны-биле шашпаан чүвези чок. Адыг, бөрүзүнден эгелээш, арзылаң-мерзезинден эгелээш, шупту бар бооп-тур эвеспе.
Ол-ла хамык чүвени көрүп тургаш, оон-на ужуп чеде бергеш, чанынга баргаш, дескинип көрүп турарга, шулу боду демир, мыяктаан мыяа өг дег, төгүлген көвүк-чараазы далай дег агып бадып турар, мындыг чүве бооп-тур.
Оон көрүп турарга, чүрек аскында бичии аң дүгү көстүп чоруур. Соңгу ужазында база бичии аң дүгү көстүп чоруур, мындыг болган.
«Шак-ла ындыг амытан-дыр эвес сен бе» деп бодап алгаш, Сырлан-Тайганың кырынга ужуп келгештиң, күжүр эр-даа чүү боор, куш кежи куптузунун чанынга салгаш, алды адар боозун аайлап суккаш, эртен шыгаан боду кежээге чедир, кежээ шыгаан боду эртенге чедир шыгаап-шыгаап, чыдып-чыдып, караа шылап, ханы кустугар деп барган үезинде:
- Чүрек аскын чандыр барба, чаңгыс адының йөрээли бар ыйнаан! - дээш, адыштап* каап-тыр эвеспе.
Адыштапкаштың, Сырлан артындыва чашты дүже бергеш, дыңнап чыдарга, Сырлан-Тайгазы сырбаңайнып, шимчеп турган ышкаш, сыннар баштары хоогайнып, хадып турган ышкаш. Улуг даажын дыңнай тыртып кааш, база катап көрүп турарга, Сырланның ора талазындан чуглуп баткаш, Ак-Хемниң бажында тырлы берген чытканын көрүп турарга, ол хемниң бажы дола берип-тур эвеспе.
Ол хемниң бажы долгаш, ол хемниң суу соглу берип-тир эвеспе.
Орта шак ынчаар адып кааш, куш кежи куптузунун кеткеш, оон ушкаш, Алдын-Сараланы мунгаш, халытпышаан, чедип кээрге, та алдан чеди, чүс адыр мыйыстыг сыын адып бадырыпкан чүве.
Шынап-ла, мыйызының бажында дизе шашпаан кижизи даа чок. Озук-кымзаарлыг кадайлар-даа бар, октуг-чалыг оолдар-даа бар, диңзе йөрээлдиң ноян, хаан, аар-саар хамык дүжүметтер-даа бар.
Ол-ла бүгүнү көрүп турарга, кижи-даа өлүрер аргажок, комчуг амытан болу берген.
Ам чүү боор, күжүр эр адазының кезээде астып чоруур чолдак кара селемезин ушта соп эккелгештиң, дал ортузундан үш доорай шашкаш, какканның иштинден бир какканын Алдын-Сарала аътка арттынарга, кулак бажындан куду, кудурук дөзүнден өрү чүве сыңар чер чок. Оозун арттынып алгаш, адазынга эккеп кааш катап ынчаар арттынгаш, оон баргаш, хөрээн база арттынгаш, адазынга дүжүргүлээш, демир-дезин кезип эккелгештиң, белин ортузундан хаалгалай чара шапкаштың, иривес-чыдывас эът сугар бажың кылып, хөрээн ортузундан эккеп салгаштың, бажың кылгаш, ийи адашкы ол черинге чурттап туруп берип-тир эвеспе.
Адазы ол-ла бүгүнү доозуп алган соонда:
- Оо богда, сени-даа! Кончуг амытан-дыр сен. Мээң анчама* дээн чүвемни ынчап турар. Моон соңгаар ындыг чүве кылбайн чоруур сен. Эртен болза, эрте, кежээ болза, орай өлүр деп бардым. Мен өлүп каарымга, Арзайтызының бертии чартыында Ак-Ойнуң ийинде бай аалдың коданы дег ак хову бар. Орта барып хөөржүдүп каар эвес сен бе. Бир эвес орта орнукшудуп каар болзуңза, узун хураганның кудуруу дег, эки чурттаар-ла сен, оглум - деп айтып берип олуруп-тур эвеспе.
Андыг-дыр, ачай деп, мону дыңнап оргаш, ам эртен туруп кээрге, адазы өлүп калган болган.
- Алдын-Саралаа үңгерип алгаш, халдып чоруй баргаш, Ак-Ойнуң иштинде «Бай аалдың коданы дег, үзүм хураганның кудуруу дег» дээн черинге адазын аппарып салгаш, аал коданы дег калбак даштарны көдүрүп эккелгеш, ооң-биле долгандыр кажаалааш, ооң даштындан тос каът шил бажың туткаш, аксы- мурну билдирбес кылдыр дуй тарбыдап каапкаш, оран-чуртунга халыдып чеде бергештиң, сыын кежи бажыңының иштинге, Алдын-Сараланы «Хаара-чаяаң семир» дээш, салыпкаштың, айда удуур уйгузун удааш, чыдып берип-тир эвеспе.
Та чежеге, кажага удуп келген кижи. Ол удуп чыдырда, бир дүне-ле дүжүнде Алдын-Сарала аът маңнап келгештиң, «Аян-чорук кылыр» деп чүве сөглээн, мындыг болган.
Тура халып кээрге, чүү-даа чок. Даңгаар эртен, даң бажы бооп тур эвеспе. «Даң бажында дүш кончуг эки чүве дээн» деп бодап орган.
Ол ынчап олургаштың, шыяан, ол улаштыр, доп-дораан тура халааш, аңының эъдин дүлүп чип, шеңне шайын хайындырып ижип, чаңгыс инээн саап, белеткенип алгаш, Алдын-Сараланы чедип эккелгештиң:
- Бо дүне дүжүм мындыг болду - деп чугааланып туруп-тур эвеспе, аъдын эзертеп.
- Сээң дүжеп турарың шын-на болгай харын. Сээң дүжүңге мен кирип турдум. Ынчаарга чиге соңгу чүктү эжелей төрээн Демир-Шилги аъттыг Делбиң-Хаан деп хаан бар. Делбиң-Хаанның тергиин чараш даңгыназын чаалап аар болзуңза, Ак- Хемни чурттап, азыраан малдыг, ажы-төлдүг бооп чурттаар амытан-дыр сен ийин. Бир эвес ону чаалап ап шыдавас болзуңза, тос чүктү тода доң куу куурумчу бооп чурттаар апаар кижи-дир сен - дээрге, багай чадырын аскын дуглааш, аъжын-чемин ишкеш, Алдын-Сарала аъдын мунгаш, чиге соңгу чүктүве хап үнүп тур эвеспе.
Ол-ла хап үнүптерге, арт-даа ашпайн, хем-даа кешпейн чыткаш, Алдын-Сарала тура дүжүп тур.
- Арт-даа ашпайн, хем-даа кешпейн чыткаш, эки аъдым, туруптарың ол бе? - деп.
- Чок, мен турар чүве кайда боор! Эрте-бурун шагда Аңчы-Кара ашактың адазы Алдай-Мерген дээрзиниң кедип чораан хеви, ап чораан эт-херекселин дөө турган чалым-хаяның иштинде суккан чүве. Бир эвес бо хаяны ажыдып ап шыдаар болзуңза, ооң хевин кедип-ле аар кижи-дир сен. Бир эвес ажыдып шыдавас болзуңза, ооң хевин кедип шыдавас кижи-дир сен. Бо-ла кежи* самдар хевиң-биле олчаан чоруур - деп, мону сөглээн.
- Ындыг-дыр - дээш, чалым хаяның баарындыва халыда бергештиң:
- Чалым хаям, чарлып өршээ, чараш хепти кедип алыйн. Улуг хаям, чарлып өршээ, улуг хепти кедип алыйн - деп ыглап-сыктап туруп бээрге, чалыйт дээн соонда ажыттына берип-тир.
Чалым-хая ажыттына бээрге, ооң иштидиве кирген. Куйдува кире бээрге, шынап, эр кижиниң эдилээр эт-херексели бо чыдып тур эвеспе.
Ала тыртып ал-ла, арт болган аңгайган-коңгайган кызыл чуңгуу эзер үндүр сөөртүп эккелгеш, хову болган чонаан эде-хере тыртып туткаш, Алдын-Сараланың багай эзер чонаан соя тыртып каапкаштың, колун-чиримин тыртып көөрге, узун-даа эвес, кыска-даа эвес, колум-чирим таптыг-ла өй бооп-тур эвеспе.
Ол-ла эзертеп алгаш, хүмүш чулар, чүгенни суп, алдын салбак кымчыны ойтур кастапкаш, көрүп турарга, таңдының сыны дег, далайның ховузу дег, шынап-ла, кончуг чараш Алдын-Сарала аът бооп-тур эвеспе.
Алдын-Сарала аъдын эзертеп кааштың, катап куйче кире бергештиң, көрүп турарга, ачымак кара таалың, ооң чанында кашпал кара ча, кара хожулаа, алдан кулаш ак селеме.
- Бо база эр кижиниң эдилээр чүвези ыйнаан - дээш, уштуп алгаш, алды адар боозун ооң иштинге чөлеп кааш, демги чүвелерин алгаш, үнүп келгеш, ачымак кара таалыңын үжеп көөрге, кара торгу тон, кара киш кежи бөрт, кара саар идик, кадыг торгу кур.
Ол-ла чүвелерни шуптузун кедиптерге, кулаш дурт сынныг, үш кулаш кежегелиг, эрниң эри бооп-тур эвеспе.
Демги багай хевин ужулгаш, ооң иштинге суккаш, эки хепти кеткеш, багай эзер, чонаан суккаш, эки эзер, чонакты урдунгаш:
- Эрте-бурун кырганнарның эки идик-хевин кедип алдым. Чалым-хаям, хаглып берем, чаңгыс бодум чоруй барайн - деп ыглап-сыктап туруп бээрге, шынап-ла, чалым-хаязы чалыт дээш, хаглы берген.
Тии чок улуг кара чалым бооп-тур эвеспе.
Ол-ла чүвелерни апкаш, улаштыр чоруун уламчылап чоруп каан.
Ол чоруп орарга, Алдын-Сарала биеэги чалдыгайнып орар чоржаң Алдын-Сарала эвес, чүстүг сиген сый баспас, чүзүн-бүрүн чыраазын чыраалаар, кадар сиген сый баспас, каш чүзүн саян саяктаар, ээзиниң аайы дег, эптежип орар, мындыг бооп-тур эвеспе.
«Алдын-Сарала бо хире чүге-даа торулбайн чоруп орда, мен-даа чүге алдырар мен аан» кылдыр бодап, хөөгейндир хөөмейлеп, сыыгайндыр сыгыртып чоруп олуруп-тур.
Ол чоруп оргаш, көөрге, даглар баштарының даштары чуглуп бадып, чарт ыяштар чартыгайындыр чарлып чаштап турар бооп-тур.
«Бо чүү болган?» деп бодап чоруурга, көдек, демги бодумнуң сыгыртыыр, хөөмейлээринге ынчап турар, мындыг чүве болган-дыр-ла.
Оон база-ла оруун улаштыр чоруп орган.
Та чежеге-кажага чоруп келген кижи, бир-ле черге кээрге, мал-ла мал эвес, кижи-ле эвес кижи, ара-албаты деп чүве.
Чүдек хөй мал көргеш, боду кударап-даа турган. Хөй кижи көргеш, көрүп, сестип-даа чоруп оруп-тур эвеспе.
Аъды тура дүшкен:
- Канчап чор сен? - деп.
- Хөй мал көргеш, угаан сагыш куюмнап, хөй кижи көргеш, ал бодум коргуп, сестип чор мен - деп-тир.
- Хөй чон аразынга кирип, хөй чон-биле чугаалажып чораан эвес. Сээң ооң шын-дыр. Ынчаарга сен өскерлип аар аргаң бар кижи сен бе? - дээрге:
- А мен өскерилбеске, кым өскерлирил?
Таагылыг сарыг чаваалыг, сарыг-кидис хевенектиг, самдар сарыг оол бооп хуулгаш, ыңгыржак эзерлиг, ыяш эзенчилиг, ыт хевин* көвүнчүктүг оол бооп, хуулуп алгаш, чоруп оруп тур эвеспе.
Ол-ла чоруткаш, демги-ле хөй мал кадагалаан чоннуң аразынга чедип кээрге, алдан кулаш демир уруун туткан, чыраа саяк аъттарын мунган сес хаа кижи бо чындыңнадып чедип келгештиң, ээй тыртып чыдырда, чедип келгеш:
- Аал-чуртуң кайдал, адың-шолаң кымыл, самдар оолак? - деп айтырып турлар.
Оол тургаш:
- Мен болза чиге бурунгу чүктү эжелей төрээн Амыр-Мерген-Хаанның эңгин тевезиниң кадарчызы кижи мен. Ол эңгин тевелерни кадарып тургаш, бир эңгин теве чидиргеш, ооң чеди чыл болган черлик изин истеп, алды чыл болган балалган изин истеп чоруур амытан мен. Теве-тувадан чүнү көрдүңер, акыларым? - деп.
- Бо кайы хаанның сүрүүл? Кайыңар хаан чүвел? - деп айтырган.
- Олут кижизинге чугаа, чорук кижиге саат, хамаан чок. Сен ышкаш бак теве херек чок чүнү таныыр сен? Мал аразынга мал, кижи аразынга кижи-даа чорза, чүнү таныыр сен? - деп.
- Кайыын ындыг боор, акыларым? Кижиниң кижизи кулаанда сыргалыг, кижиниң малы саарында таңмалыг боор-ла чүве болгай. Ындыг чүве танывас кижи ону канчап сүрүп чоруур чүвел? - деп.
- Каяа ынчап аскы байбаң шагаачыл моң! - дээштиң, багай чаваазын чууй чөмеледип* каапкаш, ыңай болган-дыр.
Оон тура халып келгеш, багай чаваазын тургуза соп алгаш, соонче көргеш:
- Кончууңарны, але, акыларым, оранга кандыг-даа чүве чоруур-ла ыйнаан. Кижи арта чууй идип кааш, чоруй баар - дээш, улаштыр чортуп чоруй барган.
Чылгызының бир ужунче шаап чоруй барганнар.
Чылгы аразынга чортуп орарга, чел, кудуруу черде дөжелген, ол чылгының баштыңы уялыг сарыг бе кылаштап чоруп-тур.
Аргамчызын чеже соккаш, аргактыг алды мойнундува киир каггаш, бени чууй соп эккелгеш, турган аргазын тура тырткаш, турган сыразын сүвүрткеш, аңаа шиштеп, кадыг сөөгүн каккырып, чымчак сөөгүн сиңмирип, чип орда, чылгычылар бир долгангаш, бир ужундан халдып кээрге, мешпек тейлер аразында ыш буругайнып турган.
- Демги багай чүве дүштеп чыдар-дыр аа-дээш, чедип кээрге, түме сая малдың баштыңы улуг сарыг бениң дөрт макпалчыы, борбак бажы, кежи чыткан.
Эъди-даа чок, дөгере кадыг сөөгүн каккырып, чымчак сөөгүн сиңмиртипкен, мурнунда мөкпек чыткан. Улус ынча-мынча кел чыдырда, оол аъттангаш, чортуп бар чыткан.
- Бо анаа эвес кижи-дир. Бо кижини эп-чөп-биле эрттирбес болза, хоржок, чүнү-даа канчап каапса, хөңнү кижи-дир - деп.
- Ам канчаар чүвел ынчаш? - деп, бирээзи.
- Мен билийн шиве - деп.
- Адыр, оглум, силер аңаа доктааңар! Чарыш болган чериңге аъдың мунуп берейн. Адыг болган черге огуң дажып берейн, оглум, багай чүвелерни бисти бодаңар - деп.
- Каткан хуурааныңар баштары, кулугурлар! Байбаң аастыг паштанчылар чорбадыңар бе. Дем мени канчалдыңар? Багай чаваам ужур чөмелеп, бодумну кымчы-биле соп каар частыңар бе? - дээш, чортуп чоруй барып-тыр.
- Бо-даа херек чок, болбаан амытан-дыр - дээш, көрүп туруп калганнар.
Ол ынчап чоруткаш, бир инек кадарчызы ашактың бир инээн база кочулап* чип алгаш, теве кадарчызы ашактың бир бууразын база кочулап чип алгаш, ол-ла өттүр каккаш, бир черге халдып кээрге, муң көк хой кадарган, көк шары чавыдактаан ашак чоруп- тур.
Келгеш, дүже халааш, бег, ноян кижи мендилээри-биле мендилээн.
- Оттуг карактыг, оваа оглум-дур сен. Ол канчап турарың ол, кырган иреңни. Мен болза хаан кижиниң муң көк иртиниң кадарчызы кижи-дир мен. Кайы углап-шиглеп бар чыдыр сен, оглум? Адың-шолаң кымыл? - деп айтырган.
- Че, мен болза чиге соңгу чүк чурттуг кижи мен, ирем. Бистиң хаанның эңгин тевези читкен. «Ону тыппас болзуңза, бөрттүг бажың бөргү-биле, чеңниг кырың чеңи-биле алыр» дээн чүве. Мен адаарга, адым, сураглаарга, чуртум-даа чок, мындыг чер кезип чоруур тояанчы-ла болгай мен - деп, мынчалган.
- Че, харын, ындыг-дыр, оглум. Сен кайыын чер кезип чоруур тояанчы боор сен. Сээң сүрүп чоруур эңгин тевең эңгин теве эвес, кандыг хаанның кандыг чараш даңгыназы ийик. «Хааным» дээриң хаан-даа эвес. Кандыг хаанның оглу кижи ийик сен? Сээң бажың алыр чүве-даа чок. Эктиңде мөгелиг, эргээнде адыглыг кижи-дир сен, оглум. Мен болза Демир-Шилги аъттыг Делбиң-Хаанның муң көк иртиниң кадарчызы, чыраа көк шарылыг Чук- Самбыл ашак кижи мен. Ырак черден чоруткан кижи-дир сен, оглум. Хаанның-даа чүвези болза, ооң сан-түңүн билир эвес. Мен-не санап, түңнеп, эңмелеп, азырап чоруур кижи болгай мен. Думчуун сып, дуюун кадырып, бир чүведен дөгерип берейн дээштиң, муң көк ирттиң аразындыва кире халааш, богданың бора иртин тудуп эккелгеш:
- Мен маңаа күш четпес мен, кырып калган - дээрге, оол дүже халааш, аъдын сала каапкаш, багай кестиин ушта соккаш, өзээш:
- Че, ирем, мону канчаар бис? - деп.
- Ырак чер чораан кижи, казан пажың* чок кижи сен бе? - деп.
- Ийе, менде казан бар, ирем. Оттан оккулуп чыт - дээш, кара казынаан* үжей тырткаш, чеден кижи чемнеп төтпес кара казанын ушта тырткаш, чанынга чыткан хөөлбекти кадыр ускаш, эккелген.
Ожуунга тигерге, паш эптешпес чүве болган. Үш хунан инек дег кара дашты көдүрүп эккелгеш, ожук кылгаш, тиккеш, кош арганы доорай соккаш, ужуда каапкаш, богданың бора иртин бүдүнге суккаш, бөөлдеп быжыра тырткаш, эъди-сөөгү адырлып чорда, эзе тырткаш, бир чарыккы чодазын, бир чарыккы бүүрээн сыыра каапкаш:
- Ок, көдек, бо айда эът чивес айым болгай, ирем. Эъдиң, сѳөгүң ушта хайындырып кагдым, ирем, кырган кижи сен соруп каавыдам - дээш, эъдин салып бергеш, кара чаглаанда быдаазын шолур-шалыр кылдыр аартапкаш, иштин чода туткаш, хавынга суккаш, таалыңынче киир каап алгаш:
- Тевене-Шилги аъттыг Делбиң-Хаанның дендии чараш даңгыназы бар дээр. Кайы хире чараш кижил моң ол? Аскы-мурнуң эптиг, таптыг кижи-дир сен - дээн.
- Аа, богда, оглум, бо делегейде аңаа деңнээр кижи кайда боор. Ындыг чараш даңгынаны кым-даа көрбээн чүве болгай аан. Чүгле ол даңгынаның чаражын тоолдап, тывызыктап, кайгап чугаалаар боордан башка, ону кижи дөмейлээр чүве тыппас. Эртен кайгаан кижи кежээге чедир, кежээ кайгаан кижи эртенге чедир, багай угаанныг кижиниң угааны албаарап, олчаан сээдеңней бээр, эки угаанныг кижилер дүне боорга, дүжүнден ыравас, хүндүс боорга, сагыжындан ыравас, сактып бодаар, оглум. Ынчаарга чүгле чаражында-даа эвес, бээр көрүп алгаш, удуур болза, бертии чарыы чырык, ыңай көрүп алгаш, удуур болза, ындыы талазы чырык турар, мындыг херелдиг болгай-ла, оглум - деп, мону чугаалап туруп-тур эвеспе.
- Чаа, ындыг-дыр, ирем, сенден чажырып, чаап канчаар мен. Чиге соңгу чүкте Ак-Хемни чурттаан, Чер иелиг, Дээр адалыг кижи болгай мен, ирем. Ам канчаар келген чоруун улуг кижиден чажырар эвес. Хаанның арга-каразы, ары-шыдалы кайы хире боор кижи чүвел? Меңээ ону чажырбайн, чугаалап бериңерем. Че, шыдазымза, силерни бир шаанда үш катап ажыглаар чадавас боор мен, ирем - дээрге:
- Ынчанмайн канчаар, оглум. Хаанның бодунда арга-хорга, ар-шыдал-даа чок. Моон бар чыдарыңга, улуг сарыг ховунуң ортузунда улуг ак өг турар. Улуг ак өгнүң иштинде хайгыылчы кара ашак-кадай деп ийи кижи бар. Ол ийи кижи кончуг, хамык чүвени шивишкиннеп бээр улус-ла болгай, оглум. Оларны бодап эрте бер - деп, мону сөглеп каап-тыр.
- Че, ындыг-дыр, олар-даа ажырбас-тыр. Оон ыңай чүзү, кандыызы бар чүвел?
- Чок, оон ыңай чүзү, кандыызы-даа чок. Боду багай сеткили-даа чок, эки сеткилдиг кижи чүве - деп, мону сөглеп-тир.
- Чаа, ындыг-дыр - дээш, ол-ла чоруткаш, биеэги-ле багай чаваалыг оол бооп, хевээр чоруткаш, бар чыдарга, шынап-ла, улуг сарыг ховунуң ортузунда, улуг сарыг оорганың ужунда, тозан аът долганып четпес, докулчак ак өргээ көстүп турган.
Демги өргээге баарга, ийи калдар ыт туткулап келген. Баглаашка дүжүп чыдарга, кудуруктарын мунуп, сиртин үвүрээртип алгаш, сарыг оорганың артындыва ажа халчып, узун кара ашак үне халып келгеш:
- Хак-сок, канчаары ол, боларның? Ындыг чүвелер болгай аан моң. Ыңай-бээр улус эртерге, аъдының балдырын чире тыртар. Кижи кирерге, ээжээн одура согар. Мындыг ыттар болбас бе - деп, ашактың чанынга келгеш, амыр-мендизин айтырган.
Мендилешкеш, өгге кире бергеш, ашак соондан кирип келгеш, эрте кылаштааш, дөрге барып олурупкаш:
- Аал-чуртуң кайдал, адың-шолаң кымыл? Кайнаар углап-шиглеп бар чыдыр сен? - деп, мону айтырган.
- Чиге соңгу чүктү эжелей төрээн, Кара-Хемниң үстүнде чурттап турар Амыр-Мерген-Хаанның каш тевезин кадарып чораан кижи мен, ирем. Ол хаанның эңгин тевези читкеш, чеди чыл болган. Ооң соңгу чоожайын* истеп, беш чыл болдум, мурнуу изин истеп, чеди чыл болдум. Чеди чыл болган тевени истээримге, бо Демир-Шилги аъттыг Делбиң-Бай-Хаанның теве малында каттышкан хире боорга, хаандан ону авыралдап көөр дээш, бар чыдыр мен - деп-тир.
- Сен-даа хөөкүйнү, хаан кижиниң тевезин сураглап чораан кижи, ону каяа билир сен. Бистиң хаанга кижи барып болбас, аар-берге кончуг хаан боор. Ооң-биле сен хамаан чок кижи чугаалажып болбаан кижи. Ооң-биле канчап чугаалажыр сен? Теве хамаан чок, кижи-даа таныыр сен бе сен? Мал аразында мал-даа таныыр сен бе?
- Чүге кижи аразында кижи, мал аразында малды канчап танывас боор. Сен чаныӊда орган кадайың танывас сен бе? Мен таагылыг сарыг чаваам танывас мен бе? Улуг кижи олуруп алгаш, уругларга ындыг чүве чугаалаарга, канчап тааржыыр чүвел? Оваарнып, таптыг томаанныг чугаалаза - дээрге, ашак орта аскын кактыргаш, ажынып-хорадап:
- Үнүп чор, кулугур! Мында чоп келдиң? Мен болза хаанның узун кара хайгыылчызы кижи-дир мен. Меңээ ындыг чүвени чоп чугаалаар сен? Доп-дораан хаанга сөглээш, бөрттүг бажың боргү-биле, чеңниг кырың чеңи-биле алдырар сен - деп.
- Өгге кирип келген кижи дөрден үне бээр эвес, эжиктен үне бээр чүве ыйнаан. Аштап-суксап чор мен, аъжың-чемиң-даа аас диртпейн чыда, ол кандаай кижи сен? Аъжың-чемиң аас дээйн, ирем - деп.
- Черле ыңай үнүп чор! - деп.
- Чер-ле ыңай үнүп чор - дээштиң, чууй иткилеп, чөмегилеп, тепкилеп, мынчап барып-тыр.
Олурган черинге биеэ боду бооп, хуулуп кээрге, узун кара хайгыылчы ол-ла черинге далып каап-тыр.
- Бо кулугур мени кончуп тургаш, ам арта далыычаңнап чыдар бе? - дээштиң, ийи көгээр хойтпаан ийилдирзи-биле доңгайтыр пактапкаштың, ам чараазы-биле тургуза тарбыдап кааш, үнгеш, аъттанып алгаш, чортуп чоруй барып-тыр.
Ол-ла чортуп чоруткаш, хаанның аалын бертинге бар чыткаштың, ачымак кара таалыңын үжеп көөрге, киштиң каразы, үстүң шокары, дилгиниң кызылы, бөрүнүң көгү - чок-ла чүве чок. Алды араатанның баштыңчызы шупту бар бооп-тур эвеспе.
Шыяан! Аъды тура дүшкеш, чугаалап тур:
- Сен дилгиниң кызылын, бөрүнүң көгүн, киштиң каразын, үстүң шокарын аңаа туткан херээң чок. Ол чоруткаштың, карак четпес сарыг ховунуң ортузунга улуг ак майгынны каккаш, улуг сарыг аъдыңны баглааш, улуг уйгуңну удуп чыдып ал. Ооң сөөлүнде чүве билдине бээр боор - деп, мынчап-тыр эвеспе.
- Ындыг-дыр - дээш, улаштыр каккаш, биеэ боду бооп хуулуп алгаштың, бедииниң белин бастырып, чавызының бажын бастырып чорааш, хаанның аалының бертинге карак четпес дөвүзүн сарыг ховунуң ортузунга баргаштың, сес бут черден сес кулаш ыяштан дээринге шаштыккан демир суурга баглааш, дүжүргеш, ол демир суургага аъдын-хөлүн баглааш, он сес азыын арзайтыр кастааш, улуг ак майгынны каккаш, хөвең-хөөзү сыртык-дөжээн салгаштың, аңаа удуп чыдып ап-тыр эвеспе.
Ол удуп чыдырда, хайгыылчы кара ашак хаанынга баар дээш, дектерлип* алгаштың, хаанның аалын бертинге хап олурарга, аъттан улуг аът, майгындан улуг майгын көстүп турган.
Ынча-мынча чортуп келгеш, дыңнап турарга, ооң иштинде кижи хаарыктаарга, оран-делегей ырак-ла черде оожум диңмиреп- даа турган ышкаш, мындыг бооп-тур.
Сестип-сестип, аъдын ырадыр баглап кааш, чанынга чеде бээрге, кончуг дээринде шаштыккан, ийи кулаа-биле булудун өрү-куду көжүрген, ужу-бажын савап турар, хүмүш, хүлер чүгенниг, шулу мөңгүн-биле бүткен эзерлиг, он сес кудургалыг,он сес хөндүргелиг, мындыг эзерлиг аът туруп-тур эвеспе.
Удуп чыткан кижини барып аяар бакылап көөрге, түмен кижиниң дүрзүзүн баскан, дүрзүлүг кызыл шырайлыг, муң кижиниң дүрзүзүн баскан, мулчугур кызыл шырайлыг, эргээнде адыглыг, эктинде мөгелиг, эрниң эрези бооп-тур эвеспе.
Ол кижини көре тыртып кааш, демги-ле далып турганы кижи сагыжынга кире дүжүп, «Ол кижи бо-ла-дыр» деп бодааштың, доп-дораан аъттангаш, хаанның аалынга халытпышаан баргаш, кире халааш:
- Элдеп болган-на болгай, хаан агбай. Амыр-менди-даа дээр аргажок, шуут уттундурган. Та эп-чөп дээш, келген чүве, та эл-чаа дээш, келген чүве, тайга дег аътты баглап каан тур. Чанынга кижи барып, түдүр кайгаар аргажок, эрниң эрези удуп чыдыр. Канчап-чооп, эп-чөп-биле эрттирерил? Мооң-биле чаа-дайын күзээн херээ чок. Тайбың, эп-чөп күзээр боордан башка, хоржок апаарды, хаан агбай - деп.
- Оон чүү боор - дээш, хаан тура халып келгеш:
- Көрээлем - деп, мынчанган.
- Чок, көрген-даа херээ чок. Мен силерге чаңгыс-даа меге чүве чугаалаар эвес мен. Хоочун шагның хопчу-кара судурун уштуп эккелгеш, ону ажып көрүңерем - деп.
- Хоочун шагның хопчу-кара судурун уштуп эккелем, кадай - дээрге, кадайы аптаразындан ужулгаш, ширээ кырынга мурнунга чаткаш, салып бээрге, демгизин ажып номчуп, кѳрүп олуруп-тур эвеспе.
Чиге мурнуу чүктү эжелей төрээн, Чер иелиг, Дээр адалыг, Алдын-Сарала аъттыг, Амыр-Мерген деп кижи чедип келген бооп-тур. «Ай-хүн херелдиг алдын даңгыназын алыр. Хаанга бараалгаар, эп-чөп-биле болур болза, эп-чөп-биле алыр. Эп-чөп дивес, ие-оюн кылыр, адаан-мөөрей-биле боор болза, ажырбас, адаан-мөөрей-биле көржүүр мен» деп, кижи мындыг янзылыг чүвени бодааш, кээп чыдып алганын билип алгаш, аткан огу черге дүшпес, адаан-мөөрейин кижээ алдырбас, өлүрге, тын чок, өзерге, назын чок, Чер иелиг, Дээр адалыг амытан бооп-тур эвеспе.
Делбиген-Хаан олургаштың, боданып олурарга, эп-чөп-биле болза эки. Ара-албатызын чыып шаап, эккелгеш, аргактыгның аскындан, хөректигниң хөрээнден арага-дарызын чыггаш, аъжын-чемин белеткээш, оолдуң оттуурун манап олуруп-тур эвеспе.
Ол-ла удуп чыткаш, оол бир ай үжен хонук удуур уйгузун удааш, оттуп келгештиң, сарыг мешке таакпызын* час баштыг, хаш соруулдуг мөңгүн даңзазынга* тиккеш, хайындыр соруп орда, хаанның беш хаазы соңнуг-мурнуг эдертип кирип келгеш, барып бараалгап туруп-тур эвеспе.
Кулаш-кулаш кадаан кулаш-кулаш базып тудуп, карыш-карыш кадаан карыш-карыш базып тудуп, бараалгап турда, оол олургаш:
- Аалыңар-чуртуңар кайдал, адыңар-шолаңар кымыл, агбайлар? - деп айтырып-тыр.
- Бис болза бо Демир-Шилги аъттыг Делбиген-Хаан деп кижиниң хаалары бис. Хаан силерни «Өгден барып, эъттеп, шайлап көрүңер, хөөрежип, чугаалажып көөр» деп чалаткан. Мынчангаш, мынчап чор бис - дишкеннер-дир.
- Хаан кижи кел дээр херек чок, бөрттүг бажың бөргү-биле, чеңниг кырың чеңи-биле сунуп бер дизе, сунуп бээр ужурлуг чүве болгай. Ам баар мен. Барайн, чоруй барыңар - дээш, чорудупкаштың, демги-ле алды араатанның кежин хойлап алгаш, ачымак кара таалыңын дергилээш, ак майгынын тургуза каггаш, хаанның аалындыва чортуп каап-тыр эвеспе.
Хаанның аалынга чортуп чеде бергеш, дээринде шаштыккан демир сандан баглаажынга аъдын баглааш, хаанның өөнче кылаштап бар чыдарга, ийи хаа үне халчып келгеш, ийи талазындан апкаш, эжиин ажып берип, өгге кирип келирге, сес буттуг ширээзин салган, сес каът олбук-кудузун чаткан туруп-тур эвеспе.
Кадыг-кадыг черни кажык ажыр базып, доң-доң черни довук ажыр базып, бараалгап:
- Хаан, амыр! Кадын, амыр! - деп.
Киштиң каразын хаанга тудуп, хан сактыг кара кишти кадынга тудуп, үстүң шокарын, дилгиниң кызылын бурганга тудуп, бөрүнүң болгаш өске алды араатанның кежин өске чонунга тудуп, бараалгааштың, сес буттуг ширээниң кырынга, сес каът олбуктуң азыынга олура дүжүп тур эвеспе.
Оон олура дүжүп чорда, хаан олургаш:
- Аалың-чуртуң кайдал, адың-шолаң кымыл, кайнаар углап бар чыдыр сен, оглум? - деп-тир эвеспе.
- Мен чиге мурнуу чүктү эжелей төрээн, Чер иелиг, Дээр адалыг, ындыг амытан мен. Чиге соңгу чүкте Демир-Шилги аъттыг Девиген-Хаанның дендии чараш даңгыназы бар дээрге, ону кудалап аар дээш, келген кижи мен. Келген чоруум чажырар эвес, хаан катым, силерге чугаалаар апаар мен - деп-тир эвеспе.
- Ындыг-дыр, оглум, ол уругну кандыг-даа кижи тыппаан чүве. «Башкы белек өскерлирге, от чайнаандан* өскерлир» дээр болгай.
- Ийе, чогуур, болур чүве-дир. Айның чаазында, хүннүң эртезинде алыр сен - деп.
Чиң шайын кудуп, чигир-боовазын салып, богданың бора иртин бооп, быжырып, бүдүнге салып турган.
Богданың бора иртин кадыг сөөгүн каккырып, чымчак сөөгүн сиңмирип, аштанып-чемненип, хөөреп олуруп-тур эвеспе.
Ол хөөреп олурда, беш хаа күдээзин эдертип алгаш, тергиин чараш даңгынаның чурттап турар киш кежи өргээзинге аппарып, киирип-даа турлар эвеспе.
Демги өргээге аштанып-чемненип, ай-хүн херелдиг даңгына-биле чугаалажып, хөөрежип турда, ай хире бооп чорда, хаан-даа чүү боор, демги-ле узун кара ашактың чугаалаан чугаазын хевээр бодап алгаштың, оолдуң өг-баш чүвезин белеткеп, эттиң ортузундан эт, малдың ортузундан мал үзүп турда, муң көк хойнуң кадарчызы ашак келгештиң, демги оолга чугаалап тур эвеспе.
- Че, ынчаарга, оглум, хаан катың сагыжы эки-ле. Эки-даа болза, холу-биле берген чүвези чем болбас кижи эвеспе. Хоозун чүве бээр. Эттиң ортузундан эт, малдың ортузундан мал бээр эвеспе. «Эт-малды чоор бис. Тып-ла алгай бис. Ынчаарга үш өң дагылдың тараазын, үш сыраңны, бурган ширээзинде турар чула тудуп каан холдуңну* бер» де шиве - деп тур.
- «Аалга чедир эш болзун, муң көк хойнуң кадарчызы ашакты бер» де шиве - деп-тир.
- Че - деп-тир.
Ол-ла оргаштың, дем хамык чүвезин белеткеп алгаштың, «Ам даарта айның чаазында, хүннүң эртезинде ажы-төлүм чоруур» деп, түме-сая ара-албатызын, түме-сая мал-маганын, хая дег этти, белеткеп каан туруп-тур эвеспе.
- Че, катым, чер аразы болза ырак болгай. Дүктүг даванныг чүве маңнап четпес, чалгынныг чүве ужуп четпес, ырак оранда кижи болгай мен. Этти, малды канчаар мен. Мен силерден алыскаар чүвем бар, ону ап көрейн - деп.
- Эки күдээм алыскаан чүвезин албайн канчаар. Чаңгыс уруумга-даа бээр мен - деп мынчалган.
- Ынчаарга үш дагылың тарааңны, үш сыраңны, чула тудуп каан холдуңну, муң көк хой кадарчызы ашакты аалга чедир эш кылдыр берип көр - деп, мынчалган.
Ашактыва көрүп, ыглап каап, күдээзиндиве көрүп, каттыра каап, оргаш:
- Че, канчаар, күдээм, хереглээн чүвезин алыр-ла ыйнаан - дээш, че, ам канчаар, саяк көк шарылыг ашакты, демги-ле хереглээн чүвезин шуптузун берип каап-тыр.
Демги чүвелерин алгаш, чоруп олургаш, назын четкен чөнүк ашакты:
- Сени чоор мен. Мээң черимге четпейн чыткаш, өлүп каар - дыр сен. Мооң үш дагылың тараазын, сыраны чүү кылыр мен? Ол хамык эттиң ортузундан эт, малдың ортузундан малды чоп кагдывыс, ирем, чүү болду? - деп-тир эвеспе.
Бичии чоруп оргаш:
- Ынчаарга, оглум, сен аңаа хомудава, барган чериңге көргей-ле сен. Магалыг чүве ында-ла болгай. Дүрген чедер аргавыс чүл, дүрген чеде берзе, кандыгыл? Сеңээ мен ону көргүзүпсүмзе, кандыгыл? - деп.
- Чаа, ындыг-дыр, ирем, дүрген чеде бээр дизе, чүү боор! Оон белен чүве чок-ла-дыр - дээштиң, көк шарылыг ашакты аргамчы кылдыр тарбыдааш, дергилеп алгаш, кадынын эдис*, чанчыын* иштинге чүстүк кылдыр тарбыдааш, суккаш, булуттуг дээрниң адаа-биле, будуктуг ыяштың кыры-биле ужудуп, халдып оруп-тур эвеспе.
Ол-ла каккаш, ол-ла хүннүң ол-ла шагында Ак-Хемге халдып келгеш, ашакты боду кылдыр хуулдургаш:
- Че, канчаарыл, мээң чуртум бо-ла-дыр - деп.
Чедип кээрге, үш кончуг алдын-биле шимеп каан демир бажың туруп-тур.
Демир бажыңның чанын көрүп турарга, улуг бай аалдың кода-сүмээзи сыңып болур. Бай аалдың мал-маганы туруп болур, оъттап болур, делгем шыырак одарлыг, бай аалдың малы четчип ижип болур, дески хөй суглуг, мындыг чер бооп-тур эвеспе.
- Чаа, оглум, мындыг-дыр. Үш сыраңны үш бажыңның мурнунда дүү ак оорганың дөзүнде үш ыяшка шанчар эвес сен бе. Үш чүзүн тарааңны бир чүзүнден дагдыва чажар сен. Бир чүзүнүн ховузундува чажар сен. Бир чүзүнүн шаттыва чажар сен, оглум - дээш, айтып бергеш, чаштыргаш:
- Ол сыраның дөзүнге хөвең-хөөзү дөжээңер салгаш, чыдып алыңар. Мен-даа канчаар, үш демир бажыңның аскынга, борта хонайн, оглум - дээш, Алдын-Сарыгны, саяк көк шарыны баглагылааш, демги чүвелерни чашкаш, ашактың чугаазын езугаар, чыткылап алган.
Удуп-удуп, оттуп келгеш, даңгаар эртен даң бажы дүжү бооп турган үеде оттуп келгеш, көрүп чыдарга, кижи караа чылчырыктап чыдар, чырыткылыг ак өгнүң иштинде удуп чыткан.
Тура халып келгештиң, үне халып кээрге, ара-албаты, эт мал дээрге кодан сыңмас.
Үш чүс аът долганып четпес, докулчак ак өргээлиг, үш үеде көстүп көрбээн улуг кода-хоорай, суур-оран туруп-тур эвеспе.
Ол оранда хүрээ-хиит лама-хуурактар база ында. Бурган- чүдээн-даа база ында, мындыг болган.
«Ол чүү ынчап барган?» деп бодап орарга, үш чүзүн дагылының тараазы үш кожуун мал бооп нептерээн.
А холду чулазы хүрээ-хиит тудуг-чурт бооп эгелээн, мындыг бооп-тур эвеспе.
А Демги муң көк хойнуң кадарчызы ашактың шарызын «Кезээде дарган* оъттап чор» дээштиң, даргададып салгаштың, сес ханалыг чымыс* ак өгнү тиккештиң, чумурга* ак өгнүң иштинде дүнениң-не хунан хураганның бүүрээ, ужазы-биле сүүзүннедип хондурар кылдыр он беш кижээ дужаап бергештиң, ашакты дөң черге өөн хондуруп, дөлем черге малын чалап, оюн оя, чигин чире чурттап чоруй барып-тыр оо!
