АЛДЫН-ЧААГАЙ

Бурунгунуң мурнунда,
Эртегиниң эртезинде,
Черниң аңын черге кырар
Сугнуң кырын сугга кырар
Эрниң эрези Алдын-Чаагай деп эр чораан.
Аңгыр-Чечен деп кыс чангыс дунмалыг,
Аваа-Чечен деп чаңгыс угбалыг чүвең иргин.
Аваа-Чечен деп эки угбазы
Ада-иезинден чарлырда
Алды харлыг турган,
 

Аңгыр-Чечен деп эки дунмазы
Үш харлыг,
Алдын-Чаагай боду
Дөрт харлыг турган.
Дөрт харлыында ада-иезинден чарылган,
Боду шенектигге шелдирбейн,
Майыктыгга бастырбайн,
Чаңгыс угбазын, чаңгыс дуңмазын
Чамныг дөжек кырынга олуртпайн,
Ажы-төрүп, амыдырап
Чоруп келген эр чүвең иргин.
Алдын-Чаагай таңдызының
Бора дуктуг аңын аңнаар,
Аңгыр-Чечен дунмазы
Арзайтының арызынга
Ала-була чылгызын хавырып,
Өвурунге өле-була чылгызын
Чылгылаар чүвең иргин.
Бир айның үжен хонуунда алышкылар
Аңын аңнааш, малын малдааш,
Чангыс хүн чанып кээр мындыг турган.
Бир-ле хүн алышкылар
Бир айның үжен хонуунда
Аңын аңнааш, малын малдааш,
Чанып-ла келген.
Чанып-ла келирге,
Аваа-Чечен эки угбазы
Адыйгыже ажынган.
Үдүйгүже хавыйган орган чүвең иргин.
- Аваа-Чечен эки угбавыс,
Чүге мынчап ажындың,
Чүге мынчап кемзиндиң? – деп айтырган.
- Мен ажынмайн кым ажынарыл,
Мен кемзинмейн кым кемзинерил?
Ада-иениң аңгайган-кеңгейген
Ээн, куруг өөнге кагдырган кижи!
Бирээңер Арзайтының аң-меңиниң
Тевиинге сеткил-сагыжыңар ажып чоруур,
Бирээңер ала чылгы, өле чылгының
Тевиинге сеткил-сагыжыңар ажып чоруур,
Силер ийи-даа кайын ажырар силер –
Деп орган иргин.
- Че, эки угбаның чалгааравас, муңгаравас
Чүвези чүү ирги? – деп,
 

Алдын-Чаагай айтырып орган чүвең иргин.
- Таңдызының аңы – тооргунуң оглун
Тудуп эккеп берзиңзе,
Аргаланып, мегеленип көргей-ле мен, дуңмам – диген.
- Че, кижи сагыжынга кирбес
Чүве чугаалаар канчап барган
Анчыг-бужурганчыг чүве сен, орталан! – деп,
Аңгыр-Чечен ону чугаалап олурган.
- Бир-тээ силер ындыг болганыңарда,
Өлүр-чидер кижи мен! - дээш,
Кадыг баан ханазынга баглап,
Болат хачызын боскунга туттунуп
Туруп берген.
- Уруг-дарыгның чугаазынга ажынып,
Кемзинерге болур чүве бе?
Чалгааравас, муңгаравас чүвең
Чүү ирги, эки угбам? – деп,
Алдын-Чаагай чугаалап олуруп-тур.
- Таңдынын аңы – тооргунуң оглундан
Тудуп эккеп берзиңзе,
Аргаланып көргей мен аан – диген.
Алдын-Чаагай, чүзү боор,
Тайгазынче маңнап үнгеш,
Кылын кара пөштүг арга иштинден
Таңдызының аңы – тооргунуң оглун
Тудуп эккелгеш,
Барбазының баарынга өртеп берип орган.
Бирээзи чер кезип, малын малдап чоруй барган,
Бирээзи аңын аңнап чоруй барган
Ийи алышкы Аңгыр-Чечен, Алдын-Чаагай чүвең иргин.
Шыяан ам, алышкылар
Бир ай аңын аңнап,
Бир ай малын малдап чорааш келирге,
Аваа-Чечен эки угбазы база-ла
Адыйгыже ажынган,
Үдүйгүже хавыйган олурган чүвең иргин.
- Чаа эки угба,
Чүге ажындың, чүге кемзиндиң? – деп база айтырган.
- Ада-иениң ээн кара өөнге кагдырган
Мен ажынмайн, кым ажынарыл,
Мен кемзинмейн, кым кемзинерил? – деп каан.
- Таңдызының аңы – тооргунуң оглу
Канчап барган ирги, угбай? – деп айтырган.
 

- Таңдызының аңы чудай бээр,
Түрей бээр, хоржок чүве чораан,
Салыпканым кайыл – деп-тир.
- Ам чалгааравас, ам муңгаравас
Чүвең чүү ирги? – деп
Айтырып орган чүвең иргин.
- Үш дугай кулактыг,
Үжен кулаш дурттуг,
Муң лаң өртектиг,
Хан сактыг кара кишти тудуп эккелзиңерзе,
Ооң-биле аргаланып-мегеленип
Көргей мен аан, дуңмам – диген.
- Үш хонукта оттулар чээргенниң чыып
Белеткеп аар сен, угбам – деп
Угбазынга чугаалаан.
Дөрт каът чонаан
Алдан кулаш алдын сыдымы-биле
Шарып, чүктеп алгаш,
Алдын-Чаагай Арзайтының
Эң бедиинче базып үнүпкен.
Арзайтының эң бедиинге үнгештиң,
Каргыштыг-халыптыг улуг чадын салып
Турган эр чүвең иргин.
Соок дээрге инек мыйызы чарлыр турар,
Хар дээрге ыяштың адаккы будуундан кылдыр
Чаап турар мындыг бооп–тур.
Үжен кулаш дурттуг,
Хан сактыг кара киш
Тос дагны долгандыр маңнааш,
Күске-күжүген тыпайн келгеш,
Арзайтының эң бедиин сактып келген,
Хаан сактыг кара киш
Алдын-Чаагайны көрүп кааш,
Арзайтының ары чарыынче дезивиткен.
«Алдын-Чаагай сени тутпас болза,
Кош кырызы хоорулзун,
Сени четпес болза,
Хыл-балдыры тос-доораалзын!» - дээш, сүрүплеткен.
Арзайтының ары чарыында
Кылын кара пөштүн кыдыынче
Кирип чыдырда чыпшыр четкеш,
Кудуруундан туткаш,
Чууй тыртып бадыра келген чүвең иргин.
 

Шыяан ам,
Кара киштиң аксын томагалааш,
Дөрт каът ак энчек чонааның иштинге суп,
Алдан кулаш алдын сыдымы-биле
Шарып чүктээш чанып келген.
Оон келгеш:
- Чаа, эки угбам, Аваа-Чечен,
Сээң күзээниң-биле
Хан сактыг кара кишти тудуп эккелдим – деп-тир.
- Мээң чазаан хааржаамның аксы-мурнун
Беглиг кожуун тып,
Ажыда албыс чүве, угбам – дээш,
Үш дугай кулактыг,
үжен кулаш дурттуг,
Хан сактыг кара кижин
Ол хааржаанга суп берген.
Алдын-Чаагай, Ангыр-Чечен ийи алышкы
Бирээзи аңын аңнап,
Бирээзи малын малдап чоруй барган.
Аваа-Чечен угбазы
Хан сактыг кара киштиң мойнунга:
«Алдын-Чаагайны
Хараган бажында халаңнадып кагдым.
Терезин бажында тендиңнедип кагдым.
Ооң Аваа-Чечен угбазын,
Ангыр-Чечен дуңмазын,
Арзайтының аразында ала чылгызын,
Өвүрүнде өле чылыгызын
Кым олчалап, ээлеп алырыл?» - деп
Бижик бижээш,
Бии-Кара хемни куду
Алдын хааржаан салып бадырыпкан.
Бии-Кара хемни куду баткан
Алдын хааржаакты
Каптазын-Кара тажының
Беш кожуун малының кадарчылары
Шупту тудуп чадааш,
Бадырыптар орта,
Каптазын-Кара тажының
Одун-көзүн тудуп бээр,
Ожук-пашын тудуп бээр
Чодак-Дөңмек ашак
Суглап чорааш таварышкан,
Чангыс хымыш-биле узуп үндүрүпкен.
 

Алдын хааржактың аксын-мурнун
Беглиг кожуун ишти тыппаан.
- Ажыдар болза,
Чолдак-Дөңмек ажытсын,
Ажытпас болза,
Чолдак-Дөңмек ашактың
Бажын, мойнун алыр! – деп,
Хаан мындыг чарлык болган.
Чолдак-Дөңмек ашак,
Ак-Ойда олурар
Аржы-Соржу башкыга баргаш:
- Чаа, башкы, мен болза,
Алдын хааржак дозуп алган кижи мен.
Ооң аксын беглиг кожуун безин тыппаан,
Ону ажытпас болза,
Мээң бажым, мойнум алыр деп баады!
Сезен бир халыын амымны
Оолчулап-өөчүлеп көрүңер – деп-тир оо!
Аржы-Соржу башкызын чалап алгаш,
Каптызын-Кара тажының
Орду-шилинге эккээрге:
-Күске караа дег дыдык чок
Докулчак ак өгден тигиңер! – дээн.
Шыяан ам,
Ак өгнүң өрегезин бүдээгеш,
Хаяпчазын тырттыргаш,
Алдын хааржаан халырт кылдыр ажыдыптарга,
Үш дугай кудуруктуг,
Үжен кулаш дурттуг,
Хан сактыг кара киш
Хана бажы теп, маңнап турган чүвең иргин.
- Чаа, мээң бөргүм чок кижи болгай мен! – дээш,
Каптазын-Кара тажы
Кара кишти адып каарга,
Ооң кулаанда алдын куйлуг бижик чораан.
Ону ап номчуп көөрге:
«Алдын-Чаагайны
Хараган бажында халаңнадып,
Терезин бажында тендиңнедип кагдым,
Ооң Аваа-Чечен угбазын,
Аңгыр-Чечен дуңмазын,
Аразында ала чылгызын,
Өвүрүнде өле чылгызын
 

Кым олчалап, ээлеп аолырыл? – деп
Бижип каан болган чүвең иргин.
Каптызын-Кара тажы
Артын куду айт дээрге –
Алды-беш чүс шериг арлып-хаглып,
Бетин куду айт дээрге, -
Беш-алды чүс шериг чыглып-хаглып
Турган чүвең иргин.
Үш муң шериин чыскаап,
Дерип алгаш, Каптазын-Кара тажы
Бии-Кара хемни өрү шөйлүп,
Чоктап  каапт-тырлар эвеспе.
- Чаа, мээң соңгу изимге
Хонуп-дүжүп чоруңар! – дээш,
Боду мурнай каккаш,
Бии-Кара хемниң бажынга хап кээрге,
Дөртен сес кожалаңныг,
Чээрби дөрт баганалыг,
Улуг-ла ак өг турган.
Өг чанынга хап келгеш:
- Ыт канчаар ирги? – дээрге,
Өгден артыы чарыындан
Ай чайыннанып турар,
Мурнуу чарыындан
Хүн чайыннанып турар
Алдын даңгына үнүп келгеш,
Каптазын-Кара тажы-биле ужуражып, мендилежип
Турган чүвең иргин.
Чугаалажы-чугаалажы келирге,
Бирээзи Бии-Кара хемниң бажы чурттуг
Каптазын-Кара тажы деп кижи болган,
Бирээзи Алдын-Чаагайның угбазы
Аваа-Чечен деп кижи болган-даа чүвең иргин.
- Чаа, кайыын үндүң,
Каяа чедер сен? – деп
Алдын-Чаагайның угбазын Аваа-Чечен айтырарга;
- Алдын-Чаагайны
Хараган бажында халаңнадып,
Терезин бажында тендиңнедип кагдым,
Ооң Аваа-Чечен угбазын,
Аңгыр-Чечен дунмазын,
Арызында ала-була чылгызын,
Өвүрүнде өле-була чылгызын
Чаалап олчалап алыр
 

Харыктыг кижи бар бе дээнин дыңнааш,
Алдын-Чаагайның Аваа-Чечен угбазын,
Аңгыр-Чечен дуңмазын,
Арыда ала чылгызын,
Өвүрде өле чылгызын,
Ээлеп, чаалап аар дээш,
Келен кижи мен – деп чугаалап туруп-тур.
- Бистиң бо күрү иштинге
Ындыг чүве чугаалап болбас,
Хоруглуг-шээрлиг чүве.
Алдын-Чаагай дээрге,
Өлүрге тыны чок,
Өзерге назыны чок,
Мындыг кижи,
Сооңда, мурнунда аг-шерииң чежел,
Ара-албатың чежел? – деп айтырарга:
Соомда үш муң шериим бар – дээн.
- Үш муң шерииңни
Арыг шыргайның иштинге
Нурудуп-бузудуп көр,
Алдын-Чаагайның эр шыдалын,
Эргек-быразын арга-хорга-биле шенеп,
Тудуп тургаш көрээли - дээн
Аваа-Чечен угбазы иргин.
Шыяан.
Каптазын-Кара тажы дедир хап келгеш,
Үш муң шериин
Арга черниң бертинге,
Ары черниң каскаанга
Нурудуп-бузудуп кааш, дедир кээп,
Аваа-Чеченниң орнунуң алдынга
Чеден күстүк тамы каскаш,
Хүндүс аңаа чаштып,
Дүне кадын-биле кады
Орун-чыдын каттыштырып
Турган чүвең иргин.
Шыяан ам чүзү боор,
Аңын аңнаан, малын малдаан
Дуңмалары чедип кээрге,
Эки угбазы Аваа-Чечен
Оюннуг-каткылыг, чугаалыг-сооттуг,
Чиң шайын хайындырып,
Чигир-боовазын салып тургаш чугаалаан:
 

- Чээ, дуңмам,
Шагда магат бар бе,
Саасканда чилиг бар бе?
Кижи кара чаңгыс эр дуңмазының
Эр шыдалын, эргек-быразын
Билип алза кандыг чүвел? – дээн.
-Шаг, төре кежээлээн,
Сагыш-бодал баксыраан турда,
Чаңгыс дуңмазының
Эр шыдалын, эргек быразын билир деп чүңүл?
Кижи сагыжынга кирбес
Чүве чугаалаар сен! – деп-даа орган
Алдын-Чаагай дуңмазы чүвең иргин.
- Чаа ындыг болза мээң чаңгыс угбам
Чаңгыс дуңмазының эр шыдалын, эргек-быразын
Айтырып билири-даа чөп,
Мээң чугаалаарым-даа чөп-түр.
Бир муң шериг келзе,
Эки эштиң мендизиниң шаа четпес,
Ийи муң шериг болза,
Эки эштиң сунган арыг дадаазынының шаа четпес,
Үш муң шериг келзе,
Эки эштин сунган ак самбайының шаа четпес,
Эр шыдалдыг, эргек-быралыг мен, угбам – деп орган
Алдын-Чаагай дуңмазы чүвең иргин.
Шыяан ам,
База-ла биеэги чаңы-биле
Эки эр Алдын-Чаагай аңын аңнап,
Эки дуңмазы Ангыр-Чечен малын малдап,
Бир ай – үжен хонук чорааш,
Чанып келген чүвези иргин.
Ийи алышкы чедип келирге,
Аваа-Чечен угбазы,
Ийи кыстыының дери төктү берген,
Ийи чеңин берзенип каапкан,
Паш тип маңнап турган чүвези иргин.
- Чаа, угбам, аштаарымны, суксаарымны,
Аъжың-чемиң кайыл? – дээрге:
- Паш тигер дээш,
Аъш-чем кылып четтикпедим – дээш,
Пажын тип дооскаш
Чиң шайын хайындырып,
Чигир-боовазын салып,
 

Чаглыг эъдин дүлгеш,
Чалбак сарыг булазынга салып,
Омактыг-каткылыг,
Чугаалыг-сооттуг турган-даа
Угбазы чүвең иргин.
Алдын-Чаагайның он беш кижи аргажып көдүрер
Ыдык кара падарынга
Араганы илилбе-дилилбе кылдыр куткаш,
Мөгейип тудуп турган угбазы чүвең иргин.
- Бо чүү деп чүвең чүвел, угбам? – дээрге:
- Човаан кижини дышка киирер,
Аштаан кижини чемге киирер
Арага деп эки чем-дир, дунмам! – дээн.
- Үш ада үезинде ижип көрбээн чемин
Канчап ижер боор? – дээш,
Арагаже ыдам эргээн суккаш,
Дөрт чүкче ыдамнап өргээш,
Угбазынга дедир сунгаш.
- Аразында ала-була чылгыңның
Сүдүнден ческиндиң бе?
Аваа-Чечен угбаңның мээң
Он салам хиринден ческиндиң бе?
Азы Өвүрзүнде өле-була чылгыңның
Сүдүнден ческиндиң бе?
Угбаң мээң
Оң салаам хиринден ческиндиң бе? – деп
Айтырып турган чүвези иргин.
Угбан мээң кудуп берген
Изиг-чылыг суксун чемим-даа херек чок,
Чугаалап берген эки-багай чугаам-даа
Херек чок болганда,
Өлү берейн! – дээш,
Кадыг баан ханазынга балап,
Каң болат хачызын
Боскунга тудуп келир орта,
Дуңмазы ыдык кара падарга арагазын
Чаңгыс пак кылдыр ток кылырга,
Угбазы амырап-өөрүп,
Арагазын катап катап кудуп берип
Турган чүвең иргин.
- Чаа, ишкенде ижейн дээр,
Иштенгенде бүдүрейн дээр чүве,
Арага деп чүвең
Ам арткан бе, угбам? – дээрге:
 

Сен-не ижип шыдаар болзуңза,
Арагадан көвей чүве чок, дуңмам! – дээш,
Көгээри-биле эккээрге,
Көскүнден туткаш ижип,
Доскаары-биле экээрге,
Донгайты тудуп ижип туруп-туруп,
Шыяан ам,
Чыгган арагазын дөгерезин ишкеш,
Чиг-бышкан хөреңгизин дөгерезин
Ылбырадып ишкеш:
- Бедик-бедик сыртыктан,
Кылын-кылын дөжектен,
Салып бер, эки угбам Аваа-Чечен! – деп,
Дембээреп, дөмей эдип турган чүвең иргин.
- Чаа, арбас-турбас адан-тевени
Аргыстым, тургустум,
Ушпас-турбас адан тевени
Ужурдум, тургустум.
Ам чүнү кылып чыдыр сен,
Каптазын-Кара тажы? – дээрге,
Каптазын-Кара тажы
Чеден күстүк тамы иштинден
Хүлүрт кылдыр үне халып келгеш:
- Кылагайн ийи караан
Мурнап дежейн – дээш,
Дөрт мези демир-биле
Дыындырып чадап кааш,
Эъдинден дыргак дегни дыдып-даа,
Эргек дегни эмирип-даа
Чадап каан-дыр эвеспе он.
Шыяан ам,
Чиге сонгу чүкче сөдүртүп эккелгеш,
Сарыг ховунуң ортузунга
Чеден күстүк тамыны каскаш,
Орта хөмгеш,
Аксын Болчайты бора тей-биле базыргаш,
Аалга дедир келгеш:
- Алдын-Чаагайның Аваа-Чечен угбазы,
Аңгыр-Чечен дуңмазы-даа, эки-малы-даа
Мээңии боолду.
Арыда ала-була чылгызы,
Өвүрде өле-була чылгызы-даа
Мээңии болду! – дээш,
 

Хая көрнүп келирге,
Алдын-Чаагайның Ангыр-Чечен дуңмазы
Тайга-Сарыг аъдын мунгаш,
Эзериниң башкы бажындан
Айын, хүнүн ойбаңнадыр хуннеткеш,
Соңгу бажындан улуг чудун дүжүргеш,
Улуг харын чагдыргаш,
Арыда ала-була чылгызын
Аайлап сүргеш,
Өвүрде өле-була чылгызын
Өөрлеп сургеш,
Соондан истээр ис чок кылдыр,
Арзайтының хүн бадар чүгүнче
Арлы берген!
Каптазын-Кара тажы ам канчаар,
Чаңгыс Аваа-Чеченни ушкаргаш,
Чоруй барган.
Аал-чуртунга баргаш,
Аваа-Чечен-биле
Айы, чылы-биле турбас-даа,
Албаарап, саваарап
Удуп чыдып берген мындыг чүвең иргин.
Каптазын-Кара тажының кадыны оргаш,
Шивишкининге чугаалаан:
- Каптазын-Кара тажы ша кол кадайны
Кайы орандан эккелген кижил?
Бис болза өскүс хөкпек бажы билбес,
Өгге-даа чорза, черге кагдырган,
Черге-даа чорза, черге кагдырган-биле
Дөмей-ле бис.
Алдын-Чаагай өлүм чамдыы уйгу-биле удуй берген бе?
Чыргал улуу арага-биле ужуп берген бе?
Өлүр тыны чок,
Өзер назыны чок,
Экер-эрлик кижи дижик?
Каптызын-Кара тажының
Казандык кара пажын
Оорлап шыдаар сен бе, шивишки? – деп,
Айтырып орган кадын-даа чүвең иргин.
- Каптазын-Каранын казандыгын
Оорлаарда чүү боор! – дээш,
Шивишкини үне маңнааш,
Ак-мак чептейн оорлап,
Эккеп турган чүвең иргин.
 

Шыяан ам,
Шивишкин биле кадын
Аъжын-чемин, күжүн-хүнезинин дөгерингеш,
Казандык кара пажын шарып чүктээш,
Узун-Кара хемни өрү
Үш дүннүң ортузунда
Чүгүржүп-ле каан.
Узун-Кара хемниң бажынга келирге,
Алдын-Чаагайның
Куурарган куруг чурту,
Алдын ала ээн өө,
Хая кырында арзайты октапкан,
Кадыг кара чазындан башка
Чүве чок болган чүвең иргин.
Чаа, кадын биле шивишкин ийи
Бедик черден баран харап,
Бел черден ис кезип көөрге,
Карак четпес сарыг човунуң ортузунче
Сөөртүп аппаргаш,
Чеден күстүк тамыны каскаш,
Ынаар киир октааш,
Болчайтының бора тейи-биле
Базырып каан чыткан.
Кадын биле шивишкин дедир чүгүрүшкеш,
Алдын-Чаагайның
Кажаазының аксын сөдүртүп келгеш,
Болчайтылыг бора тейниң
Кыдыын эвээш-бичелеп казып чыдарга,
Тамының аксы карарып көстүп кээп-тир.
- Өлүг сен бе, дириг сен бе, Алдын-Чаагай?
Өлүм чамдыы уйгу-биле
Удуй бердиң-бе? – деп кыйгырарга,
Алага талыйт болган.
Үш катап кыйгырарга-даа сураг,
Кадын биле шивишкин ийи ыглажырга,
Карактарының чажы Алдын-Чаагайның
Чүректиг талакы тас колдун
Түвештир дүжүп-даа турган чүвең иргин.
- Кандыг мындыг кадыг черде,
Кандыг мындыг караңгы черде
Чыдар кижи боор мен,
Аваа-Чечен, эки угбам? – деп,
Ам кыйгы салып келген чүвең иргин.
 

- Аваа-Чечен эки угбаң кайда боор,
Каптазын-Кара тажы сени
Чеден күстүк тамыже киир октааш,
Эки угбаңны олчалап алгаш барган-дыр!
- Мээң тамым аксын
Чүнүң-биле базырып каан-дыр? – деп,
Кыйгы салган.
- Болчалыг бора тей-биле базырып каан-дыр!
- Барып-барып мээң тамым аксын
Бөрт дошказы ышкаш
Бора тей-биле базырар бе?
Изиг сактып келген улус болзуңарза,
Бедик дагның бажынга
Дөлемнеп туруңар! – деп кыйгы салган.
Кадын биле шивишкин
Арыг черниң берттинге,
Ары черниң каасканче чаштынып,
Суйгутуп көрүп чораан чүвең иргин.
Ай, хүннүң кулаа кызып келген соонда,
Алдын-Чаагайның алдын тамызының аксындан
Болчатылыг бора тей
Дүштүктүг, хонуктуг черде
Эзим каскак черниң эзирик, бызаазын
Көшке хорум кылдыр кыра дүжүп турган.
Шыяан ам,
Кадын биле шивишкин ийи
Ак черге үне маңнажып келирге,
Туң дег ак диштиг,
Чуңгу дег кызыл чаактыг,
Буура дег кара кежегелиг,
Хан шылбай, кызыл-тыйба
Оол чүгүрүп чораан.
Ол орта мендилежип, 
Чугаалажып келирге,
Бирээзи Бии-кара хемниң бажы чурттуг,
Аваа-Чечен угбалыг,
Аңгыр-Чечен дуңмалыг Алдын-Чаагай,
Бирээзи Бии-Кара хемниң аксы чурттуг,
Кааптазын-Кара тажының,
Алдын-Авыкай кадыны бооп турган чүвең иргин
 

- Үңгүр иштинге чытса-даа,
Мал деңи малым чок боордан башка,
Кижи деңи кижини
Тып алган кижи ышкажым эдертип алгаш,
Өөнге чеде бээрге,
Бышкан чем бүрүзү
Үш чылда чип төнмес чыткан.
Хая кырында арзайты октапкан чыткан
Кадыг кара чаны ап алгаш,
Арган аңны эрттирип,
Семис аңны адып ап,
Кадын биле шивишкин үжелээ
Амыдарап чурттап турган улус чүвең иргин.
Алдын-Чаагай даады-ла хая көрнүп,
Кара баарын куспактап алган
Чыдар кижи болган.
- Мал деңи малың чок боордан башка,
Кижи деңи мен чыдырымда,
Чүге хая көрнүп,
Кара баарың куспактап алган
Чыдар кижи сен? – деп,
Алдын-Авыкай кадынны айтырарга:
- Мал деңи малды-даа канчаар боор,
Аваа-Чечен угбамны-даа канчаар боор,
Караамның шоо дег,
Кара баарымның оду дег
Ангыр-Чечен дуңмамны сагынгаш,
Хая көрнүп,
Кара баарым туттунуп алгаш,
Чыдар кижи-дир мен – деп-тир.
Кадын тура халааш,
Одун-көзүн оттулгаш,
Дең чырыткызын чырыткаш,
Чем ижер ширээ кырында
Колдук алдынга чоруур,
Хопчу кара судурун
Ажыдып көрүп олургаш чугаалаан:
- Сээң чаңгыс дуңмам эзе-менди чоруур-дур.
Арзайтының ары чарыында
Амыр-менди чоруур-дур – деп,
Ажып-төлгелеп орган чүвең иргин.
Шыяан ам,
Алдын-Чаагай аңнап чоруткаш,
 

Ары чарыын казып оъттазын дээш,
Козага эзирик арттырып,
Мээс чарыын кокпалап оъттазын дээш,
Өскүс койгун оглу арттырып,
Эъдин эът оваа,
Сөөгүн сөөк оваа кылдыр аңнап,
Өлүрүп турган.
Шыяан ам,
Алдын-Чаагай дээрзи
Кургаг аргазын куду сөп,
Кургагга оваа тудуп,
Өл аргазын өрү соп,
Өл оваа тудуп,
Сөөк оваадан чаңгыс дүлүм,
Эът оваадан чаңгыс дүлүм
Кургаг оваадан чаңгыс оттулум,
Өл оваадан чаңгыс оттулум артып турда,
Чедип келир мен, кадын, шивишкин – дээш,
Таңдызының дамырак кара суун
Дадаазыннай теп,
Буду-биле бугалай эшкеш,
Кадын, шивишкин олура узуп ижер кылдыр
Өгнү кежилдир бугалап бергеш,
Чорупкан чүвең иргин.
Торгун, чемзээн азынгаш,
Арзайтының сынын кырладыр базып чоруурга,
Үш дугай кулактыг,
Үжен кулаш дурттуг,
Хүрең-кызыл дилги кылаштап чоруп-тур.
- Чаңгыс эрниң аъдының бажы хоя бээрге,
Ооң оран-чуртун эжээргевес
Чүве-даа чок чүвези болду бе? – дээш,
Кылын көктүң адаа-биле,
Чымчак көктүң кыры-биле
Үңгээлеп бар чыдарга,
Дилги ону билип кааштың,
Ыңай-ла болган.
«Хурен-кызыл дилгини тутпас болзумза,
Кош кырым хоорулзун!
Хүрең-кызыл дилгини четпес болзумза,
Хыл балдырым тос дораалзын! – дээш,
Хүрең-кызыл дилгини
Хыл балдырын кыргый базып четкеш,
 

Кудурук дөзүнден алгаш,
Чууй тыртып бадыра келгеш,
Ийи кулан бедик хендирбе бөргүнге
Кедире тыртып кээп:
Аңгыр-Чечен деп кижиниң
Эъдинден чеже эът чидиң?
Кежинден чеже кеш кеттиң?
Бо оранда чүге келген сен?
Хүн бүрүде, дун бүрүде,
Чүнү чип чор сен? – деп айтырган.
- Эки эрниң Алдын-Чаагайның,
Ой сана, чик сана өлүрген
Аң-меңиниң сек-севизинин чип,
Тодуг-догаа чор мен – дээн.
- Бо оранга чүге келген сен? – дээрге:
- Ай санай төрүүр кызыл дилги мээң ажы-төлүмнү
Ак-Маңгыс деп чүве ай санында чыып чиир-дир.
Ол ажы-төлдү Алдын-Чаагай
Хааялап өлүргештиң,
Уштук, моюндурук кылып,
Арткан калганының амы-тынын
Камгалап өршээри
Кандыг ирги деп келген мен- дээрге:
- Арзайтының аразынга-даа, өвүрүнге-даа,
Тураң-биле аажылап,
Чемненип-чор!-дээш.салып чорудупкан.
Шыяан ам,
Алдын-Чаагай чоруп орда,
Таңдының бора дүктүг аңы безин турбас
Төгерик ногаан ойда
Дөнгүр көк инек оъттап чыдып-тыр.
-Чаңгыс эрниң аъдының бажы хоя бээрге,
Ооң оран-чуртун
Эжээргевес чүве-даа чок чүвези бе?-дээш,
Бедик көктүң адаа-биле,
Чымчак көктүң кыры-биле
Кедеп, үңгээлеп чоруп каан.
Дөнгүр көк инек ону билип кааш,
Халып ыңай бооп чорда,
Алдын-Чаагай:
«Дөңгүр көк инекти тутпаза,
Кош кырым сынзын,
- «Дөңгүр көк инекти четпезе,
Хыл балдырым тос дооралзын!»-дээш,
 

Дап бергеш,
Дөңгүр көк инекти чыпшыр четкеш,
Кудуруунуң дөзүнден туткаш,
Чүү тыртып эккелгеш:
-Аңгыр-Чеченниң эъдинден
Чеже эът чидиң,
Кежинден чеже кеш кеттиң?- деп,
Ийи кулаан бедик хендирбе бөргүнге 
Деңней тыртып айтырып туруп-тур.
-Аңгыр-Чеченниң эъди деп эът чиведим,
Ооң кежи деп кеш кетпедим.
Хажылба ширээ даштың кырында туруп алган,
Боду таапкы тыртымда удуур,
Аъды көрүп турар,
Аъды таапкы тыртымда удуур,
Боду көрүп,чиге бурунгаар хараалдап,
Ийи карааның чажы
Буура дег дозургайнып төктүп турган.
Мен ону кедеп бар чыдырымда,
Барган-келген изи чок кылдыр
Дарыгылаштыр аттыга берди-дээн.
-Бо оранда келгеш,
Чүнү чип амыдырап чор сен?-дээн.
-Экер-эрлик Алдын-Чаагайының
Өлүрген аң-меңиниң
Ой санай, чик санай сек-севизинин чигеш,
Ай санында, хүн санында тодуг-догаа чор мен.
Ай санында төрээн оолдарын чип чорааным
Хүрең-кызыл дилгим бо оранда дезип келген,
Ону сүрүп келдим – дээрге:
- Мээң баскан черимге чорбайн чор!-дээш салыптарга,
Беш кулаш хүрең-кызыл дилги бооп алгаш,
Чана челип чоруп каан.
Шыяан ам,Алдын-Чаагай:
-Мээң мурнумда
Куйт дээр кускун,
Сайт дээр сааскан турар эвес-дээш,
Хажылба ширээ туругнуңбаарынга
Кедеп барып,дыгдынып чыдып алган.
Удуп-удуп оттуп кээрге,
Даң сырыны турган,
Хажылба ширээ туругнуң баарынга
Кедеп барып, дыгдынып чыдып алган.
Удуп-удуп оттуп кээрге,
Даң сырыны турган,
Хажылба ширээ туругнуң кырында
Ангыр-Чечен дуңмазы
 

Боду таакпы тыртым удуурга,
Аъды көрүп,
Аъбы таапкы тыртым удуурга,
Боду көрүп,
Чиге бурунгаар хараалдап,
Ийи карааның чажы
Буура дег дозуңайндыр төктүп турган.
Кылын көктүң алды-биле,
Чымчак көктүң кыры-биле
Үңгээлеп соястап бар чыдырда,
Уругнуң келген, барган изи чок кылдыр
Дарыгылаштыр аттыга берип-тир.
Хажылба ширээ туругнуң кырынга
Үне маңнап келгеш,
Көрүп турарга,
Арзайтының хүн бадар чүгүнде
Кадыр өзен иштинде
Ала-була, өле-була чылгызын бөлүп турган.
Ала чылгының маңын-деңин көөрге,
Ийи катап өскен,
Өле чылгының маңын-деңин көөрге,
Үш катап өскен турган.
Шыяан, Алдын-Чаагай,
Шыргай көктүң адаа-биле,
Чымчак көктүң кыры-биле
Үңгеп бар чыдырда,
Тайга-Сарыг аът-даа,
Аңгыр-Чечен дуңмазы-даа
Билип кааш ыңай болуп орта,
Алдын-Чаагай хартыганың кашпагайы-биле,
Эзирниң шүүргези-биле баргаш,
Бир холу-биле
Тайга-Сарыгның чүген кастыындан,
Бир холу-биле
Аңгыр-Чеченниң чарын аразындан
Ап турган чүвең иргин.
- Өскүс чаңгыс амытан мен,
Өлүр тынга өлчейден хайырлаңар! – дээрге,
Кара баары караш кыннып,
Ханныг озү шимирткейнип кээрге,
Дуңмазын кээргээш,
Салып турган чүвең иргин.
 

Тайга-Сарыгның ажыргы талазындан
Дүже халааш, аъттыг соондан
Хартыганың кашпагайы-биле,
Эзирниң шүүргези-биле кээп,
Алдын-Чаагайны сегирип алгаш,
Чеден бир долгандыр киискип келген.
- Мээң чаңгыс дуңмам эр бооп төрээн болза,
Улуг мөге болур турган кижи ышкажыл? – дээш,
Бедик эктинден даяндырып,
Улуг эргээнден ызыртып,
Эргеледип-даргаладып турган чүвең иргин.
Аңгыр-Чечен дуңмазының
Чагызын көргеш, айтырган:
- Мен бөрү дег көк,
Дилги дег кызыл
Чоруур шаамда безин дидинмейн чорааным
Үжен үш баштыг Өвүртү Кара-Маңгыстың кежин
Кайыын тып, чагы кылып алдың, дуңмам? – деп,
Дуңмазындан Алдын-Чаагай айтырган.
- Ары-чаага бастыргаш,
Өлге-чаъска чагдыргаш,
Арзайтының кырын кырладып чорумда,
Өвүртү Кара-Маңгыс келгеш,
Ала чылгымны дооза чигеш,
Өле чылгымга дээп чорда,
Сегирип алгаш, дашкаар тынарга,
Чамбы-дипче чаштай бер чазып,
Ишкээр тынарга,
Өк-таалайынче кире бер чазып тургаш,
Кара черниң арга-ыяжы,
Хая-дажынга кымчылап маңнап турумда,
Ийи холумда чүгле тулупталып,
Эттелип калган кежи чораан,
Ону чагы кылып алган мен – деп,
Хөөреп олурган.
Аңгыр-Чечен дуңмазы чүвең иргин.
Ийи алышкы ам кээп таныжып, чугаалажып,
Ала-була чылгызын бөле
Сүрүп алгаштың, чанып орган чүвең иргин.
- Акым,канчап-мынчап
Чадаг кылаштап чоруур сен?
Тайга-Сарыг аътты мунуп ал – дээрге:
- Бо ышкаш, хенче анай дег чүвени
Канчап мунар боор? – дээш,
 

Куспакап алгаш,
Эргеледип, маңнап турган чүвең иргин.
Оон аал-чурттунга чедип келгеш:
- Чеди чылын төрүвээн,
Эремик кыскыл бени
Боой төрепчилеп көрем, дуңмам – деп,
Алдын-Чаагай чугаалап турган.
Аңгыр-Чечен эремик кыскыл бени
Хенче анай дег кылдыр
Боой төрепчилеп каарга,
Кадын биле шивишкин
Чаңгыс ээги сыныы чигеш,
Чүрээвис-чүрээвис дижип турда,
Алдын-Чаагай, Ангыр-Чечен алышкылар
Бениң чартыын дөгере чип алган.
«Чээ, кыс ыт эдерткен аскыр ытты
Дайынчылап базар дээрге,
Мунар аът чок,
Соңгу үеге удаа чурум,
Бо үеге тураскаал апаар,
Ону барып дайынчылап, баспас дээрге,
Амгы үеде атка багай,
Канчаар чүвел?» - деп
Боданып орган.
Алдын-Чаагай чүвең иргин.
Аңгыр-Чечен бир эртен
Ала чылгызын чылгылап,
Өле чылгызын чылгылап чоруурга,
Чылгызыныңаразында
Уялыг кудуруктуг,
Уялыг челдиг ала бе кулуннаан,
Дөрт макпалчыы
Дөрт Болчатылыг бора тей дег,
Боду тайга дег сарыг кулун
Иезин үш куржалы берген ээп, 
Иезин үш арта халып
Дешкилеп турар болган.
Аңгыр-Чечен дүже халааш,
Кулуннуң ажыргы дискээнден айыс алгаш:
- Мээң акым, Алдын-Чаагай,
Үш ада үезинде,
Мунар аъды чок чораан чүве болгай,
Ам сени үш хонгаш
 

Чаа-бораазынга-даа мунар болза мунзун,
Чарыш-мөөрейинге-даа салзын,
Иеңниң хелегей аазын ээп ал,
Кегжир дуюуң кадыр дешкилеп ал! – дээш,
Алдан кулаш сыдымын
Мойнунга хос кылдыр доңнааш.
Салып турган-даа чүвең иргин.
Аңгыр-Чечен чанып келгеш,
Акызынга сөглээр дээш,
Үш эртен чылгылап келгеш,
Үш улай уттуп-даа турган чүвең иргин.
- Үш үеде чүве уттуп көрбээн бодум,
Үш эртен улай уттур мен бе? – дээш,
Үстүкү, алдыкы эриннерин
Доңгурак-биле кезе быжып каан турган.
Дуңмазы уруг чанып келирге,
Алдын-Чаагай акызы олургаш:
- Аксыңдан аштадын бе?
Эктиңден эледиң бе?
Акың мээң сылдаам турда,
Алдыкы, үстүкү эрниңни
Чүге үзе кезип, быжырып чидиң? – деп айтырган.
- Үш үеде чүве утпаан бодум
Үш эрткен силерге чүве чугалаар дээш,
Үш улай уттум.
Ары таңдыдан ала чылгы өөрү
Уялыг кудуруктуг, уялыг челдиг ала бе
Солун кулун төрээн турган,
Ону сеңээ чугаалаар дээш,
Үстүү, алдыы эрнимни
Кезе базып алдым! – деп турган чүвең иргин.
Алдын-Чаагай үр үеде
Каттырбаан каткызын каттырарга,
Көк дээр хөккүңейнип,
Кара чер сириңейнип турган чүвең иргин аан.
Эки дуңмазын эдерткеш
Тайга-Сарыын мундургаш,
Ийи алышкы чылгызынче чорупкан.
- Чээ, дуңмам, сая-түме чылгыңны 
Арзайтының хүн үнер талазында
Баалыкты тавартыр ажыр сывыр! – дээш,
Боду кес баалыктың кырынга 
Кедеп чыдып ап турган чүвең иргин аан.
 

Сая-түме чылгызының бажында
База бир аныяк Тайга-Сарыг аът
Эрте маңнап кээп турган.
Алдын-Чаагай Тайга-Сарыг аът эрте дүжүп чыдырда,
Аргамчының ужундан сагындан алгаш,
Чан баштааш, тепкеш олуруптар орта,
Аразынга ап маңнаарга,
Озаң-чоткан дүжүп,
Өвүрүнче ап маңнаарга,
Көшке-хорум дүжүп турган.
Тайга-Сарыг аъттың бажын ээп чадааш,
Арзайтының эң бажын
Чавыдактааш олуруптарга,
Аът дээрге кылчаш кыннып, хая көөрге,
Арзайтының сыны коваңайнып шимчеп турган.
- Мээң моом дөмей чүве болду бе,
Мен чеже-даа мөге болзумза,
Чамбы-дипте бүгү чүведен
Мөге боорумга кайын боор! – дээш,
Тайга-Сарыг аът кастыын дөгээш тура дүшкен.
Алдын-Чаагай кээп, хөмээштеп алган.
- Оң салаазын кыргый шелиптейн бе дээш,
Ээ чокта ээ болур чүве бе дээш,
Арайындан соксадым! – деп аъды сөглээн.
- Ай эче, аът-хөл чокта
Ыттан аргаланып мунар чүве бе дээш,
Хендирбе, мойнун үзе шелиптер дээш,
Арайындан соскадым – деп
Алдын-Чаагай сөглеп,
Аразында шенежип турган-даа чүвең иргин.
- Чаа, бо аъттың тевиин шыдаар
Чүген чок канчаар чүвел?
Бо аъттың тевиин шыдаар
Эзер чок канчаар чүвел? – деп,
Алдын-Чаагай кайганып, чугааланып турган.
Аңгыр-Чечен дуңмазы хап келгеш:
- Эмдик, чааштың чүрээн туткан,
Мен мунуп шыдаар мен, акым – деп мынчанган.
- Бо аъттың тевиин шыдаар
Эзер чок, канчаарыл?
Бо аъттың тевиин шыдаар
Чүген чок, канчаарыл? – дээрге,
Аңгыр-Чечен дуңмазының тозан хөндүргези,
Тозан-тозан бут кылдыр
 

Ховулдурлап өрээн
Алдан кудургалыг, алдан колуннуг,
Алдын хангай эзери шыдаар,
Ооң хүмүш чүгени шыдаар бооп-тур.
- Эмдик, чааштың чүрээн туткан
Мен эки боор мен – дээш,
Аңгыр-Чечен дуңмазы алдын-хангай эзерин салгаш,
Тайга-Сарыг аътты эзертеп алгаш, мунар дээрге,
Алдын-Чаагай акызы тургаш:
- Агар-чаала сен хамаанчок,
Эр үртезинниг мен безин
Коргуп тур мен – деп турган Алдын-Чаагай чүвең иргин.
Болганчоктуң аразында аъттаныптарга,
Аъттаныр чарыын тептиргеш,
Ажыргы чарыын шала тептиргеш,
Көк дээрин хөлбеңнедир,
Кара черин хаккыладыр
Силгип мөөп турган-даа чүвең иргин.
Бир айның үжен хонукта
Хаттың хаагайндыр-хоогайндыр
Хадырыын санап,
Ийи айның алдан хонукта
Сугнуң харыгайндыр-хоругайндыр
Агарын санап мөөп турган аът иргин.
Уругнуң ийи балдыры
Эзер хыртыңынга ылбырап,
Ийи холу чүген тынынга ылбырап келгиже,
Мөөп-мөөп ам харын,
Аажызы чымчап,
Аксы эдигип келген.
Аңгыр-Чечен эки акының
Сыртык бажынга сиртиледир челип келгеш:
- Эки акым, одуг чыдыр сен бе?
Ийи холум чүген тынынга ылбырап калды.
Ийи балдырым эзер хыртыңынга ылбырап калды! –
Деп айтырган.
Акызы тура халып кээп,
Дуңмазын дүжүрүп алгаш,
Эм-шагаан, дом-шагаан оъду-биле
Үш шактың иштин болчап эмнеп-домнап,
Оъттуң сывы уругнуң адыжындан
Ийи илиг, бир илиг үнүп,
Балдырындан ийи илиг, бир илиг үнүп кээрге,
 

Доңгурак-биле кезип октап олургаш,
Үш шактың иштинде
Сорбу-хава чок кылдыр
Экирти эмнеп орган эр чүвең иргин.
- Чаа бораазынга-даа мунар болуңза,
Наадым бораазынга-даа мунар болзуңза,
Эки аъдыңны ам бодуң мун, акым – деп турган
Ангыр-Чечен дуңмазы чүвең иргин.
Шыяан ам, чүзү боор,
Кыс ыт эдерткен аскыр ытты
Ам-на барып дайычылап баскаш келийн, дуңмай – 
Дээштиң Алдын-Чаагай 
Чиң шайың хайындыртып,
Чигир-боваазын салдырып,
Чаглыг эъдин дүлдүрүп чип турган чүвең иргин.
Торгун чемзээн азынгаш,
Тайга-Сарыг аъдын мунгаш,
Бии-Кара хемни куду бадырыптарга,
Тайга-Сарыг аът казыргы дег салып орар болган.
Ол халдып орарга,
Каптазын-Кара тайжының
Аал-ораны көстүп келген.
- Ааче хувура, мооң чаргаш тону
Кымга ыжык-чаглак болурул,
Мооң чаваа аъды
Кымга аът-хөл болурул! – дээш,
Дошкун кара чазын
Кезени тырттынып келирге,
Алдыы сагындан алдан улу ааңайнчып,
Алдыы оранче тарай маңнажып,
Кирип турган ышкаш,
Үстүү сагында
Үжен үш тепкезинден үжен улу ааңайнчып,
Үстүү оранче тарай маңнажып
Турган ышкаш кыннып келген.
- Өштүгнүң өжү ханар,
Өңнүктүң баары чымчаар,
Дайзынны холу-биле тудуп базарга,
Эки чүве болбас бе,
Чоондуң, канчалдың, Алдын-Чаагай? – деп,
Эки аъды хоруп сөглээн
Турган чүве-дир эвеспе.
Бии-Кара хемни куду
Алдын-Чаагай дээрзи
 

Бустаан буга дег,
Бургураан теве дег халдып баткан.
Ол-ла какпышаан келгеш,
Каптазын-Кара тайжының өөнүң эжиин
Чазының сагы-биле ажа октапкаш,
Бакылап көөрге,
Каптазын-кара тайжы ширээзиниң алдында
Сидирткайндыр сидиктеп,
Аваа-Чечен угбазы 
Пажының адаанда
Падырткайндыр мыяктап 
Девидээн, сүрээдээн чыткан чүвең иргин.
Дошкун кара чазының сагы-биле
Каптазын-Кара тайжыны
Үндүр чушкуп эккелгеш,
- Сээң-биле мендилежир мендим чок,
Таакпылажыр таакпым чок,
Мендиниң белээ бо-дур! – дээш,
Алдын допуржак кымчызы-биле
Мойнундан үш орааштыр каккаш, шелерге,
Бажы сарыг шеттиң чочагайындан
Дора оорлуп, чаштап турган чүвең иргин.
Аваа-Чечен угбазынга
Кадыг-халанчы-даа көргүспейн,
Каптазын-Кара тайжының
Хараган дег малын казырады сүрүп,
Хая дег эдин каңгырады 
Чүдүрүп турган.
Хараган дег малын калбарты сүргеш,
Хая дег эдин каңгырады чүдүргеш,
Бии-Кара хемнин өрү алзы
Үнүп-даа турган.
Бии-Кара хемниң ортузу чедип олургаш:
- Мээң оран-чуртумну көрбээн эвес силер,
Мээң изим-биле
Хонуп, дүжүп чедип келиңер! – дээш,
Боду мурнай хап чорупкан.
Алдын-Чаагай хап чанып келирге,
Ангыр-Чечен дуңмазы:
- Аваа-Чечен эки угбавыс,
Каптазын-Кара тайжы эки честевис,
Кайда аалдап чоруп орлар? – деп айтырган.
 

- Аваа-Чечен угбавыс орукта кел чор,
Ам удавас чедип келир – деп акызы сөглээн:
- Ээккен ыяшты карттаар болза,
Дөргүн арыгның, богу болур,
Өскерилген кыс барган черинден дедир келир болза,
Арбан-кожууннуң бугу болур ужурлуг чүве.
Улуг чурттуң күрүзүн 
Бастырып болбас ужурлуг – дээш,
Акызының эки аъдынга аъттангаш,
Хап турган Ангыр-Чечен дуңмазы чүвең иргин.
Шыяан ам, көжүп кел чоруур улустар
Бии-Кара хемни орту кирип чоктап келген.
Аңгыр-Чечен хап кээп,
Аваа-Чеченни аңдара тыртып эккелгеш:
-Алдын-Чаагай, Аңгыр-Чечен ийи дуңмазының
Чөптүг чүве болза,
Дүктүг даванныг мал амытын
Сүзүп кырлап эртсин,
Кижи амытан хап-соп эртсин,
Ийи дуңмазының буруу чүве болза,
Дүктүг даванныг мал амытан оя кылаштажып,
Кижи амытан кээргеп эртсин! – дээш,
Орук аксынга шарып кааш барган.
Шыяан ам, дүктүг даванныг мал сүзүп,
Кижи амытан алгырты-кышкырты
Кымчылап эртип турган.
Сөөлгү-сөөлгү мал,
Куруг черин сүзүп,
Сөөлгү-сөөлгү кижилер
Куруг черин кымчылап,
Аваа-Чеченниң биче-биче бирилбаазы,
Чайның ымыраа-сээги бооп,
Улуг-улуг бирилбаазы
Чылан, пага бооп кылаштажып турда,
Кыра шапкылап турган Аңгыр-Чечен чүвең иргин.
Аңгыр-Чечен ара-албатыны
Оон көжүрүп чоруткаш,
Алдын-Чаагай акызының
Улуг чуртунга көжүрүп кээп,
Өг хондурар черинге
Өг хондуруп,
 

Бажың хондурар черинге 
Бажың хондуруп,
Мал чалаар черинге малын чалап турган.
- Бо уеге тураскаал болзун,
Келир уеге удаа-чурум болзун! –дээш,
Өг-өг санынга 
Бежен-бежен бени хөнедип,
Он беш хонукта 
Бежен көгээр арагадан чыңар,
Чээрби беш чүзүн малдан
Бүгү-бүрүзү-биле быжырыңар! – деп,
Алдын-Чаагай чарлык берип
Турган чүвең иргин.
Бежен-бежен хөгээр араганы
Бүрүткеп чыггаш,
Чээрби беш чүзүн малды
Бүгү-бүрүзү-биле быжырып чыггаш,
Беглиг кожуун бүрүзү-биле
Чыглып-хаглып турган.
-Чаа, беглиг кожуун иштинден
Беш чүс бежен мөгеден шилиндектеп,
Беглиг кожуун иштинден
Беш чүс бежен аъттан шилиндектеп, шүүңер! – деп
Турган эр-даа чүвең иргин.
Беш чүс бежен мөгени
Шилиндектеп олуртуп,
Беш чүс бежен аъттың чарыжын
Салып чорудуп турган.
Беш чүс бежен аъттың
Чарыжының мурнунга 
Бан-Күрүзү деп ашактың
Үш кыстың өнчүзүнге мундуруп чораан,
Үш эзерниң шилинчигин чире тыртып чораан,
Сөөк дижи эптерээн
Кучун-Сагаан деп ак аъды
Беш чүс бежен аъттың мурнундан
Бир шак беш минут
Мурнай шөйүп эртип турган.
Беш чүс бежен мөгени беш хүн,
Беш дүштүктен хүрештирип турган.
Беш чүс бежен мөгени
Беш хүн, беш дүштүкте хүрештирип келирге,
Алдын-Чаагайның
Хаан күрүзүнүң иштинде
 

Дорзуундан тоннуг, довуундан идиктиг
Күчүтү-Байыр деп оол
Шүглүп үнүп турган.
- Чаа, чай болурга,
Бо чоннуң божа-хойтпаан
Манап, дилеп ижип чораан,
Кыш болурга,
Бо чоннуң быдаа-хөдээзин
Манап, дилеп ижип чораан
Күчүтү-Байырның бак бодун
Эки кижи кылыр,
Бак адын эки ат кылыр-дыр! – деп орган
Алдын-Чаагай чүвең иргин.
Шыяан ам, Күчүтү-Байырга
Чылгы малдан аскыр өөрүн,
Инектен буга өөрүн,
Хойдан кошкар өөрүн,
Өшкүден хуна өөрүн үзүп бергеш,
Алдын-Чаагайның ара-албатызын
Бүрүнү-биле чагыртып-даа турган.
Шыяан ам,
Чээрби беш кожуун малды
Буза-чаза кезип, үлеп
Бежен-бежен хогээр араганы ажыдып,
Беглиг кожуун чонунга кудуп,
Найыр эвес найырын кылып,
Найын неге хонукта найырлап,
Чыргал эвес чыргалын чыргап,
Чырын неге хонукта чыргап турган чүвең иргин.
- Чаа, чаңгыс кижээ карак дег,
Чадаг кижээ аът дег,
Экер-эрлик эр чүве-дир,
Күчүтү-Байырга чагыртыңар,
Ара-албаты! – деп, Алдын-Чаагай
Хөйүнче кыйгы салып берип турган чүвең иргин.
Шыяан ам, Алдын-Чаагай дээри:
- Бо ортаакы өртемчейде
Эмчижер-демчижер
Элбижер-шелбижер
Чүве бар бе? – деп кыйгырарга,
Улуг-биче кара албатызы тура.
- Сээң-биле эмчижер-демчижер,
Элбижер-шелбижер чүве чок! – деп
Харыылап турган чүвең иргин.
 

Шыяан ам, Алдын-Чаагай
Ажы-төлүн төрүдүп,
Улуг чуртун тудуп,
Уя малын азырап,
Оюн оя чурттап,
Чигин чире чурттап,
Чоруй барган чүвең иргин.