Шыяан ам,
Эртегиниң эртезинде,
Бурунгунуң мурнунда,
Бо төре бүдер шагда,
Бурган башкы номнаар шагда,
Эрниң эрези, оолдуң омаа
Алдын-Кургулдай сайын эр
Чурттап чоруп-тур эвеспе.
Алдын-Кургулдай дээрзи
Ай, хүн херелдиг аныяк чараш кадынныг,
Өктерээн арбын сүрүүн көөр,
Аксагалдай Бакка кыдат малчылыг,
Артыштыгның аразында
Ала бараан чылгылыг,
Ховугайның ховузунга деңнеп кадарар
Хой, өшкулуг,
Дескейтиге деңнеп хавырар
Дең хоор тевелиг мындыг эр чораан иргин.
Артыштыгның аразында
Ала бараан чылыгызы турза-даа
Алдын-Кургулдайны уур
Мал чок мындыг чүве-дир эвеспе.
Бир-ле хүн Аксагалдай Бакка кыдат
Өктерээн сүүрүн хавырып, ончалап чоруурга,
Артыштыгның аразында
Ала бараан чылгызының аразынга
Чеди чылын сувай ашкан
Ширимелдиг кара бези
Ширээ дег эр кара кулун
Төрүп алган туруп-тур эвеспе.
Биеэги кулун иезин эмгеш, дешкилеп-дешкилеп,
Иезин арта халып ойнап турар мындыг бооп-тур.
Аксагалдай ону көргеш,
Алдын-Кургулдайга ярыыр дээш,
Хап чоруткаш, Алдын-Кургулдайга барып;
- Артыштыгның аразында
Ала бараан чылгывыстың аразында
Чеди чылын сувай барган
Ширимелдиг кара бе
Ширээ кара кулун төрүп алган тур.
Ук кулун иезин арта халып,
Дешкилеп ойнап турар кулун чорду – деп
Мону ярып-тыр эвеспе.
Алдын-Кургулдай ону дыңнааш:
«Меңээ хөл болур ойлуктуг мал
Төрүттүнген эвеспе» - кылдыр бодааш,
Алдан кулаш сарыг сыдымын тудуп алгаш,
Аксагалдай хавырчызын эдертип алгаш,
Ширимелдиг кара бениң төрээн черинче
Чоруп-ла каап-тыр эвеспе.
Артыштыгның аразынга
Чеде бээрге,
Алдын-Кургулдай биеэги кулуну
Ала бараан чылгызынга чеде бээрге, шынап-ла,
Ширимелдиг кара бениң чанында
Ширээ кара кулун дешкилеп турган.
Көрүп шинчип турарга,
Сыын ышкаш сынныг,
Сырый салбак чел, кудуруктуг,
Кара кулун бооп-тур.
Алдын-Кургулдай:
- Меңээ аът болур ойлуктуг мал болза,
Мээң сыдымым ооң мойнунче
Үш ораай кирзин,
Меңээ аът бооп шыдавас
Ойлук чок кулун болза,
Бо сыдымнын дүрүү чазылбайн
Черге дүшсүн! – деп шишпээш,
Шалбадаарга, сыдымы ширээ кара кулуннуң
Мойнунче үш ораай кирер орта,
Демги кулун оранны одурту,
Делегейни дескиндир тепкиленип,
Дывылап сөөрткеш, доктааган иргин.
Алдын-Кургулдай алдан кулаш
Сарыг сыдымы-биле чуларлай соккаш,
Аалынга чедип кээп, оозун
Арзылаң баштыг алдын очур баглаажынга баглааш,
Мѳңгүннеп хээлеп кылган,
Чулар, чүгенин сугарга,
Шүдүлең дай апарып-тыр.
Шөл болган чонаан
Шөе тыртып ооргазынга салырга,
Кыжаалаң кара аът апарган.
Баалык, арт болган кызыл чуңгу эзерин салырга,
Сояалаң аът апарган.
Үжен кудургазын кудургалап,
Үжен хөндургезин хөндүргелеп,
Алдан коннун тыртып херексеп келирге,
Чедишкен чалыы ширээ аът бооп-тур эвеспе.
Шак ол алдан кулаш
Сарыг сыдымын допчулааш,
Кадыг кара чазын хоюндуруктааш,
Оңгун сагаан одун азынгаш,
Аъттанырының кайызы чорда,
Аъды тургаш:
- Мени аът кылып эдилеп шыдаар
Ойлуктуг эр болзуңза,
Мээң мөөрүмнү шыдап-ла үнер сен ыйнаан,
Мени аът кылып эдилеп шыдавас хире
Ойлук чок чүве болзуңза,
Молдурууң оора,
Бажыңны чара октадып
Өлү-ле бээр сен, ыйнаан – деп
Мону ярып-тыр эвеспе.
Алдын-Кургулдай сайын эр тургаш:
- Меңээ эки аът
Эргелиг хөлгем бооп шыдаар кулун болзуңза
Мээң эът-мага бодумну
Ууп маңнай-ла бээр сен ыйнаан,
Бир эвес меңээ аът бооп шыдавас хире,
Ойлук чок чүве болзуңза,
Меңээ өкпе, баарың кулурлай
Кыстырып өлү-ле бээр сен ыйнаан – деп
Мону ярааш,
Ширээ кара аътты мунуптуп-тур эвеспе.
Мунуптары билек-ле, ширээ кара аъды
Чаңгыс-даа баспайн чыда,
Мөөп-дывылап үнгеш,
Даглыг черге баарга,
Тулаа-шынаа бооп,
Суг үнүп,
Шөл-хову черге баарга,
Даг-дашталып дөңнелип,
Дээрниң сылдызы черге тоглап,
Черниң довураа дээрже үнүп
Турган чүвең иргин ийин.
Үш айның тозан хонуунда
Амыр-соксаал чок
Мөөп-дывылап кээрге,
Ширээ кара аъттың эъди изип,
Мөөрү дам барып,
Алдын-Кургулдай сайын эрниң
Эът-шыңганы кадыырап,
Арын-шырайы аянчып,
Серте-даа чок
Турар мындыг бооп-тур эвеспе.
Шак оон ынчап тургаш;
Ширээ кара аът тура дүжүп:
- Сен меңээ ээ бооп шыдаар эр-дир сен – деп ярыырга,
Алдын-Кургулдай сайын эр
Аъдындан дүже халып,
Ажыргы чырыкы ыдык челинден айыс ап:
- Сен мээң эки эргелиг аъдым бооп
Шыдаар кулун-дур сен – деп
Мону ярып аъдынга хандыкшып, ынакшып,
Аъдын көрүп турарга,
Карыш-Кулаш кулактыг,
Кашпал шанчыг хаайлыг,
Дөп-дөрбелчин тайга дег,
Ширээ кара аът бооп-тур эвеспе.
Алдын-Кургулдай сайын эр
Ол-ла черинге аъдын көруп тургаш,
«Ширимелдиг кара беден үнген
Ширээ-Кара аъттыг,
Чаактыгга чаргызын алзып көрбээн,
Чарын-төштуң алдынга чыдып көрбээн,
Алдын-Кургулдай сайын эр
Болур мен» - деп бодап, амырап,
Ширээ-Кара аъдын салып, дыштандырып,
Ал боду ыш чок одун салдырып,
Бус чок шайын хайындыртып ижип,
Ноюрзап, дыштанып туруп-тур эвеспе.
Алдын-Кургулдай сайын эрниң малчызы
Аксагалдай бир-ле хүн малын карактап,
Ончалап чоруурга,
Артыштыгның арызында
Ала бараан чылгызы
Шупту онча, менди,
Өвүрүнүң арызында
Өң бараан чылгызы-даа
Онча, менди,
Ховугайның ховузунда
Хой, өшкүзү-даа онча, менди,
Дескейтиге деңнеп хавырар
Дең хоор тевезин ончалаарга,
Бир баш чок бооп-тур эвеспе.
Аксагалдай Бакка кыдат ончалап
Шүүп көрүп тургаш,
Кандыг чүзүннүг теве чогун
Билип чадап каап-тыр эвеспе.
Аксагалдай Бакка кыдат чок тевени
Билип чадааш,
Алдын-Кургулдайның кызыл көдүргелиг,
Ак өргээзинге халдып кээп:
- Мал сүрүүңер шупту онча-менди туруп-тур.
Дескейтиге деңнеп хавырар
Дең хоор тевелерден бир баш чок ышкаш-тыр,
Чүзүннеп-түүлеп-даа көргеш,
Ончалап-аралааш-даа чок тевени
Билип чададым - деп мону ярыырга,
Алдын-Кургулдай сайын эр
Болчатылыг бора тейниң кырынче
Үне кылаштай бергеш,
Тос чустуг чечен дуранын
Ушта соп эккелгеш,
Дескейтини долуп турар түме-сая,
Дең хоор тевелерни ончалап,
Дураннап олурарга,
Ак чалаалыг кажыр кара буура
Чок мындыг бооп-тур эвеспе.
Алдын-Кургулдай сайын эр
Ол-ла дораан аалынга чедип келгеш,
Ширимелдиг кара беден төрээн,
Ширээ-Кара аъдын тудуп эзертээш,
Алдан кулаш сарыг сыдымын допчулааш,
Кадыг кара чазын хоюндуруктааш,
Оңгун сагаан одун азынгаш,
Аалындан аъттанып,
Белдир черден ис кезерге,
Кажыр кара бууразын
Кончуг улуг истиг аъттыг
Кижи чиге барыын чүкче
Сүре берген бооп-тур эвеспе.
Шак оон кээп бедик черден бараан хараарга,
Үш айлык черде шокар аът мунган кижи
Кажыр кара буураны,
Сүрүп бар чыткан иргин.
Күжүр Алдын-Кургулдай сайын эр
Ол-ла дораан Ширээ-Каразын мунупкаш,
Кажыр кара бууразын сүрүп бар чыткан
Кижиниң сыр соонче хаккаш,
Үш айлык черни үш шакка допчулааш,
Халдып чорааш чеде бээрге,
Кадыг кара чалыг,
Оңгун сагаан согуннуг,
Өг дег шокар аъттыг эр бооп-тур.
Алдын-Кургулдай халытпышаан баргаш,
Кажыр кара бууразының
Бажын дозуп доктаатпышаан:
- Одарда чораан актыг, дүктүг
Азыраан малымны кайнаар сүрериң ол,
Адың-шолаң кымыл,
Аал-чуртуң кайда кижи сен? – деп
Мону айтырарга,
Шокар аъттыг кижи тургаш:
- Чиге барыын чүктү эжелей төрээн,
Арбас-турбас шокар аъттыг
Дээр оглу Дээк Сарыг-Мөге деп кижи мен.
Бо черде чурттап турар
Алдын-Кургулдай сайын эрниң
Арын-шырайын көруп,
Адаан-мөөрей, адыг-чарыш кылыксап,
Оон азыраан малын, ара-албатызын
Пажының ыштыг кара туткуужун,
Үстүг кара чүлгүүжүн-даа
Арттырбайн олчалап алыксааш,
Өнчүк-чөңгээ дилеп,
Кажыр кара бууразын сүрүп
Бар чор мен – деп мындыг харыылап-тыр.
Шак ол орта Алдын-Кургулдай сайын эр тура:
- Чаактыгга чаргызын алыспаан
Чарын-төштүң адаанга чыдып көрбээн
Алдын-Кургулдайже семеп чоруп олурар
Магалыг-ла үрен-дир сен.
Сээң сагынганың дег олчаладып,
Чааладыптар Алдын-Кургулдай
Боор ийин оң, харын.
Адавыстың иевистиң төрээн
Күш-шыдалы-биле көржур бис бе,
Азы эжен-эрлик кылган
Эт-чепсек-биле көржүр бис бе,
Туралааныңны шилип ал,
Бодуңну бодун бил,
Мойнуңну база кичээн – деп
Мындыг ярып олуруп-тур эвеспе.
Шак ол орта Дээр оглу Дээк-Мөге тургаш:
Чаңгыс аай шуут чок дүргени-биле
Адавыстың, иевистиң төрээн күш-шыдалы-биле
Көржүүлү – деп мону ярыырга,
Ширимелдиг кара беден төрээн,
Ширээ-Кара аъттыг
Алдын-Кургулдай сайын эр-биле
Дээрлерниң оглу Дээк-Мөге иелээ
Ам эртен даң бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокар турда,
Маанайлыг сарыг ховунуң ортузунга,
Ужуражыр, көржүр бооп дугуржуп алгаш,
Ийи тарай чоруптуп-турлар эвеспе.
Хонганының эртенинде
Даң бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокар турда,
Маанайлыг сарыг ховуну
Ийи бажындан ийи эр
Девип-самнап, ужуражып,
Буура дег өшкектежип
Бугалар дег хыйыртажып туруп-туруп,
Карак чивеш аразында,
Хак-шак кылдыр сегиржип ап-тырлар.
Ийи эр бир айның үжен хонуунда үзүктел чок,
Ийи айның алдан хонуунда соксаал чок,
Үш айның тозан хонуунда үргүлчүлеп хүрежип кээрге,
Алдын-Кургулдай Дээк-Мөгени
Карак чивеш аразында катай каккаш,
Көк дээрни хөлбеш кылдыр,
Кара черни сирт кылдыр,
Час ойтур дүжүргеш,
Бир буду-биле базып,
Бир холу-биле тудуп тургаш,
Алдан кулаш тамы каскаш,
Дээк-Мөгени олче киир дажапкаш,
Кара буганың кежи-биле көктеп ширилээш,
Алдан кулаш тамыже киир дажапкаш,
Ай кара дашты көдүрүп эккеп,
Аксын дуй базырып кааш,
Чиге баарын чүкче Дээр оглу Дээк-Мөгениң
Пажының ыштыг кара туткуужун,
Үстүг кара чүлгүүжүн-даа
Арттырбайн олчалап алыр дээш,
Бедиинге ужудуп,
Белинге дүжүрүп,
Хой дег дашты хоора бастырып,
Кодан дег дашты чуура бастырып,
Үш чылдык черни үш айлык черге допчулап,
Үш айлык черни үш хүннүк кылдыр допчулап,
Ужудуп-халыдып чоруп олуруп-тур эвеспе.
Ол-ла хап олурарга,
Хову сыңмас хоор сарыг теве көстүп кээп-тир.
Алдын-Кургулдай Ширээ-Кара аъдын
Кодур кара чаваа кылдыр хуулдуруп,
Боду терезин согуннуг,
Хараган чалыг,
Сарыг-кидис хевенектиг,
Самдар оол бооп хуулуп алгаш,
Орбаландыр тепсенип,
Опаңнадыр шошкудуп чорааш,
Биеэги хой тевениң кадарчызынга
Ужуражып кээп-тир эвеспе.
Кадарчы ашак тургаш:
- Кайыын үнген, каяа чедер бодалдыг чоруур,
Мындыг кижи танывас оолак сен? – деп
Айтырарга, оол тургаш:
- Аал-чурттан үнген
Хонуумну-даа уткан мен,
Үе-дүпте-ле бистин хаанның
Ак торуму читкен, ону дилээш,
Оранны одуртуп,
Делегейни дескиндим,
Тып чадап-ла кагдым – деп,
Мону ярып-тыр эвеспе.
Теве кадарчызы ашак тургаш:
- Сен ышкаш мындыг көстүп турган амытан:
Чидирген тевези бо-даа турза,
Канчап таныыр чүвел,
Ам арта торум теве дээр-дир сен,
Ол малың өзүп өскерли-ле берди ыйнаан,
Ак теве, ак торум мүңнүг тур бе? – деп
Мындыг ярып-тыр эвеспе.
Биеэги оол тургаш:
- Читкен малды тып шыдаптар,
Танып билиптер болгаш-ла
Дилеп чор ыйнаан,
Сээң анаа чөгенип, сагыш човаарың,
Туткууш-даа дег дузазы чок,
Аржыыл-даа дег ажыы чок чүве-дир ийин.
Сээң кадарып чорууруң
Чүү деп кижиниң малы боор, ирем? – деп
Айтырарга, ашактан:
- Бо болза чиге барыын чүктү
Эжелей төрээн Дээр оглу Дээк-Мөге деп
Кижиниң сүрү боор чүве – деп ярыырга,
Оол тургаш:
- Ол хаан боду аалында бар бе,
Ооң кода-сүмези моон ырак бе? – деп
Айтырарга, ашак тургаш:
- Боду чиге соңгаар
Олча-ажык хайдынып үнге-ле бир чыл эртти,
Та эки-менди, олча-омактыг чоруур чүве,
Та түреңгей, ядамык чоруур чүве.
Аал-чурту ээнзирээн,
Алган куруяа чааскаанзыраан,
Мындыг кижи-ле-дир.
Ооң кода-сүмези бо турган
Сарыг баалыкты ажа бээрге,
Ында турар чүве – деп,
Ашак мону ярып-тыр эвеспе.
- Ол аалга чедир мен ышкаш
Багай кижиге доктар-моондак
Болу берги дег чүве бар бе, ирей? – деп,
- Моондак-доктар болу бээр хире чүве-даа чок,
Аалдың бетинде калчаа далай агып чыдар,
Ол далайда ийи көвүрүг турар,
Бирээзи хыл, олап эрес-эрлик кижилер эртер,
Бирээзи чөвүрээ, олап бис ышкаш багай улус эртер,
Мындыг чурумнуг, езулуг чүве – деп мону ярып-тыр эвеспе.
Алдын-Кургулдай сайын эр
Ол бугуну дыңнап, билип алгаш,
Сарыг баалыкче орбаландыр тепсенип,
Опаңнады тавыргадып чоруп каап-тыр.
Шак ол сарыг баалыктың кырынга үне бээрге,
Чырыткыланчак чаагай кода-сүме
Көстүп кээп-тир эвеспе.
Биеэги аалдың чанынга чеде бээрге,
Шынап-ла, калчаа далай агып чыткан.
Ук далайда хыл, чөвүрээ көвүрүглер туруп-тур.
Аскак кара чаавазы-биле
Эрес-эрлик кижилер кежер
Хыл көвүрүгнү ыйлыш кылбайн,
Чүзүн-бүрүн чыраа-саяк чорук-биле
Кеже бастыра бергеш,
Кода сүмениң иштинге кире бээрге,
Арзылаң баштыг очур сагаан баглааштыг,
Кызыл көдүргелиг орду сагаан баглааштыг
Ак өргээ туруп-тур.
Биеэги оол кодур кара чаваазын
Арзылаң баштыг очур сагаан баглаашка,
Шорбажылап баглап кааш,
Багай ак чазын дүжүргеш,
Орду сагаан өргээге чөлээрге,
Өг наптыгылзап, чыжыртыра берген.
Терезин согунуң черже киир иткеш,
Ооң кезинге хараган чазын
Чиңнештир салып кааш,
Орду сагаан өргээниң
Алдын чыжыр аар эжиин
Чаңгыс холдап ажа тырткаш кире бээрге,
Дээр оглу Дээк-Сарыг-Мөгениң кадыны
Ай, хүн херелдиг аныяк чараш уруг
Шай хайындырып олуруп-тур эвеспе.
Биеэги кадынга элгуур-дулгуур бараалгап,
Мендилежирге, карааның ужу-биле
Кылчаш кылдыр хыйыртай көргеш,
Сөс-яраа-даа чок,
Аъш-чем-даа бербес олурар
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Алдын-Кургулдай олургаш:
- Чайынналчак чаагай кода-сүмениң хааны
Шак бо орду сагаан өргээниң ээзи
Кайнаар моорлай бержик ирги? – деп
Айтырарга, кадын кыс олургаш:
- Сен ышкаш дора өлчүк кижиге
Хамаарышпас чүве-дир.
Амдыызында дириг, менди олургаш,
Дүрген үне бер – деп мындыг ярып-тыр.
Алдын-Кургулдай ону дыңнааш:
Дарыжы хайнып, омаа көдүрлүп келгеш,
Чаңгыс-даа сөс ярывайн,
Өргээниң эжиин чара чоруй тавары үнгеш,
Алдын-Кургулдай боду хуулуп,
Кадыг кара чазын,
Оңгун сагаан огун сегирип ап,
Ширээ-Кара аъдын биеэги боду хевээр хуулдуруп;
- Дээр оглу Дээк-Сарыг-Мөге деп кижиниң
Албатызы кым-даа болза,
Ам дораан дөгернип белеткениңер,
Паштың хөөлүг туткуужун-даа арттырбайн,
Үстүг кара чүлгүүжүн-даа арттырбайн,
Суп коштап иштеңер – деп
Кыпсынчыг кышкызын салырга,
Ол кода-сүмеде турган
Бүгү кижи Алдын-Кургулдайга тейлеп,
Аайындан эртпейн чагыртып,
Эмгеленип белеткени берип-тир эвеспе.
Күжүр Алдын-Кургулдай сайын,
Дээр оглу Дээк-Сарыг Мөгениң
Аал коданы-биле, арбын сүрүү-биле кады
Пажының хөөлүг кара туткуужун,
Үстүг кара чүлгүүжүн-даа
Арттырбайн олчалап, чаалап алгаш,
Аал-оран, чер-чуртунче чоруп каап-тыр эвеспе.
Чер-чуртунга чедип кээрге,
Күскү чуртун күжүген сиген долган,
Часкы чуртун чашпан сиген долган,
Куму куурара берген,
Сайы шаарара берген чыдып-тыр эвеспе.
Алдын-Кургулдай сайын эр
Аалының ээн чуртунга канчаар-даа аайын тыппайн
Агыылза-хөреңгизинден чаңгыс борбак-даа
Чүве астынып чыдып калбаан,
Арбын малындан чаңгыс анай-даа
Астыгып калбаан мындыг ээн чурт арткан бооп-тур эвеспе.
«Мээң эки кадайым, эргелиг эжим
Меңээ демдек кылдыр
Черле чүве кагбааны ол чоор бе? – деп
Бодап келгеш, өөнүң дөрүнге чыткан
Дөрбелчин кызыл дашты ап октаптарга,
Ында хоолуг шайны,
Булалыг эътти салып белеткээн туруп-тур эвеспе.
Ол чүвелер-биле кады бижик суп каан
Мындыг бооп-тур.
Бижиин номнап кыйгырып көөрге:
«Албаты чонуңну, азыраан малыңны,
Алган эжиң мени, аал-ораныңны,
Чиге чөөн чүктү эжелей төрээн
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыс
Олчалап, чаалап алгаш чоруй барды.
Бистиң соовустан сүрүп,
Изивис истээн херээң чок.
Чер-дээр-биле сүлчээ-сүлбээлиг,
Эртем-шидилиг, арга–мегелиг амытан чүве-дир.
Мээң бо салып каан хоода шайым,
Булада эъди изиг-чылыг турза,
Бисти амыр-менди сайгын,
Дириг менди турарлар-дыр – деп билир сен,
Бир эвес хоода шай, булада эът
Сооп баксырай берген турар болза,
Бисти багай түрег,
Онча-четче эвес чоруурлар-дыр –
Деп билир аар сен» - деп
Мындыг бижик бижээн бооп-тур эвеспе аан.
Ол орта Алдын-Кургулдай сайын эр,
Ажынып, хорадап аал-чуртун сактып чоктап,
Алган эжин хомудап хараадап боданып тура,
«Иемден төрээ-ле эр кара чаңгыс
Бодум-на болгай мен, хамаан эвес,
Оларымның соон шиглеп,
Изин истеп чорааш өлүр-дүр – деп бодап алгаш,
Олчалап эккелген улузун хондуруп,
Одарлыг ховузунга малын чалап,
Аайлап башкарып кааш,
Ширимелдиг беден төрээн
Ширээ-Каразын так кылдыр баглап,
Даш кылдыр соодуп алгаш,
Чиге чөөн чүкче көргеш,
Бедиинге дүжүрүп,
Белинге ужудуп,
Хой дег дашты далганнай бастырып,
Кодан дег дашты хоора бастырып,
Ужудуп-халыдып чоруп берип-тир эвеспе.
Ол-ла халдып орарга,
Аал аяны билдирип кээрге,
Кодур кара чаваалыг,
Самдар кидис хевенектиг,
Хараган чалыг,
Терезин согуннуг багай оол
Бооп хуулуп алгаш,
Шошкудуп олуруп-тур эвеспе.
Ол-ла шошкаңгыырлап олура,
Бир сарыг баалыкты ажып кээрге,
Хову сыңмас хой, өшку
Чатты берген оъттап чоруп-тур эвеспе.
Биеэги хой, өшкүге чортуп чеде бээрге,
Шаандагы Алдын-Кургулдайның малчызы
Аксагалдай Бакка кыдат кыйбык кудуруктуг,
Шыдын кыр кызырак мунуп алган
Ужуражып кээп-тир.
Аксагалдай Бакка кыдат тургаш:
- Кайыын үнген, кайы чедип чоруур,
Мындыг оглум боор сен? – деп айтырарга,
Алдын-Кургулдай тургаш:
- Адаарга адым чок,
Аралажыр чүвем чок,
Кыдыг чер чурттуг,
Сак ыяш оттулууштуг,
Самдар түреңги оол мен ийин – деп
Мындыг ярып-тыр эвеспе.
- Кайнаар чедериң ол ынчаш? – деп
Аксагалдай Бакка кыдат айтырарга,
Оол тургаш:
- Бажым уунче божалыг, тарактыг чер дилеп,
Чоруур мындыг кижи мен,
- бо чүү деп кижиниң
Хой сүрүү боор? – деп айтырарга,
Демгизи тургаш:
- Чиге чөөн чүктү эжелей төрээн,
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың
Малы боор чүве – деп мону яраан чүвең иргин.
Алдын-Кургулдай тургаш:
- Ол мангыска мен ышкаш
Ядыы-түреңги, самдар, быттыг кижи
Албаты, эштенчи, малчы-кулчу
Бооп болур чүве бе, ирем?
База ол маңгыс албатыларынга
Ээлдек эки бе,
Эрбен каржы бе, ирем? – деп айтырарга,
Аксагалдай Бакка кыдаты тургаш:
- Багайын канчаар, оглум,
Чалча-хөлечик болурун күзээн кижини
Алыр-ла ыйнаан,
Албатыларынга каржы-халазын
Яраа-даа амытан чүве-дир.
Бо чоруур түп-түмен хой, өшку
Шаанда Алдын-Кургулдай сайын эрниң
Сүрүү чүве болгай.
Алдын-Кургулдай боду
Чиге бурунгаар чүкче
Кажыр кара бууразын сүрүп чоруй баарда,
Бо маңгыс ээн оран-чуртка баргаш,
Алдын-Кургулдайнын пажының
Ыштыг кара чүлгүүжүн,
Хөөлүг кара туткуужун-даа
Арттырбайн олчалап, чаалап алгаш,
Келген шак мындыг чүве.
Шаанда Алдын-Кургулдайның аалынга чорумда,
Мунар аътты-даа бодум билир,
Ижер-чиирим-даа хырным билир чораан кижи мен.
Ам бо маңгыска келген,
Мунар аъдым айтыглыг,
Ижер-чиирим хемчээлдиг апарган,
Черим-чуртумну,
Эрес эрлик Алдын-Кургулдайны
Сактып чоруур мындыг
Ашак-тыр мен ийин – деп мону ярып,
Сөглеп олуруп-тур!
Ашактың яраазын дыңнааш,
Алдын-Кургулдай сайын эр тургаш:
- Ынчаарга чеди баштыг
Адыгыр-Кара маңгыс деп
Чүвениң эртем-шидизи,
Эрлик-эрези кайы хире-дир,
Билдиңер бе, ирем? – деп айтырарга,
Аксагалдай Бакка кыдат тургаш:
- Эртем-билиг, илби-шиди-даа бар
Хевирлиг амытан чорду,
Ай-айның чаазында аңын аңнап,
Авы кылып чоруур,
Ол чорааш өөрүшкү-маңнайлыг келир болза,
Аязып, хүннеп, дээр чаагай турар,
Ажынып-дарынып келир болза,
Чаап бургеп, кудай-дээр чүдереп хадып турар.
Ара-албаты, айбычы, эштенчилеринге,
Ажынып-дарынып келир,
Каш-кажы-биле бүдүнге ажырып,
Сыырыптар амытан чүве-дир деп –
Мындыг-даа ярып туруп-тур эвеспе.
Алдын-Кургулдай сайын эр тургаш:
- Ол маңгыстың аал-оран кода-сүмези
Ам моон ырак бе, ирем? – деп айтырарга,
Аксагалдай Бакка кыдады тургаш:
- Шак бо чыткан сарыг ховуну кеже бээриңге,
Ийи хемниң белдирлешкен ортузунда
Кода-сүме көстүп келир.
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың
Чурттап олурар аал-ораны
Ол болур чүве, оглум! – деп
Мону ярып-тыр эвеспе.
Алдын-Кургулдай Аксагалдай Бакка кыдат малчызының
Айтып берген оруун углап,
Үгбеңнеди тавыргадып,
Үзеңнеди шошкудуп чоруп каап-тыр эвеспе.
Ол сарыг ховуну эртип кээрге,
Ийи хемниң белдиринде
Кончуг улуг кода-сүме көстүп кээп-тир.
Биеги кода-сүмениң чанынга чеде бергеш,
Кодур кара чаваазындан дүжүп, чедип алгаш,
Ук коданның иштин эргип
Кылаштап чоруурга,
Ону тооп-херексеп ужуражып кижи-даа чок,
Ээрип келир ыт-даа чок мындыг бооп-тур эвеспе.
Ынчап чорааш, чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың
Боду-биле саадап олурар
Алдын чыжыр эжиктиг,
Кызыл көдүргелиг,
Сарыг шокар хаяапчалыг,
Сагаан чаагай өргээзин тып алгаш,
Ооң чанынга багай кодур, кара чаваазын
Шорбажылап дужап кааш,
Адыгыр-Кара маңгыстың
Алдын чыжыр эжиин
Солагай холдап ажа тырткаш,
Кире бергеш көөрге,
Өгнүң дөрүнде тос каът олбук дүжүлгеде
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыс
Олурупкан булада чаглыг эътти,
Хоода сарыг шайын
Баарында салыпкан олурган.
Дөжек баарында Алдын-Кургулдайың кадайы
Күдүк базып, дискек кырында
Олуруп алган олуруп-тур эвеспе
.
Адыгыр-Кара маңгыс
Алдын-Кургулдайны көрүп кааш:
- Кайы черден тыптып,
Тояап келген мындыг,
Быдың төгүлген,
Дүгүң быдараан бужар оол сен? – деп айтырарга,
Алдын-Кургулдай сайын эр тургаш:
- Мен болза кыдыг чер чурттуг
Сак ыяш оттулууштуг,
Силерниң албатыңар болур кижи мен,
Адаарга адым-даа чок,
Аралажыр чүвем-даа чок,
Эр кара чаңгыс амытан мен ийин – деп
Мону ярып-тыр эвеспе.
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыс олургаш:
- Бо оолга таар алдындан
Быштак сарыг-суундан
Кудуп бериңер – дээрге,
Алдын-Кургулдайның кадайы тура халааш,
Таар адаандан сарыг-сугже үгүс бергеш.
Дедир Адыгыр-Кара маңгысче
Хүлүмзүреп чымчады көргеш:
- Арын бажы аянчаан,
Аътка-хөлге човагзаан
Хевирлиг оол-дур.
Хойтпактан берзе кандыгыл?
Соңгу назынга буян,
Чорук кижизинге суксун-на болур ыйнаан – деп,
Мону ярыырга,
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгызы
Чөпшээреп хүлээрге,
Чеди кижи чемгерер
Улуг кызыл хуваны долдур
Хойтпакты куткаш,
Биеэги оолга сунарга,
Езулуу-биле ийи холдап туткаш,
Доозазын ток кылдыр пактааш,
Хувазын чылгап, шыгжап кааш үне бээрге:
«Ээта шаанда эрлиг эр
Алдын-Кургулдай шак ынчаар
Аштанып-чемненир чүве ийин» - деп бодап,
Эрги чуртун, эргелиг эжин
Алдын-Кургулдайның кадайы сактып,
Олуруп каап-тыр эвеспе.
Алдын-Кургулдайның соондан
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыс
Үнүп келгеш, көруп олурарга,
Биеэги самдар оол
Кодур кара чаваазын чедип чоруткаш,
Саң салыр борбак тейниң
Аар ийи кадыр ийге өртеп каарга,
«Бо-даа нучу толагайны аар,
Багай кодур чүвезин
Аңаа чууп өлүрүп,
Аңаа курт-кымыскаяк,
Кускун-сааскан чыыры ол-дур, аа моң» -
Деп бодап, көрүп олурда,
Биеэги оол кодур чаваазын өртеп кааш,
Дедир кылаштап бадып олурда,
Кыры-биле дээлдиген дескинип ужуп кээрге,
Хараган чазы, терезин огу-биле
Эдерти шыгаап тургаш,
Биеэги дээлдигенни аңдара адыптарга,
«Чоп буктуг шору адыгжы чоор бо ой» - деп
Бодап көрүп олурган
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыс чүвең иргин.
Ол орта хонганының эртенинде
Алдын-Кургулдай чеди баштыг
Адыгыр-Кара маңгыстың өөнге
База-ла барып кире берип-тир эвеспе.
Ынчаар орта ол-ла чеди кижи
Чемгерер улуг кызыл хувага
Хойтпак кудуп бээрге,
База-ла доозазын доңгайты тудуп,
Ток кылдыр пактапкаш,
Кылаштап үне берип-тир эвеспе.
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыс
Биеэги оолдуң соондан база-ла
Үнүп келгеш, көруп олурарга,
Хараган чазын, терезин огун кезенип,
Белеткенип алгаш кушкаш сүрүп
Кылаштап чоруп-тур эвеспе.
Биеэги оол ынчап чорда,
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың
Адып, боолап чадап кааны
Үш чүс деп кушкаш оолдуң
Ынча-мынча чаны-биле ужуп эрткеш,
Хонуп аарга, биеэги оол,
Күдүйүпкен үңгелеп бар чыдырда,
Адыгыр-Кара маңгыс көрүп олургаш:
- Бо самдарның чаптанчыг деп чүвезин-даа,
Барып-барып үш үс кушче,
Семеп бар чыдар» - деп
Бодап көруп олурда,
Биеэги оол хараган чазынга үңгелеп чеде бергеш,
Терезин огун кезээш,
Тыртып-тыртып салырга,
Үш үс куштуң бир бажын одурулдур,
Чоруй үзе деггеш, огу эрте бээрге,
Демги маңгыс «менден безин артык
Кандыг мындыг бүктүг
Адар чолук боор» - деп,
Бодап олуруп-тур.
Күжүр Алдын-Кургулдай сайын эр
Ол хүн хүнзээш,
Кежээ мал кадарчыларының өглерин
Кезип кылаштап чорааш,
Эрги малчызы, эргелиг ада туттунган,
Эргим кырганы Аксагалдай Бакка кыдат-биле
Ужуражы бергеш, ярыжып-тыр эвеспе.
Аксагалдай Бакка кыдат тургаш:
- Чеди баштыг Адыгыр-Кара мангыска душтуң бе?
Малчы-кулчу кылдыр хүлээп алды бе? – деп айтырарга,
Оол тургаш:
- Дужарын душтум-на,
Хөлечик болур дугайында
Чүнү-даа ярышпадым – деп
Мону сөглээш:
- Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың
Куду-чуму кайда чүве эрги,
Ону дыңнаан сен бе,
Оон кадарчы, холбаазы кайда турар чүве эрги,
Ону билир сен бе? – деп айтырарга,
Аксагалдай Бакка кыдат тургаш:
- Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстын
Куду-чумун кайдаазын-даа билбес мен,
Кадарчы холбаазындан маңгыстың
Дуне боорга коданын кадарар
Сарыг кетчик ыды бар,
Оозу кончуг чүве» - деп дыңнаан мен.
Чаңгыс шактың иштинде
Өртемчейни дескиндир көруп турар
Эр кара кускун бар,
Ол бир берге чүве – деп дыңнаан мен – деп
Мону ярып-тыр эвеспе.
Күжүр Алдын-Кургулдай сайын эр
Кода-сүмеден үнүп,
Оъттуг черге аъдын өртеп,
Дыштанып хонуп алгаш,
Даартазында чеди баштыг
Адыгыр-Кара маңгыстың
Кода-сүмезинге чедип келирге,
Адыгыр-Кара маңгыс
Аңнап-меңнеп, авы кылып чоруур деп
Белеткенип турар мындыг бооп-тур эвеспе.
Адыгыр-Кара маңгыс аъттанып чоруурда кадайынга:
- Мен болза ам даарта
Кежээликтей чедип кээр мен.
Чаңгыс дүне-даа болза,
Оваарымча-кичээнгейлиг олурар сен,
Чаңгыс шакта өртемчейни дескиндир көруп турар
Эр кара кускунум-даа
Кукугайнып алгырып,
Амыр-соксаал чок кыннып турар апарды.
Дүне боорга, коданымны кадарар,
Сарыг кетчик ыдым-даа
Туругладып тура хонар апарды,
Чүвениң хөлу өске хире апарган-дыр – деп
Чагып, ярып туруп-тур эвеспе.
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыс,
Авы кылып аъттанып чоруй баарга,
Алдын-Кургулдай сайын эр,
Кодур чара чаваазын мунуп алгаш,
Аалдын хүн үнер чүгүнче,
Чортуп чоруткаш,
Боду Алдын-Кургулдай сайын эр бооп хуулуп алгаш,
Ширимелдиг кара беден төрээн
Ширээ-Кара аът кылдыр хуулдургаш,
Кадыг кара чазын туткаш,
Оңгун сагаан одун кезенгеш,
Чаңгыс шактың иштинде
Өртемчейни дескиндир көруп турар
Эр кара кускунунуң келирин
Манап чыдып ап-тыр эвеспе
Ынчап чыдырда кежээниң кызыл-хун турда,
Хүн үнер чүктен
Улуг эр кара кускун ужуп келгеш,
Кыры-биле ужуп эртип чыдырда,
Аргактыг мойнун адыра,
Суглуг караан ушта адып өлургеш,
Дүн дүжүп, сылдыс үнүп келири билек,
Дедир кода-сүмеже халдып кирип олурда,
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың
Дүне боорга, аал-коданын кадарар
Сарыг кетчик ыды туругладып келген.
Ону алдын допуржак кымчызы-биле
Ол-ла черинге хая көрүндүре тыртып кааш,
Ол-ла дораан быды төктүп чоруур,
Хараган чалыг, терезин согуннуг,
Кодур кара чаваалыг,
Багай оол бооп хуула тыртып алгаш,
Биеэги Аксагалдай Бакка кыдат
Улуг одун окулуп алган,
Дөгеленип олуруп-тур эвеспе.
Алдын-Кургулдай тургаш:
- Баштай таныжып көрүшкеним,
Баары чылыг, аксы чымчак ирем,
Доңуп-дожап өлүр деп чор мен,
Чаныңга кыстынып,
Дүн эрттирип ап көрейн – деп дилээрге,
Аксагалдай Бакка кыдаты тургаш:
- Удуп хон даан,
Кандыг боор оол,
Кирер эжиктиг, кижи ээлиг,
Өгге чорук чораан кижи хонмайн,
Ыт хонар чүве эвес – деп мону ярып-тыр эвеспе.
Алдын-Кургулдай биеэги өгге
Кирип келген олчаан,
Самдар-түрег, идик-хевин ужулгаш,
Улуг отка ооргалап,
Удуп чыдып алгаш,
Дораа-ла хаарыктай берип-тир эвеспе.
Алдын-Кургулдай сайын эрниң ооргазында
Ийи чарынының аразында
Улуг кара меңниг
Мындыг кижи-дир эвеспе.
Алдын-Кургулдай самдар оол бооп
Хуулуп алгаш, отка ооргалап,
Чанагаш удуп чыдырда,
Аксагалдай Бакка кыдат
Көрүп олурарга, биеэги оолдуң
Ооргазында улуг кара мең
Бар бооп-тур эвеспе.
«Шаанда мээң ээм эки Алдын-Кургулдай сайын эрниң
Ооргазында шак ындыг
Кара мең бар чүве ийин,
Кандыг кончуг дөмей
Меңниг оол боор» - кылдыр бодап,
Көрүп олургаш, үне халааш,
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың
Өөнге чүгүрүп чеде бергеш, кадынынга:
- Мээң хонуп турар өөмде
Багай самдар оол кирип кээп,
Отта ооргалап чыдып алды.
Ооргазында шаанда эрниң эрези
Алдын-Кургулдай-биле кара чаңгыс
Кара меңниг кижи-дир – деп мону ярып-тыр эвеспе.
Шак оон кадын биле Аксагалдай Бакка кыдат
Үне чүгүрүшкеш, чедип келирге,
Шынап-ла, Алдын-Кургулдай-биле
Кара чаңгыс, ооргазында
Улуг кара меңниг багай оолак
Удуп чыдар мындыг бооп-тур эвеспе.
Шак ол орта биеэги оолдуң
Кара меңинче магадап көруп,
Эрес-эрлик Алдын-Кургулдай сайын эрни сактып,
Аразында сымыражып,
Ярыжып олуруп-олуруп,
Кадын үнүп чоруптарга,
Аксагалдай Бакка кыдат удуп чыдып ап-тыр эвеспе.
Эрниң эрези Алдын-Кургулдай сайын эр
Шак ол орта удуп хонуп алгаш,
Эртенинде тура халып келгеш,
Чеди Баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың
Кода-сүмезиниң чанында
Болчатылыг бора тейниң кырынче
Кылаштап үне бергеш,
Көруп олурарга, дээр бүргеп,
Соңгу чүктен кара булут диргелип келгеш,
Дымырады чаъстап,
Сыылады сырыннап,
Хадып турар апарган дег болза-даа,
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыс
Чедип кээп турар мындыг бооп-тур эвеспе.
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыс
Аалынга чедип келирге,
Дүне када коданын кадарар
Кетчик сарыг ыды-даа чок,
Чаңгыс шактың иштинде
Өртемчейни көрүп турар
Эр кара кускуну-даа чок,
Коданы ээнзирээн туруп-тур эвеспе.
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыс тургаш кадайындан:
- Кетчик сарыг ыдывыс канчалган? – деп айтырарга,
Кадайы олургаш:
- Даштыгаа маңнап чоруур ытты
Өгге олурар агбай кижи
Мен канчап билир мен.
Бо эртен чемгерер дээш,
Кетчик сарыг ытты кыйгырарымга, чок боорга,
Сени эдере берген деп бодап олурдум –
Деп мону ярыырга,
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыс,
Ажынып-хорадап, ара-албаты,
Шыдаар – дүжүметтерни чемелеп туруп-тур эвеспе.
Алдын-Кургулдай сайын эр
Ол-ла дораан биеэги чаңы-биле
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың
Боду саадаан өргээзинге кирип келирге,
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың
Арны хуула берген,
Ажынып-дарынган олуруп-тур эвеспе.
Кире бээри билек,
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыс
Тура халып келгеш:
- Даңгаар кижи өөнче быды-курту төктуп,
Соястап кирип келир,
Чүү мындыг черниң ческээ,
Сугнун суксаа дора өлчук,
Тыпты берген сен, үнүп чор! – деп алгырарга,
Алдын-Кургулдайнын ажынганы арнындан билдинип:
Шыжыкканы шырайындан билдинип:
- Эжиинде бозагалыг,
Тейинде тоганалыг,
Кижи өөнге кижи кирбес деп чүве
Каяа дыңнаан маңгыс сен?
Эжиктен кирип келгенде,
Эглип үнерин боду-ла билир ыйнаан – деп
Шыңгыы харыылап олуруп-тур эвеспе.
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыс ажынып,
Дарынган уу-биле ол-ла дораа
Алдын-Кургулдайны сыра каап-тыр эвеспе.
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың
Боостаазынга ажып бадып чыткаш,
Алдын-Кургулдай биеэги даг дег эр
Кара боду бооп хуула бээрге,
Адыгыр-Кара маңгыстың
Боскунга ашпас-даа, үнмес-даа
Тыныжып дуглалдыр ызыртынып туруп берип-тир эвеспе.
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыс
Девидеп-мөгүдеп, ышкамнап-бачыдап турунда,
Эрнин эрези Алдын-Кургулдай эр ажынып-хорадап,
Ческинип-чүдексинип келгеш,
Адыгыр-Кара маңгыстың боостаазын
Чара тепкеш, эрниң эрези,
Оолдуң омаа даг дег
Улуг кара боттуг Алдын-Кургулдай боду
Бооп үне халып кээп-тир эвеспе.
Алдын-Кургулдайнын кадайы
Аксагалдай Бакка кыдат малчызы,
Алдын-Кургулдайны кѳрүп кааш,
Амырап, ѳѳрүп, ханып, таалап,
Кѳрүп туруп-турлар эвеспе.
Шак ол орта амылыг чыткан
Адыгыр-Кара маңгысты
Алдын-Кургулдай сайын эр ойтур каггаш:
- Өлүрер малдың ханын алыр,
Өлүрер кижиниң сөзун дыңнаар чүве болгай,
Ярыыр сөс-домаан бар чүве сен бе,
Адыгыр-Кара маңгыс чыткаш:
- Сөглээр сөс-яраам-даа чок
Чүгле мени өлүрериңде
Мээң улуг хырнымны
Чарбайн көөр сен.
Мээң ортаакы улуг бажымны
Чарбас сен – деп мону чагып чыдып-тыр эвеспе.
Алдын-Кургулдай сайын эр ону-даа тоовайн,
Ол-ла дораа Адыгыр-Кара маңгысты
Өлүрүп, чок кылгаш,
Улуг-хырнын чара кезиптерге,
Онча-түң чок кижи-хораа үнгүлеп кээп,
Амырап: «Кижи мынчап чырык черни көруп,
Чылбай сугну ижип,
Амыраар хүнү турар чүве-дир аа» - дижип,
«Бисти мындыг магалыг амырадып,
Чыргаткан амытанның чоруу чогузун,
Чолу таарышсын!» - дижип алгап-йөрээп чоруп,
Аң-мең, мал-маган арга-өзенинче,
Одар-суггадынче амырап-өөрүп,
Алгап-йөрээп чоруп турар
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Алдын-Кургулдай сайын эр
Ол-ла бүгүнү көрүп,
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың
Хоралыг бужарын билип тургаштың,
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың
Чеди бажының ортузунда
Эң улуг бажын чара шааптарга,
Кончуг улуг мага-боттуг
Бүк-шулбу ышкаш шырайлыг,
Буура ышкаш бүдүштүг
Улуг кара эр үне халып келгеш,
Ыыт-дааш-даа чок,
Алдын-Кургулдай сайын эрни сегирип ап-тыр эвеспе.
Ийи эр шак ол орта сегиржип алгаш,
Бир айның үжен хонуунда
Үзүк чокка хүрежип,
Ийи айның алдан хонуунда
Соксаал чокка хүрежип,
Үш айныңтозан хонуунда
Үргүлчүлеп хүрежип туруп-турлар эвеспе.
Ынчап тургаш Алдын-Кургулдай сайын эр
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың
Ортаакы бажындан үнген
Улуг кара оглун
Чарын бажынга каккаш,
Каптагайны хайындыр,
Делегейни дескиндир
Хөкпээндигилештир бөөлдеп туруп-туруп,
Кара черни сирт кылдыр,
Көк дээрни чыжырт кылдыр дүжүргеш,
Алдан чүсчүк тамы каскаш,
Алдан буга кежи-биле ширилеп тургаш,
Улуг кара аптарага суккаш,
Шак ол тамыже киир каггаш,
Тамының аксын ай кара даш-биле
Дуй каггаш, базырып каавыткаш,
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың
Өөнге кылаштап кээп,
Кадайы-биле ярыжып-хөөрежип,
Аксагалдай Бакка кыдат малчызы-биле кады
Шайлап чемненип турган-дыр эвеспе.
Эрниң эрези Алдын-Кургулдай сайын эр
Аксагалдай Бакка кыдат малчызынга
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың
Чуртка калыр чуруунуң эскиин-даа арттырбайн,
Черге калыр чевиниң үзүүн-даа арттырбайн,
Пажының үстүг чүлгүүжүнден,
Хөөлуг туткуужундан өрү чыгдырып,
Одарда азыраан малын хавырттырып,
Оранда ара-албатызын болдуруп алгаш,
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың чуртун
Кумун куурарты,
Сайын шаарарты каавыткаш,
Чер-чуртунче көжүп чоруп берип-тир эвеспе.
Шыяан ам, эрниң эрези Алдын-Кургулдай сайын эр
Сугнуң дуңгулуунга ара хонуп,
Сигенниң чымчак сериининге
Дүштеп, дыштанып чорааш,
Аал-ораны, ара-албатызы-биле кады
Чер-чуртунга көжүп чедип келирге,
Часкы чуртун чашпан-сиген шыпкан,
Куску чуртун кужуген-сиген шыпкан,
Куйт дээр кускун-даа чок,
Сайт дээр сааскан-даа чок,
Куму куурара берген,
Сайы шаарара берген
Чыдар мындыг бооп-тур эвеспе.
Алдын-Кургулдай сайын эр,
Оргу черге өг-оранын хондуруп,
Одарынга малын чалааш,
Ол-ла дораа белдир черден ис кезип,
Бедик черден бараан харап,
Көруп шинчилеп турарга,
«Шаандагы кара буганың кежи-биле ширилеп,
Көктеп тургаш аптаралааш,
Алдан кулаш тамыже киир каапкаш,
Ай кара даш-биле каапканы
Чиге барыын чүктү эжелей төрээн
Арбас-турбас улуг шокар аъттыг,
Дээр оглу Дээк-Сарыг-Мөгези
Алдан буга кежи-биле ширилээн
Аптаразын чара тепкеш,
Ай кара дашты кулурлай тепкеш,
Аал-чуртун олчалап,
Чаалап алгаш чоруй барган
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Күжүр Алдын-Кургулдай
Ширимелдиг кара беден төруттунген
Ширээ-Кара аъдының аксын
Азыг-диш чайыннандыр шелгеш,
Саарын кажык-сѳѳк чайыннандыр каккаш,
Чиге барыын чүкче көргеш,
Бедиинге дүжүрүп,
Белинге ужудуп,
Хой дег дашты кулурлай бастырып,
Кодан дег дашты хоора бастырып,
Үш чылдык черни үш хонукка допчулап,
Үш айлык черни үш шакка допчулап,
Дээр оглу Дээк-Сарыг-Мөгениң
Чер чуртунга чеде халды берип туруп-тур эвеспе.
Дээр оглу Дээк-Сарыг-Мөгениң
Кода-сүмезинге ол-ла хевээр,
Кире халды бээрге,
Ширээ-Кара аъттың тыныжы,
Буурул туман бооп,
Амытан чон азып,
Алдын-Кургулдайның шырай-дүрзүзүнден
Корткан улустун чурээ
Часты бер чазып турган чүвең эргин.
Халыткан хевээр Дээр оглу Дээк-Сарыг-Мөгениң
Боду саадаан кызыл кодургелиг
Улуг сагаан өргээзиниң эжиинге
Дүжүп чыдырда,
Бир чарыында бежен оол сөлеп,
Бир чарыында бежен оол сөлеп,
Бир чарыында бежен кыс,
Бир чарыында бежен кыс,
Ындынныг чаагай ырызын ырлап,
Аъдын ап, эжиин ажып туруп-турлар эвеспе.
Алдын-Кургулдай ону-даа тоочувайн,
Өгже базып кире бээрге,
Дээр оглу Дээк-Сарыг-Мөге боду баштаан
Хамык хаа, дүжүметтери
Дуруяагылаштыр тейлеп, санап тургулаан иргин.
Ол орта Алдын-Кургулдай
Дээр оглу Дээк-Сарыг-Мөгени көруп тургаш,
«Эрниң эрези аттыг хирезинде
Элбек малдың, амытан чоннуң ээзи хирезинде,
Аргажогун аар мооң»
Кылдыр бодап, көруп тургаш:
- Өлген кижи черге чыдар,
Өскен чурту сөөгун ажаар
Боор чүве болгай.
Аал-оран аймак-төрени чоп
Олчалап-чаалап экээриң ол моң, эжим? – деп,
Дээр оглу Дээк-Сарыг-Мөгеден айтырып-тыр эвеспе.
Дээр оглу Дээк-Сарыг-Мөге тургаш:
- Бо адаан-мөөрейни эгелээн кижи-даа мен мен,
Буруу бак, бузут-нүгүл шупту менде чүве.
Мени өлүрбейн эштенчи малчы кылып ап көрүңер,
Аалга олурзуңарза, малыңар кадарайн,
Черге чорзуңарза, аъдыңар ажаайн – деп
Мону ярып, ээрежи берип-тир эвеспе.
Шак ол орта Алдын-Кургулдай сайын эр оргаш:
- Чаа, канчаар дээр, ындыг бооп-тур,
Өөрүмге өжээним чок,
Амытанга адааным чок кижи мен,
Ам дораа эмгелеп-белеткеп,
Аал ораның көжүрүп алгаш чору—дээрге
Дээр оглу Дээк-Сарыг-Мөгениң
Көжээн буду шимчеп,
Корткан боду өөрүп,
Аал-аймаан эмгелеп-белеткеп,
Көжеринге дөгернип туруп-тур эвеспе.
Эрниң эрези Алдын-Кургулдай сайын эр
Ол орта үш хондур ноюрзап-дыштанып келгеш,
Дээр оглу Дээк-Сарыг-Мөгениниң
Аал-оранын, азыраан малын,
Ара-албатызын көжүрүп алгаш,
Бодунуң аал-чуртунче көжүп
Чоруп каап-тыр эвеспе.
Чер-чуртунга чедип кээрге,
Куйт дээр кускун-даа чок,
Сайт дээр сааскан-даа чок,
Сайы шаарара берген,
Куму куурара берген чыдып-тыр эвеспе.
Алдын-Кургулдай ол-ла дораа
Бедик черден бараан харап,
Белдир черден ис кезип,
Хап чоруткаш, көруп шинчип турарга,
«Шаанда алдан буганың кежи-биле
Ширилеп тургаш улуг аптарага суккаш,
Алдан чүсчүк тамыны каскаш,
Оон иштинге суккаш,
Аксын ай кара даш-биле базырып кааны
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың оглу
Алдан буга кежи ширилиг
Кара аптараны чара тепкеш,
Ак кара дашты кулурлай тепкеш,үнүп келгеш,
Алдын-Кургулдайның аал-оранының
Соондан сүрүп кээп олчалап, чаалап алгаш,
Чөөн чүкте чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың
Аал-оранче, чер-чуртунче сүрүп,
Чоруй барган чыдар мындыг бооп-тур эвеспе.
Ол орта Алдын-Кургулдай
Ажынып-хорадап келгеш,
Дээр оглу Дээк-Сарыг-Мөгени
Кел деп эккелдиргеш:
- Ынчаарга сен, мен аалга чорумда малым кадарар.
Черге чорумда аът-хөлүм ажаар,
Болган болгай сен,
Мен ырак черже чорууйн – дээш,
Сен мени эдерип чору – деп мону ярыырга,
Дээк-Сарыг-Мөге ыыт-даа чок үне халааш,
Арбас-турбас улуг шокар аъдын
Эзертеп белеткээш, аштавас-суксавас,
Аъш-чемин таалыныңга суп белеткеп
Турган чүвең иргин.
Ширимелдиг кара беден төруттунген
Ширээ-Кара аъды
Эрниң эрези Алдын-Кургулдай сайын эр биле
Улуг шокар аъттыг
Дээр оглу Дээк-Сарыг-Мөге иелээ
Чөөн чүкте чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың оглу
Кончуулайның изин истеп,
Соон соңнап,
Хой дег дашты кулурлай бастырып,
Кодан дег черни хоора бастырып,
Белинге ужудуп,
Бедиинге дүжүрүп,
Үш чылдык черни үш хүнге допчулап,
Үш айлык черни үш шакка допчулап,
Ужудуп-халыдып чорааш,
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың оглу
Кончуулайның аал-оранының чоогунга,
Чурт күрүзүнүң иштинге
Халдып чоруп олурда,
Алдын-Кургулдай сайын эрниң
Малчызы Аксагалдай Бакка кыдат
Хову сыңмас хоор сарыг теве
Кадарып чоруп-тур эвеспе.
Алдын-Кургулдай сайын эр-биле
Дээр оглу Дээк-Сарыг-Мөге
Аксагалдай Бакка кыдатка
Халыдып чеде бээрге, Аксагалдай Бакка кыдат
Малчызының амырааны арнындан көступ,
Байырлап, өөрээни бодундан билдинип турар
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Алдын-Кургулдай сайын эр тургаш:
- Сээң бо кадарып чоруур
Малынның ээзи кижи
Албатылар силерге каржы хедер-дир бе?,
Ээлдек-эвилең-дир-бе? – деп айтырарга,
Аксагалдай Бакка кыдат тургаш:
- Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың
Оглу Кончуулай дээрге
Адазы маңгыстан-даа дора
Кадыг-каржы амытан чүве-дир.
Мунар аъдым-даа айтыглыг апарган
Чиир чемим-даа хемчээлдиг,
Аштап-суксап, могап-шылап чор мен – деп,
Мону ярыырга,
Алдын-Кургулдай сайын эр тургаш:
- Мен баргаш ол маңгызыңдан
Чарып каай мен аан,
Ам харын чер-чуртуңче чорууру-биле эмгеленип,
Улуг шокар аъттыг,
Дээр оглу Дээк-Сарыг-Мөге-биле кады
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың оглу
Кончуулайның аал-ораныңче
Алдын-Кургулдай сайын эрниң
Ажынганы арнындан көступ,
Шыжыкканы шырайындан көступ,
Хап чоруптуп-тур эвеспе.
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың оглу
Кончуулайның кода-сүмезинге
Кире халдып келгештиң,
Аъдының аксын-даа тыртпайн,
Кончуулайның боду-биле саадап олурар
Кызыл көдүргелиг улуг ак өргээзинге
Даштыгаа үндуре бергеш,
Эът мага-бодун өрге чылгаар өл чок,
Чылан чылгаар шык чок кылдыр
Үзе-чаза соп октапкаш,
«Чөөн чүкте чурттап турар амытан чонга
Шак мындыг араатан маңгыстар чок болзун!» - деп
Шишпип тарбыдап тура,
Дөрт чүкче октапкаш,
Чеди баштыг Адыгыр-Кара маңгыстың
Аал-оранын, ара-албатызын
Чуртка калыр чуруунуң эскиин-даа арттырбайн,
Черге калыр чевиниң үзүүн-даа арттырбайн,
Пажының үстүг кара чүлгүүжү,
Хөөлүг кара туткуужундан өру
Олчалап-чаалап алгаш,
Бодунуң чер-чуртунче
Көжүп чоруп каап-тыр эвеспе.
Чер-чуртунга чедип кээрге,
Ында арткан ара-албатызы амыр-сайгын
Арбын малы онча-менди
Чурттап турар мындыг бооп-тур эвеспе.
Ширимелдиг кара беден төруттунген
Ширээ кара аъттыг
Эрниң эрези Алдын-Кургулдай-биле
Арбас-турбас улуг шокар аъттыг
Дээр оглу Дээк-Сарыг-Мөге-биле
Оргу черге өөн хондуруп,
Одарынга малын чалап,
Чырын чылдың чыргалын кылып,
Найын чылдың найырын кылып,
Амыр-сайгын чурттай берип-оо!