Шыяан ам!
Эрте бурунгу шагда
Чүвеӊ иргин ам.
Шил-Тайга, Шилен-Тайганыӊ
Баарын эжелей чурттаан,
Далай-Байбыӊ хаанныӊ
Ара-албатызы болур,
Чиӊге-Кара-Хемниӊ аксында,
Алдан харлыг Алаадай,
Чеден харлыг Челээдей
Ирей-кадай
Самдар кара чадырлыг,
Каш өшкүлүг,
Кыйбык-кара белиг
Чурттап чораан иргин.
Челбээдей ашак
Каш өшкүзүн кадарып,
Оозунуӊ сүдүн ижип,
Өрге-күскезин дузактап
Чип чораан бооп-тур.
Алаадай кадай бир эртен
Туруп келгеш:
- Бо дүне элдеп-ле чүве
Дүжедим! деп чугаалап олурган иргин.
Чүнү дүжедиӊ? - деп,
Ирейи айтырарга:
Аныяамда чоруум дүжеп
Хондум деп чугаалап
Олуруп-тур эвеспе.
Ирей олургаш:
Божуур шааӊда божуваан,
Төрүүр шааӊда төрүвээн
Бодуӊ ам кээп төрүүр
Сен бе? деп олуруп-тур.
Шында-ла, бир каш ай
Хире болганда,
Биеэги багай кадай ижинниг-даа
Апарган бооп,
Ийилиг, бирлиг апарып-тыр.
Оон бир каш ай болганда,
Божуп-төрүп ап-тыр.
Алдын белдиг, мөӊгүн бөскектиг
Оол уруг болган.
Багай самдар чадырынга
Оглун анай-хураган кежи-биле
Кургаглап ап органнар.
Биеэги оол орлан-эрес,
Шопшу-шоваалаӊ бооп
Өзүп олурган.
ҮШ хар харлааш,
Ойнап-кылаштап чорааш,
Көөрге, кожагар-кожагар
Сарыг чүвелер
Сыйтыӊайнчып черже кирип турар,
Далбыгыр-далбыгыр кулактыг чүвелер
Аргаже кирип турар бооп-тур.
Оларны көргеш, адазынга
Чүгүрүп кээп:
Кожагар-кожагар сарыг чүвелер
Черже кирип
Далбыгыр-далбыгыр кулактыг чүвелер
Аргаже кирип турар,
Ол чүлерил? деп айтырган.
Адазы ирей олургаш:
Өрге-күске, кодан-тоолай
Деп чүвелер-дир,
Эъди эътсиг, мүнү мүнчүг - деп олурган.
Биеэги оол:
Ону өлүрүп болур бе, ачай?—деп айтырган.
Чогум-на өлүрүп чиир чүвелер
Ол-дур деп чугаалаан.
Оол-даа саӊ салыр дажындан
Үш даш алгаш,
Өрге-күскезин, кодан-тоолайын
Кыра шаап эккеп турар
Экер, эрес оол бооп-тур.
Бир-ле хүн кодан-тоолайын
Соккулап чорааш көөрге,
Агдамчыш чоруктуг,
Ак-ак белдиг, агжагар-агжагар
Мыйыстыг бора-бора чүвелер
Аргаже маӊнап кирип турган.
База-ла адазынга чүгүрүп келгеш,
Айтырарга:
Аргар-кошкар, сыын-мыйгак деп
Эъди этсиг чүвелер
Ол-дур, оглум диген.
Биеэги оол арганыӊ
Сыын-мыйызын кыра шаап,
Эккеп турар бооп-тур.
Оларныӊ эъдин эът оваа,
Чаан чаг оваа кылгаш,
Кырган ада-иезин
Азырап эгелей берип-тир.
Адазы ирей бир хүн олургаш:
Сен оглум, оранныӊ
Аӊ-меӊин даш-биле
Соккулап өлүрерге,
Таарышпас-тыр,
Ча-согун деп чүведен
Кылдырып ал! деп
Чагып олурган.
Оглу олургаш:
Ындыг чүвени кайыын
Тывар мен ынчаш, ачай?
Деп олурган.
Адазы олура:
Доо Хүреӊ-Тайганыӊ
Бел чарыында,
Ыргак-Карашкан деп
Дарган бар.
Ол ча-согунну кылыр кижи
Деп олурган.
Канчап кылдыртып алырыл, ачай?
Деп айтырып олуруп-тур.
Ону-даа мен-не барып
Айбылап көрейн, оглум дээш,
Ашак-даа базыптып-тыр.
Челээдей ирей Ыргак-Карашкан
Дарганныӊ өргээзинге келгеш:
Мээӊ чаӊгыс оглумга
Ча-согундан кылып
Берип көр! диген.
Дарган:
Кирер чүве тывылза,
Кылып-даа бергей-ле мен деп,
Харыы болган.
Ирейден:
Чүзү-кандыызы херек
Болур ирги? деп айтырган.
Дарганы ора:
Ча-согун ыяжынга
Нагар-сандан, наай-сандан деп
Ийи ыяш кирер.
Кирижинге чеден тениӊ кежи херек,
Чүүӊге өӊ чок көк дээрниӊ
Ээзи кажыр-кара даъстыӊ
Чүү херек,
Молдуруунга чеден паштыӊ
Шойу херек деп орган.
Ашак ону дыӊнааш,
Багай чадырынче кылаштап чорупкаш:
Кирер чүвениӊ бергези-даа
Дыка-ла-дыр, оглум деп олурган.
Оглундан:
Кандыызы херек-тир ачай?
Деп айтырарга, ашак ора:
Ыяжынга нагар-сандан, наай-сандан
Деп ийи ыяш,
Чеден паштыӊ шойу,
Чеден тениӊ кежи,
Кажыр-кара куштуӊ чүү
Херек дээр чүве-дир, оглум деп
Муӊгаргай харыылаан.
Оглу олура:
Ол чүүлдер бо оранда
Бар чүве бе? деп айтырган.
Адазындан:
Бар болза, бо Хүреӊ-Кызыл тайганыӊ
Артыы чарыында бар бооп
Чадавас боор, оглум деп,
Чугаалап орган ирей эвеспе.
Биеэги оол ону дыӊнай салы
Хүреӊ-Кызыл тайгаже
Базыптып-тыр.
Тайганыӊ кырынче үне бергеш,
Көрүп турарга,
Ийи сулагай ыяш дээрже
Үне берген туруп-тур.
Ол ыяштарны тудуп-сыйбап,
Бирээзин ча кылдыртып алыйн,
Бирээзин согун кылдыртып алыйн дээш,
Кезип аар дээш,
Узай-кыскалай бээринден корткаш,
Аайын тыппайн, өрү-куду
Кылаштап турган иргин.
Ийи ыяшты ийи колдуунга кыскаш,
Тайганыӊ бертинге тепкеш,
Чүткүп бадарга,
Дазыл-дамыры турлуп келген,
Оозун сөөртүп алгаш,
Ыргак-Карашкан дарганга
Эккеп берип-тир.
Ол-дур бе, мүн-дүр бе, иреким,
Танып, көрүп ап көр! диген.
Ча-согуннуӊ ыяжы
Ол-дур, мүн-дүр дээш,
Ап алгаш:
Ам кирижинге чеден тениӊ
Кежи херек диген.
Оол-даа Хүреӊ-Кызыл тайганыӊ
Арга чарыындан «айт» дээш,
Мээс чарыынга кыра шаап,
Мээс чарыын «айт» дээш,
Арга чарыынга кыра шаап турарга,
Ол тениӊ эъди-чаа арга
Чарыыныӊ хеминче
Ыяш-дажы-биле төктүп,
Кирип туруп-тур.
Оол кежин алгаш,
Ыргак-Карашкан дарганга эккелгеш:
Ам чүзү херек ирги, ирем? диген.
Дарганы ора:
Дээр даъс кара-кужунуӊ
Чүү херек чүве! диген.
Биеэги оол ам ону дилеп,
Үнүп чоруп берип-тир.
Бир черге чоруп орарга,
Дөӊгүр ак буга мунган,
Ак таалыӊ арттынган,
Ак баштыг, ак салдыг
Ашакка ужуражып келгеш:
Ашак, амыр!
Оол, менди! деп
Амыр-мендизин айтырышкаш:
Кайыын келдиӊ,
Кайы чедип бар чор сен,
Оттуг карактыг,
Окпан-чикпен,
Ок-боо дег, оглум? диген.
Чиге мурнуу чүкте,
Чиӊге-Кара-Хемниӊ аксында
Челээдей ашактыӊ оглу
Мен ийин, ирем.
Ча-согун кылдыртып алыр дээш,
Дээрнин даъс кара-кужунуӊ
Чүүн дилеп чор мен.
Силер чүнү билип,
Көрүп чордуӊар, иреким? диген.
Ирези тура:
Ол даъсты дилээр болза,
Доо турган Каӊ-Кара тайганыӊ
Кырынга үш хонгаш,
Даӊгаар эртен,
Даӊ караӊгызында
Ужуп бады келгеш,
Дөрт чүкче көрүп эдип орда,
Алдан кулаш алдын сыдым-биле
Албадап-шалбадап болур, оглум дээш,
Ак бугазын мунгаш,
Арлы берип-тир.
Биеэги оол-даа
Каӊ-Кара тайганыӊ кырынга,
Калбак даштыӊ баарынга,
Каӊмыыл-сиген-биле
Чаштынып чыдып алган иргин.
Yш хонганда,
Үстүү орандан
Хиг-хаг хадыгылап,
Дам-дум чаап келген дег болза-ла,
Даъс кара-куш оолдуӊ чанынга
Кээп хонупкаш, дөрт чүкче
Көрүп алгаш, эдип орда,
Уяранчыг үннүг, магалыг чараш
Куш бооп-тур эвеспе.
Кужур оол ону уярап
Дыӊнап чыткаш:
Мындыг чараш куштуӊ
Чүүн канчап алыр
Ужурлуг чоор! дээш.
Тура халааш,
Куштуӊ кудуруундан туткаш,
Тепкеш олуруптарга,
Куш чүткүп ужуп чадааш:
Чүге мени туттуӊ,
Чүнү хереглеп чор сен? деп,
Аастыг-дылдыг кижи дег
Айтыра бээр бооп-тур.
Оол:
Хайбыр кара хожуула,
Кадыг кара ча
Кылдыртып алыр дээш,
Силерниӊ чүүӊерни
Хереглеп чор мен дээрге,
Кужу бодунуӊ чүүнден
Беш чүг үзүп бергеш:
Эки, эрес эр болзуӊза,
Адыг-чарышка алдырбас
Чүг болур эвеспе.
Бир эвес мен баксырай берзимзе,
Хырайланып чулдуна бээр! дээш,
Үстүү оранче коогайндыр
Ужуп үне берген.
Оол-даа беш чүүн
Ыргак-Карашкан дарганга
Эккеп бергеш:
- Ол-дур бе, өске-дир бе?
Ам чүү херегил, ирем? диген.
Дарган ирези ора:
Согун молдуруу,
Чеден паштыӊ шойу херек диген.
Оол ону
Делегейни дескиндир,
Каптагайны хайындыр дилээш,
Эккеп бээрге,
Ыргак-Карашкан дарган
Кадыг кара чаны,
Хайбыр кара хожууланы
Сарылап тургаш,
Кылып алгаш,
Шишпип-шишпип көөрге,
Хонуктуг черден хоогайндыр
Дыӊналып турар
Кадыг кара ча бооп-тур.
Оол-даа ча-согунун
Чүктеп алгаш,
Багай ада-иезиниӊ аалынга
Чедип келгеш:
Кончуг-ла ча-согун
Кылдыртып алдым! деп
Хөөреп олуруп-тур.
Ол душта адазыныӊ
Кыйбык-кара бези
Үш чылда боозааш,
Үш айда долгаткаш,
Козага-хорумну хоорулдур
Теп чыткаш,
Эр кара кулунну
Төрүп ап-тыр эвеспе.
Ол кулуннуӊ эрези аттыг,
Иезиниӊ ийи талазынче
Арта халып дешкилеп,
Маӊнап ээп туруп-тур.
Челээдей ашак бир эртен
Туруп келгеш,
Айның чаазында,
Хүннүӊ эртезинде:
Хаанымга оглум адын
Ададып алыр мен деп
Олуруп-тур.
Кыйбык-кара безин четкеш,
Оглун, кулунун эдерткеш,
Далай-Байбыӊ хаанга баргаш:
Чаӊгыс оглумга аттан
Адап берип көрүӊер! дээш,
Чозулугга чолугуп,
Магалыгга бараалгап
Орган кырган иргин.
Далай-Байбыӊ хаан
Албаты болур Челээдей ашактыӊ
Оглунуӊ адын адап бээри-биле
Ара-албатызын чыггаш:
Эки адаан кижини
Эктин ажыр шаӊнаар,
Бак адаан кижиниӊ
Бажын алыр мен.
Челээдей ашактыӊ оглунга
Эки аттан тывыӊар! деп
Чарлык болган.
Ол ара-албатыдан:
«Кым бакка адааш,
Бажын алдырар!» дээш,
Адаар кижи тывылбастап,
«Каш-даа хонукта болза,
Чырык хүн алдынга
Чылбай сугну ижип
Чорааны дээре!» дижип
Турганыныӊ кырында,
Эрин салы курлак четкен,
Аскак, даянгыыштыг,
Ак баштыг ушпа кырган ашак
Туруп келгеш:
Таӊды дегни чип-даа алдым,
Далай дегни ижип-даа алдым,
Бакка адааш, бажым алдыргаш,
Хомудавас мен.
Эки адааш, эктим ажыр шаӊназа-даа
Өөрбес мен, адап көрейн! диген.
Хаан авыгай, ара-албаты:
Адап-ла көрүӊер! деп дилеп-тир.
Ашак туруп келгеш,
Кара кулуннуг оолду
Шинчип көрүп тургаш:
Чиӊге-Кара-Хемниӊ аксын чурттаан,
Чеден харлыг Челээдей ашактыӊ оглу,
Арзылаӊ-Кара аъттыг
Чечен-Кара мөге дизе,
Кандыг ирги? деп-тир.
Ара-албатызы:
Болур-ла, чогуур-ла ат-тыр
Дижип-тир.
Далай-Байбыӊ хаан тура:
Үндезин чок багай
Ашактыӊ оглун ындыг
Мөге-шыырак деп
Адаан херээ чүл? деп-тир.
Ашак тура:
Бирээде, үстүү эрни
Үжүк-бижик-биле бодараан,
Алдыы эрни
Аъш-чем-биле бодараан,
Чарынныгныӊ адаанга дүшпес,
Чаактыгга чаргызын алыспас,
Орлан-эрес, мөге-шыырак
Эр боорга ынчаар ададым.
Ийиде, аъды кара кулунну
Көрүп шинчип турарымга,
Үжен кулаш дурттуг,
Үш куспак кудуруктуг,
Үш карыш дүктүг,
Дөрт даваны калыш
Хылан-биле бодараан,
Дөрт даванныг амытан
Маӊнап четпес,
Кайгамчык эки аът болуру
Албан деп шинчиледим деп-тир.
Челээдей ашак оглунуӊ
Эзер-чүгенин таарып берип
Олуруп-тур эвеспе.
Кара кулунчаан эзертээш,
Чүгеннээш, баглап каарга,
Тайга дег кара аът бооп
Тура дүжүп-тур.
Чечен-Кара идик-хевин,
Ча-согунун азынгаш, туруптарга,
Кадыг кара чалыг,
Кажыр кара хожуулалыг,
Кадыр кара шырайлыг
Эрес эр бооп-тур.
Айныӊ чаазында, хүннүӊ экизинде
Арзылаӊ -Кара аъдын
Мунар дээш кээрге,
Аъды тура чугаалап-тыр:
Колдуумга колун тыртып,
Ооргамга эзер каап,
Аксымга суглук суп көрбээн мен,
Кижиргени-даа бээрим чадавас,
Маӊнай-даа бээрим чадавас,
Кичээнип, боданып мун! деп-тир.
Күжүр эр Чечен-Кара мөге
Арзылаӊ -Караа:
Оорга, мойнуӊ кичээн! дээш,
Олура кааптып-тыр эвеспе.
Аът тургаш:
Балдыр-бээжек багай оол,
Аргактыг алды мойнуӊ кичээн! дээш,
Мөөп, чеди хемни кежир,
Алды артты ажыр халып,
Черниӊ довураан дээрге үндүр,
Черниӊ кужу ажы-төлүн дилеп,
Алды хонукта амыр чок,
Тос хонукта доктаал чокка мөөп,
Ам үш хонукта шыдажыр-дескежир
Чүве чок бооп,
Кулуннуг бе кулунундан азып,
Анайлыг өшкү анайындан азып,
Чер-дээрниӊ довураан
Туманналдыр мөөп келген
Арзылаӊ-Кара иргин.
Күжүр аът-даа:
«Кеди шаанда меӊээ
Ээ болур чүве эвеспе!» дээш доктаап-тыр.
Чечен-Кара мөге:
«Меӊээ эки аът
Болгу дег чүве-дир!» дээш,
Дүже халып туруп-тур эвеспе.
Оон Чечен-Кара
Арзылаӊ-Каразын четкеш,
Ада-иезиниӊ чадырынга
Чедип келген иргин.
Чиң шайын ижип ора,
Чугаалап оруп-тур:
Чаа, авай, ачай,
Силер болза кыраан,
Чөнээн-дир силер.
Дүк четчир төрүүр ужурлуг,
Төөгү четчир өлүр ужурлуг.
Силер өлүрүӊерге, мен
Бажым уунче чоруп бээр
Кижи-дир мен.
Силер олуруӊарда,
Бут шуглаар мугулай
Тып аарыныӊ арга-хоргазы
Кандыг ирги, ачай? деп,
Мону айтырган.
Адазы ирей ора:
Чиге соӊгу чүкте
Хорум тайганыӊ
Бел чарыын чурттаан
Узун-Сарыг хаанныӊ
Нарын-Даӊгына деп даӊгыназы
Үш өлгенни диргизип-даа болур,
Үш өргенни тургузуп-даа болур,
Нарты-Шампыл өртемчейде
Ол дег эртемниг уруг чок деп
Дыӊнаан мен деп, мону сөглеп
Олуруп турган кырган иргин.
Чечен-Кара мөге
Айныӊ чаазында, хүннүӊ эртезинде
Чиге соӊгу чүкче чоруур деп,
Аштавас ажын-чемин чип,
Элевес идик-хевин кедип,
Хүрээ-Кызыл тайганыӊ кырынче
Үне халый бергеш,
Арга чарыындан «айт» дээш,
Мээс чарыынга кыра хеӊмелеп,
Мээс чарыындан «айт» дээш,
Арга чарыынга эккеп кыра хеӊмелеп,
Кырган ада-иезинге
Эъдин эът оваа,
Чаан чаг оваа кылдыр
Оваалап берип турган иргин.
Оол ора ада-иезинге
Чугаалап-тыр:
Чаа, ачай, авай,
Мен-даа чиге соңгу чүкте
Чаа дайынныг, хортан
Шулбулуг черже аъттандым,
Бети дизе чеди чыл,
Ынды дизе тос чыл
Болурум магатчок.
Мен ол барып келгижемге чедир
Далай-Байбың хаанныӊ
Бора мүнүн, таарыныӊ сарыг суун
Холдап ижип орар силер! дээш,
Чоруурунга белен орда,
Адазы ирей ора:
Чаа, оглум,
Кижи чери берге,
Киш чери кадыр.
Ол боду олчаан,
Омак-сергек чоруп болбас,
Мурнун хынап,
Соон истеп чоруур, оглум деп,
Чагыг-сөзүн берип олурган.
Айныӊ чаазында, хүннүӊ экизинде
Чечен-Кара мөге
Арзылаӊ-Караны мунгаш,
Чиге соӊгу чүкче көрүнгеш,
Хап үнүптүп-түр.
Ол-ла чоруп орарга,
Арзылаӊ-Кара тура
Дүжүп-түр эвеспе.
Эки адаӊ чүү деп
Чагыг сөс бержик,
Чечен-Кара? деп-тир.
Мурнун хынаар, соон истээр
Дижик деп-тир.
Оон оол соонче көөрге,
Бодунуӊ доозуну,
Мурнунче көөрге,
Дээрде шаштыккан
Кызыл доозун
Удур чоруп олурган.
Уткуштур какпышаан чеде бээрге,
Хан-Шилги аъттыг
Кирбей кара салдыг ашак
Уткуй бо кээп-тир.
Ашак, амыр!
Оол, менди! дижип,
Амыр-мендизин айтырышкаш,
Чечен-Кара мөгеден:
Аал-чуртуӊар кайдал,
Ат-чолуӊар кайызыл,
Кайнаар углап чор силер?
Деп айтырган.
Чиге бурунгаар чүкте
Каӊ кара тайганыӊ
Бел чарыын эжелей чурттаан
Хан-Шилги аъттыг
Хан-Үгей хаан дээрзи мен деп-тир.
Чиге соӊгу чүкте
Хорум тайганыӊ бел чарыын
Эжелей чурттаан,
Узун-Сарыг хаанныӊ
Нарын-Даӊгыназын
Чалап алыр дээш,
Үш ыттыӊ дүгү дег
Аг-шериглиг чоруткан кижи мен.
Ол шеригни үзе кырдыргаш,
Чааскаан дезип-ойлап,
Чанып бар чыдыр мен.
Ол оранда чаа-дайын
Деп чүве ында.
Хылыш-хывыды хыыгайнып келир
Кончуг берге оран ол чүве-дир.
Даӊгына алыр хамаанчок,
Амы-тын оочулап
Чанып чыдыр мен, оглукум деп-тир.
Чечен-Кара мөге тургаш:
Кайызыныӊ улузу тиилеп,
Шүглүп турар-дыр? диген,
Дээрлерниӊ улузу
Шүглүп, тиилеп тур деп,
Хан-Угей хаан сөглеп-тир.
Хан-Угей хаан-даа:
Аал-чуртуӊ кайдал,
Кайы углап-шиглеп
Бар чыдыр сен? деп айтырып-тыр.
Мен база-ла чиге соӊгу чүкте
Узун-Хаанныӊ Нарын-Даӊгыназын
Чалап алыр дээш бар чыдар Арзылаӊ-Кара аъттыг
Чечен-Кара мөге деп
Кижи мен диген.
Хан-Үгей хаан-даа:
Сен-даа канчаар сен, оглум,
Мен-даа шыдашпас-тыр мен дээш,
Улаштыр оруун уламчылап чоруптуп-тур.
Чечен-Кара мөге-даа
Оон улаштыр эстеӊнедип-ле
Кагган иргин.
Бир-ле черге чоруп орарга,
Мурнунда ийи бөрү
Халып чоруп олурган.
Делегейниӊ дайзыны боларны
Өлүрүп каар дээш,
Арзылаӊ-Караныӊ чырыын чара соккаш,
Хаккаш ыӊай бооп-тур.
Бөрүлерни ынча-мынча
Кыймыктырар арга чок чедип орда,
Бөрүнүӊ бирээзи:
Бо бисти чер алзыр ёра чогул,
Аныяк бениӊ кунну болза,
Муң ээгизи кыска болур.
Дөшке маӊнай албас,
Дөшче халчып көрээлем.
Кырган бениӊ оглу болза,
Хаваа-сөөгү чуга болур,
Чывар өрү кагар болза,
Ону өрү маӊнай албас дишкеш,
Дагны өрү хаккаш чыдыптып-тыр.
Чечен-Кара мөге кышкыртыр
Чедер дей бээрге,
Кырган бениӊ кунну дээш,
Чывар өрү халчып берип-тир.
Ынчалза-даа чер алдырбайн,
Өлүртүп ап-тырлар.
Күжүр Чечен-Кара мөге
Ол-даа орук олчазы дээш,
Бөрүлериниӊ кежин
Дергилээш хапкан.
Бир черге шаап орарга,
Арзылаӊ-Кара аъды тура дүшкеш:
Илби-шидивисти көржүп
Көрээлем, Чечен-Кара диген.
Чаа, харын дээш,
Чечен-Кара мөге белеткени берген.
Арзылаӊ-Кара аът
Кудуруунуӊ дүгүнден
Үш хыл үзе соккаш,
Ховуже шишпип
Тарбыдааш, октаптарга,
Чүс Арзылаӊ-Кара аъттар бооп
Дешкилежип, былгыржып турган иргин.
Чечен-Кара мөге:
«Мен чоонган мен!» дээш,
Бажыныӊ дүгүнден үш хыл үзе соккаш,
Ховуже октаарга,
Чүс Чечен-Кара мөгелер бооп
Девип турган.
Арзылаӊ-Кара аъды тургаш,
Хире чаага алдырбас
Күш бисте бар-дыр деп,
Чугаалап туруп-тур.
Ол-ла хап орарга,
Бир черге чоруп орарга,
Мурнунда дээрде шаштыккан
Узун кара доозун туруп-тур.
Хакпышаан келирге,
Калчан-Кара аъттыг
Хаан кижи бооп-тур.
Орта амыр-мендизин солужуп:
Кайыын келдиӊ,
Кай бар чыдыр сен, оол? деп
Хаан мындыг.
Чиге бурунгаар чүкте
Челээдей ашактыӊ оглу
Арзылаӊ-Кара аъттыг
Чечен-Кара мөге
Дээрзи мен мен деп-тир.
Чиге соӊгу чүкте
Хорум-Тайганыӊ бел чарыын
Эжелей чурттаан
Нарын-Даӊгыназын чалап аар дээш,
Бар чыдыр мен деп-тир.
Хаан тура:
Кижиниӊ алыр дээш,
Хая дег эдин
Халайтыр чүдүргеш,
Хараган дег малын
Карартыр сүрүп бергеш,
Үш чажын чарып алган кижизин
Алыр мен деп чүӊүл
Сээң, эжим деп-тир.
Чечен-Кара мөге тургаш:
Ындыг ап алган кижиӊ болза,
Эдертип алган чорбас сен бе.
Көӊгүс черге куруг көскенип
Турган херээӊ чүл
Сээӊ, эжим деп-тир.
Мөөрейге мөге күштүг,
Адаанга алымныг
Адыг-чарыш кылгаш,
Шүүлген-тиилээн кижилер
Алыр ийик чоп,
Шыдавазыӊза, борта
Тутчуул! деп-тир.
Дедир чорутпас болза,
Хоржок-тур дээш,
Демги хаан хап чоруптуп-тур.
Чечен-Кара мөге соондан хаккан,
Бир черге Арзылаӊ-Кара аъды
Тура дүшкеш:
Эки адаӊ чагыг-сөзүн
Утпаан сен бе,
Чечен-Кара? деп-тир.
Чүү дижик? дээрге,
Ол боду олчаан омак-сергек
Чорбас дээн чүве дээш,
Арзылаӊ-Каразын таагылыг
Кара чаваа кылгаш,
Бодун багай
Сарыг кидис хевенектиг
Багай оол
Кылдыр хуулдуруп ап,
Чылдыршактап чоруп каан иргин.
Бир-ле черге чоруурга,
Ак салдыг, ак баштыг ашак
Дөжек шаптылап чыдып-тыр.
Ол орта амыр-мендизин солушкаш,
Ашактан:
Кайыын келдиӊ,
Кай бар чыдыр сен,
Оглум? деп айтырган.
Оол тургаш:
Узун-Сарыг хаанныӊ
Кыш болур бора мүнүн
Холдап ижер деп,
Чай болур сарыг суун ижип,
Арган бодум семирип,
Аштаан бодум тодуп алыр дээш,
Бар чыдыр мен диген.
Ашактан:
Чедип-ле шыдаар болзуӊза,
Оон көвей чүве чок, оглум диген.
Ол кижи четпес кандыг аайлыг
Чер чүвел? деп-тир.
Ашактан:
Орук доскуулдарын
Эртери белен эвес,
Ийи кара кускун
Өрү өскээн амытанныӊ өөр караан,
Куду баткан амытанныӊ кур караан
Дежип турар деп-тир.
Оолдан:
Чивирлиг куштан төрээн
Мыяктыг куш оглу болза,
Барыктыг-ла ыйнаан,
А өскези болза,
Та кандыг чүве деп-тир.
Ирей ора:
Ону эртсе-даа, ийи кара буура бар,
Алдыы азыында алдан кижи,
Үстүү азыында үжен кижи каткан,
Олар өрү өскээн кижини
Өрү дизээлеп ызырар,
Кудузун куду дизээлеп ызырар
Амытаннар чүве, оглум деп-тир,
Оол тургаштыӊ:
Чыдыг теведен төрээн
Мыяктыг бодаган болза,
Анаа-ла боор.
Оон өскези кандыг чүве дээн.
Ирези ора:
Бир эвес ону эртсиӊзе-даа,
Эзер-казар ийи ыт бар.
Олар өрү чоктаан
Амытанны өрү чазарлап,
Батканын бадып
Чазарлап турар диген.
Оол-даа:
Дүктүг ыттан мыяктыг ыт оглу
Чайлыг-ла ыйнаан.
Оон өскези та кандыг чүве диген.
- Аксыӊ байбаӊ оглум-дур сен.
Бар чыда ийи кара буураныӊ
Азыынга када бердиӊ деп,
Мону сөглээн ирей иргин.
Оон оол хап чоруткаш,
Ийи кара кускунга
Таваржып келирге:
Аъдыныӊ, бодунуӊ карактарын
Деже кагайн деп келирге,
Оранныӊ чивирлиг кужу
Секке дүжүп чоруур болгай.
Дириг кижи караа деп
Чүзүл боларныӊ дээш,
Кымчызы-биле ийи кара кускуннуӊ
Моюннарын одура шапкылааш,
Октаптып-тыр.
Оон улаштыр хап орарга,
Ийи кара бууразы
Бо дизээлеп кээп:
Аъдын, бодун
Дизээлээли деп келген.
Кижи азыраан чыдыг бодаганнар,
Ыяш-дашка кодурун дүрбүп чорбайн,
Кижиже халдап чүзүл! дээш,
Оӊ, солагай холу-биле
Ийи баштарын үскүлештирип,
Үскүлештирип салырга,
Кеди шаанда биске
Эки ээ болгу дег чоор деп
Тарады маӊнажы берген иргин.
Ол хап орарга,
Ийи эзер-казар ыт:
Аъдын, бодун чиили! дижип,
Халчып орарга,
Кижи азыраан чыдыг эниктер
Кижи чиир дижип чүзүл!дээш,
Кымчызы-биле ораай шапкылаптарга:
Кеди шаанда биске эки ээ-дир дээш,
Ийи башка халыжып ыӊай болуп-тур.
Оон чоруп олурарга,
Айылаан аскыр мунган,
Хола урук сөдүрээн,
Сааскан кежи чагылыг,
Бышкак идиктиг
Узун-Сарыг ашак хап кээп-тир.
Ашак, амыр!дээрге,
Кайыын келген черниӊ ческээ,
Сугнуӊ суксаа чүве сен?
Мен болза, Хорум-Тайганыӊ
Бел чарыын эжелей чурттаан
Узун-Сарыг хаан деп кижи
Мен-дир мен.
Соӊгу чүкте менден
Улуг хаан бар эвес.
Аът кырында сортая берген,
Хаан кижиге бараалгавайн
Чүӊ кылып турар
Улчугур сен? деп-тир эвеспе.
Аал-чуртуӊ,
Ат-шолаӊ кым чүвел?деп,
Хаан хөректеп-тир.
Оолдан:
Чыраа-саяк төнген эвес,
Аскыр мунган
Хаан-даа көрбээн мен,
Аргамчызы төнген эвес,
Урук сөдүрээн
Хаан-даа көрбээн мен,
Чычыы-торгузу төнген эвес,
Сааскан кежи чагы кеткен
Хаан-даа көрбээн мен,
Булгаар-сүрүк төнген эвес,
Бышкак кеткен
Хаан-даа көрбээн мен.
Кужажык хураган болза,
Кокунаандан таныыр дээр,
А сээӊ чүӊден
Таныырыл кижи!деп-тир.
Хаан орта хорадааш,
Аъттыӊ кара маӊы-биле
Аалынче шаапкан чүвеӊ иргин.
Биеэги оол шылдырадып
Чоруп орарга, хаанныӊ
Кода-хүрээзи көстүп кээп-тир.
Оол келгеш:
«Нарын-Даңгынаның
Чурттап турар кода-сууру
Кайда чүве ирги?» деп,
Дилеп чоруп туруп-тур.
Ол кода-суурнуӊ
Соӊгу талазында
Самдар кара чадыр
Бар бооп-тур эвеспе.
Оол бодаарга, чаӊгыс ол чадырдан
Өскезинге кирбээн бооп-тур.
«Бустуг чадырда
Бужар чок чүве дээн,
Бо чадырга кирзе чүл?» дээш,
Кылаштап кире берген.
Кирип кээрге, ирей-кадай ийи кижи,
Самдар сарыг херээжен кижи
Үжелээн олурар бооп-тур.
Чадыр ишти чүдергейи кончуг бооп-тур.
Оол ирей-кадайның амырын айтыргаш,
Үнер деп орарга,
Пашта кара кузум дег чүве
Хайындырып каан-дыр.
Ирей ора:
Өгге кирген кижи чем амзаар.
Арга кирген кижи саат дайнаар.
Чүдексинмезиӊзе, бо чемден
Амзааш үне берзиӊзе,
Кандыгыл, оглум? диген.
Кадайы пашта кара кузум дег
Чүвезинден пашка кудуп берген.
Оол амзаарга,
Аажок таптыг чүве болган.
Оозун чаза ижип алгаш орарга,
Аажок уйгузу келирге,
Удуур чазып ора үнүп
Кылаштап келгеш,
Ол кода-хүрээни кезип турарга,
Кежээ болурга, хылыш-хывыды
Хыыӊайнып келгеш,
Чечен-Кара мөгениӊ
Эъди-кежинге деггеш,
Дедир чаштап турар бооп-тур.
«Уваа, чиктиг чүве!
Самдар кара чадырда
Ужур-ла бар-дыр!» деп бодап ора,
Таагылыг кара чаваазын
«Ком эъди хоора семирзин,
Чаяа эъди чара семирзин!» дээш,
Салып чоруткаш,
Самдар кара чадырныӊ
Чүък баарынга дырыжып чыдып ап-тыр.
Дүн ортузунда дүш черинде
Удуп-оттуп чыдырда,
Самдар кара чадыры
Чырыткылыг өг болу берген.
Дуу чарыкта тос каът
Дамчылганыӊ кырында
Өрү көрүп алган удуп-даа
Чыдар бооп-тур.
«Нарын-Даӊгына илби-шиди-биле
Чаштынып алгаш,
Самдар кара чадырда
Ирей-кадай аразында
Орары ол-дур» деп
Таптыг билип ап-тыр эвеспе.
Барып чугаалажып көөр деп чыткаш,
Эрттир удуп калган,
Оттуп кээрге, биеэги
Самдар кара чадыры бооп-тур.
Аа халак, бо дүне
Дүш чери ышкаш,
Тодарап, бодарап кээри кай! деп
Хомудап тура,
Ол кода-хүрээни кезип
Кылаштап чорупкан.
Ол хүнзедир Нарын-Даӊгынаны
Тып чадааш, кежээ апаарга,
Демги-ле чадырга,
Ол-ла кузум дег
Кара чүвезин чигеш,
Чүък баарынга дырыжып-дырыжып
Чыдып ап-тыр.
Дүн ортузунда дүш черинге
Удуг-одуг чыдырда,
Дүүнгү-ле хевээр доо чартыкта,
Тос каът дамчылга кырында
Алдын даӊгына удаан чыткан.
«Эрттир удуур чорду кижи» дээш,
Бодун шымчыттына чоруй,
Тура халып-тыр.
Даӊгынага чеде бергеш,
Чугаалажып эгелээн-дир:
Хүндүс кижи караанга көзүлбес,
Дүне көстүр ужуруӊ чүл? деп,
Чечен-Кара мөге айтырып турган.
Нарын-Даӊгыназы чыткаш, чугаалаан:
Иеден төрээ-ле кижи
Караанга көстүп көрбээн кижи мен,
Мени чаӊгыс сен көргениӊ ол-дур.
Хүндүс болур,
Самдар сарыг уруг бооп хуулуп,
Самдар кара чадырга орар мен – деп,
Мону сөглээн.
Чечен-Кара мөгеден:
Сеӊээ дээш суй-белек
Тудуп турар кижи бар бе?
Нарын-Даӊгына:
Ачам сугда
Дээрлерниӊ Демир-Кырлыг хааны деп
Кижи орар деп дыӊнаан мен.
Оон башка ындыг суй-белек
Туткан кижи чок деп
Дыӊнаан мен диген.
Чечен-Кара мөге эртен туруп кээрге,
Улуг ак өргээзи ол хевээр бүткен,
Нарын-Даӊгына ол-ла хевээр
Даӊгына бооп олуруп-тур эвеспе.
Ийи-үш хона бергенде,
«Нарын-Даӊгынаныӊ өөнде
Самдар оол барга-ла,
Ийи-үш хона берди» деп,
Хаанныӊ кулаанга шивишкиннер
Дыӊнадып чеде берген-дир.
Узун-Сарыг хаан ону дыӊнааш:
Ол багай оолду хаан өргээзинге
Келдиртип эккелиӊер! деп-тир.
Бир шивишкин келгеш, оолду
«Кел дидир!» дээрге,
Хаан кижи кел дээнде,
Карачал кижи канчап орар! дээш,
Чеде берген.
Тозан аът долганып четпес,
Докулчак ак өргээзинге
Кире бергеш,
Доӊ черни домура базып,
Кадыг черни кадай базып туруп-тур.
Кирип келгеш:
Хаан, амыр, кадын, менди! деп
Магалыгга бараалгап,
Езулугга чолугуп туруп-тур эвеспе.
Хаан ора:
Аал-чуртуӊ кайдал,
Адын-шолаӊ кайызыл,
Кайыын келген,
Кайы бар чыдар кижи сен? деп
Айтырып олуруп-тур.
Оолдан:
Черниӊ ыраанда,
Сугнуӊ узунунда,
Чиге бурунгаар чүкте,
Хүрээ-Кызыл тайганыӊ
Белин эжелей чурттаан
Далай-Байбыӊ хаанныӊ
Теве кадарчызы кижи мен.
Торум теве читкенден бээр тос чыл,
Адан теве читкенден бээр алды чыл болган,
Ону дилеп чордум,
Хаан, силерниӊ сүрүүӊерде
Чүве чору бе? деп
Мону айтырып олуруп-тур.
Хаан олургаш:
Торум теве читкен дээни
Торум чемзек-биле
Чаалажыр дээниӊ ол.
Адан теве читкеш,
Алды чыл дээниӊ
Ажы-төлүӊ алгаш,
Чоруур мен дээн
Чугааӊ-дыр дээштиӊ,
Изиг-изиг аттынарга,
Инек мыяа хайны бер чазып,
Соок-соок аттынарга,
Дөң чери доӊа бер чазып турар,
Кадыг-шириин
Хаан бооп-тур эвеспе.
Ынчап олургаш, хаандан:
Чаа, оолдарым,
Хая дег эдин халайты чүдүрүп,
Хараган дег малын
Карарты сүрүп берген,
Дээрлерниӊ оглу
Демир-Кырлыг хаан
Суй-белээн сунуп,
Ак-көгүн тудуп каан кижи болгай,
Ам сен база чедип келген,
Та адыг-чарыш,
Адаан-мөөрей-биле болчуӊар,
Та өӊ-тала, нөгер-сүлде,
Алышкы-шалышкы болуӊар,
Боттарыӊар-ла билип
Көрүӊер, оолдар! деп,
Хаан мону сөглеп орган иргин.
Чечен-Кара оргаш:
Бо черниӊ ыраандан,
Сугнуӊ узунундан
Өӊ-тала чок бодум
Өӊ-тала тып аар дээш-даа
Келбээн мен.
Акы-дуӊма чок бодум
Акы-дуӊма тып аар дээш-даа
Келбээн мен,
Хаан кижи ындыг херекчок чүвени
Чүзүн чугаалаар! дээш,
Үне кылаштай берип-тир.
Оон келгеш, Нарын-Даӊгыназыныӊ
Өөнге кээп оруп ап-тыр.
Ийи хонганда хаан
Келдиртип келген иргин.
Хаанныӊ өргээзинге
Чечен-Кара кылаштап кээрге,
Узун-Сарыг хаан ора:
Ам эртен улуг адаан-мөөрей болур,
Орта киржир сен,
Мөөрейге мөге күштүг,
Адаанга аарлыг-бээрлиг
Кижилер орта дирлип-шүглүп үнер.
Тиилээн-шүүлген кижиге
Алдын даӊгынам бээр мен деп
Чарлык болган.
Ам эртен дөнен инек дег
Дөрбелчин кара даш көдүргеш,
Эгин кырынга чедир көдүргени
Бир мөөрейни алыр,
Оон аът чарыжы болур,
Эрткен аът бир мөөрейни алыр,
Оон шыырак мөгелер хүрежир,
Бо бүгүнү алган кижиге
Уруумну бээр-дир мен диген.
Чечен-Кара мөге
Даӊгыназынга келгеш,
Хаанныӊ чарлыын
Хөөреп берип олурган.
Эртенинде хаанныӊ ара-албатызы
Чыылган черге чеде бээрге,
Чон ортузунда
Дөрбелчин кара дашты каап каан,
Шимчедири шимчедир,
Хүн кылайтыры кылайтыр
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Чер оглу Черзи-Мөге
Дискек караа чедир көдүрген,
Дээрлерниӊ Демир-Кырлыг хааны
Курлакка чедир көдүргеш,
Салып дүжүрген.
Адак сөөлүнде Чечен-Кара мөгеде
Ээлчег келген.
Ол дөрбелчин кара дашты
Эгин бажын ажыр көдүргеш,
Он кулаш черже октаптып-тыр.
Бир мөөрей мээӊии болду,
Хаан-катым! деп чугаалап-тыр.
Ам эртен аът чаржыр! деп,
Хаан сөглеп-тир.
Эртенинде хаан:
Чер-дээрниӊ кыдыында
Сандан ыяштыӊ будуун
Арттып эккелген аът
Бир мөөрейни алыр! диген.
Демир-Кырлыг хаанныӊ
Калчан-Кара аъды,
Черзи-Мөгениӊ
Сарыг аъды,
Узун-Сарыг хаанныӊ
Кара карактыг Кыскыл аъды
Чечен-Кара мөгениӊ
Арзылаӊ-Кара аъды
Дөрт аътты чарыштырар деп
Дугуржуп турган.
Хааннарныӊ аъттарын
Шивишкиннер мунган,
Чечен-Кара мөге
Арзылаӊ-Каразын кыйгырарга,
Аъды ол боду бооп
Маӊнап кээп турган иргин.
«Аъдым ол боду болганда,
Мен чоонган мен!» дээш,
Боду бооп хуулуп,
Көстүп олуруп ап-тыр.
Аъдын мундурар кижи тыппайн,
Чечен-Кара мөге өрү-куду
Чүгүрүп туруп-тур.
Биеэги дөжек шаптылап чыткан
Ак салдыг, ак баштыг ашаа:
Мен мунуп көрейн,
Оглум деп кээп-тир.
Арзылаӊ-Кара аъдын эзертеп,
Чүгеннеп, ашакты мундургаш,
Чорудуптуп-тур эвеспе.
Чер ортузу бар чорда,
Хааннар аъттары мунган
Кадайлар бо чоруп
Бар чытканнар иргин.
Оон хаккаш, сандан ыяштыӊ
Чанынга келирге,
Шивишкиннери ам-даа келбээн.
Сандан ыяштыӊ будуун
Когжап алгаш,
Будуун арткаш хап орарга,
Кадайлар бо кел чыдып-тыр.
Оларны эрттир каккаш,
Арзылаӊ -Караныӊ
Чырыын чара соккаш,
Халдып ыӊай болган иргин.
Чоруп орарга, соонда
Кара довураан туманналдыр
Теп чоруп орган
Арзылаӊ-Кара иргин.
Чер орту чеде бергеш,
Аъттаныр чарыккы
Үттүг чарыныныӊ
Бажын сөөк чайыннандыр хаккаш,
Дап бээрге, Арзылаӊ-Кара аът
Доӊгайтыр шеле соккаш,
Ыӊай болурга,
Аъттыӊ маӊынга шыдашпайн,
Ашак өлүп калган,
Будукка ылдыртынып калган
Чоруп олуруп-тур эвеспе.
Узун-Сарыг хаан,
Демир-Кырлыг хаан,
Черзи-Мөге,
Чечен-Кара мөге
Болчайтылыг тей кырында
Чиге бурунгаар көрүнген
Чугаалажып органнар.
Көөрге узуй кызыл доозун
Мурнуу чүкте дээринде шаштыккан
Кел чыткан.
Демир-Кырлыг мөге:
Мээң аъдым! деп,
Узун-Сарыг хаан:
Мээӊ кара карактыг
Кыскыл аъдым доозуну! деп,
Черзи-Мөге:
Мээӊ сарыг аъдым! деп,
Чечен-Кара мөге:
Мээӊ Арзылаӊ-Кара аъдым
Доозуну! деп
Маргыжып органнар,
Ынчап органынынӊ кырында,
Арзылаӊ-Караныӊ изиг тыныжы,
Кызыл доозуну аал коданын
Дуй ап кээп-тир.
Чечен-Кара мөге Арзылаӊ-Караныӊ
Чүген кастыындан алгаш,
Чарын кырындан каккаш, олуруптарга,
Чаваа чарыжы, хире чара сөдүрээш,
Доктаай берип-тир.
Кырында мунган ашаан көөрге,
Аъттыӊ маӊынга шыдашпайн өлгеш,
Будукта ылдыртынган бооп-тур.
Чечен-Кара мөге биеэги ашакты
Нарын-Даӊгынага эккеп берген.
Хааннарныӊ аъттары үш хонганда
Пат боорда келгеннер иргин.
Нарын-Даӊгына ашакты
Алдын билзээ-биле домнааш,
Үш сай эртине-биле домнааш,
Үш арта халааш, диргизи тарбыдап
Үндүрүптүп-түр эвеспе.
Нарын-Даӊгына тургаш:
Мен база кежээ-дир мен аа,
Чечен-Кара мөге деп-тир.
Мөге тура:
Оран-чуртуӊда
Чепсек-херекселдиг
Болгаш диргизип турарыӊ ол-дур.
Мен оранымга болзумза,
База диргизип алыр мен
Деп-тир эвеспе.
Хааннарга четкеш:
Ийи мөөрей мээӊии болду,
Хааннар деп-тир.
Ам эртен мөге салыр!
Деп чугаалаан.
Эртенинде Демир-Кырлыг хаан биле Чечен-Кара мөге
Таваржыр болуп кээп-тир.
Ийи мөге Узун-Сарыг ховунуӊ
Ол чарыынга,
Ийи кара тайганыӊ кырынга
Үне халый бергеш:
Дарган таптаан
Кара демирлер-биле бе,
Иевистиӊ төрүп бергени
Ийи кызыл чудуруу-биле
Көржүр бис бе? дижип турганнар.
Чечен-Кара мөгеден:
Дарган таптаан дадарык
Кара демир-биле
Шенежип көрээл, эжим диген.
Демир-Кырлыг хаандан:
Мурнай үнген сенден,
Соӊнай үнген
Менден бе, эжим? дээрге,
Чечен-Кара мөге:
Сенден болгай-ла! деп-тир.
Оон аптара болган ак хөрээн
Ажа тыртып берип олурган иргин.
Демир-Кырлыг хаан
Кадыг кара чазын,
Хаймыр кара хожуулазын
Кезенип тыртынып,
Эртенден кежээге дээр,
Кежээден эртенге дээр тыртынгаш,
«Кара баарын каза чоруй,
Өкпе-баарын өзей чоруй дег!» дээш,
Ышкына чоруй салып үндүрген иргин.
Чечен-Кара мөгениӊ
Төжүнге огу деггеш,
Каӊ кара тайгага деггени дег,
Дедир чаштай берген иргин.
Бо чүвеӊ кижээ
Дыынмас чүве-дир дээш,
Дедир октап берген иргин.
Демир-Кырлыг хаан:
Соӊгу ачы-үреге
Ча-согун кылып ойнадым,
Тос хемниӊ доорбажы,
Чеди хемниӊ чээргени болзун! дээш
Октапкан-дыр.
Демир-Кырлыг хаан
Аптара дег ак хөрээн
Дөгеп берип-тир.
Чечен-Кара мөге
Кадыг кара чазын
Коогайнып турар кылдыр дынзыткаш.
Эртенден кежээге дээр,
Кежээден эртенге дээр тыртынгаш,
Ча туткан холундан
Чалбыыжы кыпкыже,
Ок туткан холундан
Оду кыпкыже тыртынып,
Кезеттинип келирге,
Чазыныӊ, алдыы сагындан
Алдан улузу алгыржып,
Үстүү сагындан
Үжен улузу уугайнып,
Тепкезинден те-чуӊмазы
Тепкилежип келирге,
Шыдашпайн ышкына чоруй:
«Кара баарын каза чоруй,
Өкпе-баарын өзей чоруй
Дегзин!» дээш,
Шишпип тарбыдааш,
Салып үндүрген.
Чүъктүг кара буура дег
Кызыл от чоруткаш,
Демир-Кырлыг хаанныү
Хөрээнче дөрт илиг киргеш,
Дедир чаштай берген
Чүвеӊ иргин.
«Бодуң чүвеӊ кижиге
Дыынмас-тыр!» дээш бээрге,
Чечен-Кара мөге:
«Тос хем доорбажы,
Чеди хемниӊ чээргени болзун!» дээш,
Чажып чоргузупкаш,
Узун-Сарыг хову ортузунче
Ийи мөге халчып кирипкеннер.
Тос чүктүӊ тос экерин
Адап туруп даараан,
Тозан буур кежи шо-содаан
Ыгый-дыгый кедип алгаш,
Девип үнгеннер.
Хүн ажар чүктен хүн үнер чүкче
Киир девижип кирип турганнар.
Буура бооп өөктежип чоруй,
Ак-кара хая үскүлешкен дег,
Чазыр-дидир тутчуп ап-тырлар.
Бир айныӊ үжен хонукта-ла
Тутчуп келген,
Ачыр-дачыр болуп,
Үш айныӊ тозан хонуунда,
Дүн-хүн чок тутчуп кээрге,
Дээрлерниӊ Демир-Кырлыг хааны
Чарныныӊ аядандан
Шары дег кара көвүк,
Колдуундан хой дег кара көвүк
Чаштап туруп-тур,
Чечен-Кара мөге:
Эчигей-учугай,
Бо чүӊүл, эжим? деп
Айтырып туруп-тур.
Демир-Кырлыг хаан:
Эр кижиниӊ эъди изиирге,
Ындыг чоор деп,
Ам кичээнип,
Боданып тур! деп-тир.
Ынчап турда,
Чечен-Кара мөгениӊ
Чарныныӊ адаандан
Шары дег кара көвүк,
Колдуундан хой дег
Кара көвүк төктүп,
Мойнунуӊ эъди
Мокулчак ак теве дег,
Дөӊмээниӊ эъди
Дөкүлчек ак тайга дег
Бооп келген.
Демир-Кырлыг хаан:
Эчигей-учугай!
Бо чүӊүл, эжим? деп
Айтырып туруп-тур эвеспе.
Чечен-Кара мөгеден:
Деӊ эжимни базар
Эки хүнүм келди,
Эъдим изип,
Ханым хоюп келди дээш,
Демир-Кырлыг хаанны
Делегейни дескиндир,
Каптагайны хайындыр тырыкылап.
Будуктуг ыяштыӊ кыры-биле,
Будулгактыг тайганыӊ кыры-биле,
Булуттуг дээрниӊ
Адаа-биле киискиткен,
Улуг сарыг ховунуӊ ортузунга
Чаза ойтур дүжүргеш,
Час баштыг чайыр
Соруулдуг даӊзазынга
Кызыл бышкы таакпызын кыпсып,.
Хаваан орта хүлүн кактап,
Суксуну ханып, амырап
Олуруп-тур эвеспе.
Чаа, эжим,
Өлүрер кижиниӊ сөзүн алыр,
Өзээр малдыӊ ханын алыр,
Эки эжиӊге сөзүӊ чүл? деп-тир.
Демир-Кырлыг хаан чыткаш:
Аъдымны бодуӊ аъдыӊ-биле
Дөмей эдиле,
Оон өске сөзүм чок деп-тир эвеспе.
Чечен-Кара мөге ора,
Алдан кулаш чадама кара тамызынга
Демир-Кырлыг хаанныӊ бажын
Куду кылдыр киир кааптып-тыр.
А тамызыныӊ аксын
Болчайтылыг Бора-Тей-биле дуглааш,
Демир-Кырлыг хаанныӊ
Калчан-Каразын туткаш,
Кымчылап-кымчылап,
Чагыг-даңгыраан алгаш:
Чиӊге-Кара хемниӊ
Бел чарыынга чаяан чара,
Коӊ эъдин хоора семир! дээш
Салыптып-тыр.
Чечен-Кара мөге
Арзылаӊ-Каразын мунгаш,
Узун-Сарыг хаанныӊ аалынга
Чаа-дайынныӊ алгы-кышкызын
Алгырып-кышкырып шаап
Кирип келгеш:
Ам кайда кадырып, соодуп алган
Мөгелериӊ эккел! деп туруп-тур.
Узун-Сарыг хаан коргуп-девидеп
Туруп-тур эвеспе.
Узун-Сарыг хаан:
Чаа, оглум, черниӊ ыраандан,
Сугнуӊ узунундан келген сен,
Караам огу, эргээм бүүрээ,
Баарым оду болган уруумну
Алыр болган кижи-дир сен.
Адаанга алымныг,
Мөөрейге мөге күштүг болганда,
Алырыӊ албан апарган
Чүве-дир, оглукум.
Ам даарта үш хонгаш,
Эки хүн найыр-байырны кылып,
Эттен этти, малдан малды бээр мен,
Ай-хүн херелдиг алдын даӊгынаӊ
Алгаш чоруур сен деп,
Чугаалап олурган хаан чүвеӊ иргин.
Чечен-Кара мөге Нарын-Даӊгынаныӊ
Өөнге келгеш, чиӊ шайын ижип,
Чигир-боовазын чип,
Аянныг чаагай дыштанып
Чыдып-тыр эвеспе.
Эртенинде Чечен-Кара мөгени
Хаан каты кел дирткен.
Карачал кижи каяа олурар дээш,
Чеде бээрге, чиӊ шайын кудуп,
Чигир-боовазын салып,
Магалыг чаагай күдээзин хүндүлеп
Орган хаан иргин.
Хаан катыдан:
Чиге соӊгу чүкте
Чер-дээрниӊ шашпылгазыныӊ ындында
Чээрендей кадайныӊ демир эдирээзин
Меӊээ эккеп берип көр, оглум деп
Оруп-тур эвеспе.
Чечен-Кара мөге хүннүӊ эртезинде,
Айныӊ чаазында чоруур бооп
Олуруп-тур эвеспе.
Ол чоруткаш, Нарын-Даӊгыназыныӊ
Өргээзинге кирип кээрге,
Даӊгынадан:
Ачам чүү дидир? диген.
Чиге соӊгу чүкте,
Чер-дээрниӊ шашпылгазыныӊ ындында
Чээрендей кадайныӊ демир эдирээзин
Эккеп бер, дидир диген.
Айныӊ чаазында, хүннүӊ экизинде
Аштавас аъжын-чемин чигеш,
Аъттанып үнүп турган
Эр чүвеӊ иргин.
Улуг-Сарыг тайганыӊ кырынга
Үне халды бергеш,
Тос чүстүг кара
Туманмайын ушта тырткаш,
Чиге соӊгу чүкче турамайлап
Көрүп олурарга,
Улуг ала тайга баарында,
Калбак сарыг тайганыӊ ортузунда
Ийи кара хөл, ийи кызыл оорга,
Борбак кара тей көстүп чыткан.
«Чүү адам, чер бе дээрге чер эвес,
Дириг чүве-даа хевирлиг» деп,
Кайгап бодап олурган.
Арзылаӊ-Кара аъдындан:
Ол хову ортузунда
Улуг кара чүү чүвел,
Арзылаӊ-Кара? диген.
Аъды тура:
Ол болза делегейниӊ кырында
Эӊ күчүтен Даг-Мөге деп чүве
Ол-дур, ооӊ-биле
Кижи месилдешпес,
Удуп чыдары ол-дур.
Оон шинчип көрүп тургаш:
Өлүрүп болур сен деп-тир.
Арзылаӊ-Кара аъдын
Чүстүг куу терезин
Кылдыр хуулдургаш,
Боду салгын-хат бооп алгаш,
Чуглуп хадып чорупкан.
Ынча-мынча келгеш көөрге,
Ийи кара хөл
Ийи караа болган,
Ийи сарыг оорга
Ийи холу болган.
Борбак кара тей
Борбак бажы болган.
Узун-Сарыг оорга
Улуг уну болган чыдып-тыр.
«Амы-тыны кайда амытан боор?» дээш,
Шинчип көрүп турарга,
Чарын аразында эргек бажы дег
Кара меӊ бар бооп-тур.
Бир эвес ол меӊче
Часпас адар болза,
Амы-тынын элээн
Суларадып болур арга
Бар бооп-тур эвеспе.
Дедир халыткаш,
Сарыг тайгазыныӊ кырынга
Арзылаӊ-Каразын
Куу аът мыяа
Кылдыр хуулдургаш,
Калбак кара даштыӊ адаанга суккаш,
Кадыг кара чазы-биле кезеттингеш,
Бир айныӊ үжен хонуунда тыртынгаш,
«Чарын аразында борбак кара меӊни
Үзе чоруй дег!» дээш,
Салып үндүрген иргин.
Удуп чыткан Даг-Мөгенинӊ
Чарынынга ок дээрге,
Отту чаштап келгеш,
«Кургаг ыяштыг черниӊ
Ыяжы ындыг чаштаачал чүве бе?» деп
Тура халып турган
Чүвеӊ иргин.
Өлгениӊ-катканыӊ бажы!
Бетиӊде Арзылаӊ -Кара аъттыг
Чечен-Кара Mөге мен
Боолап чыдыр мен! деп алгырып-тыр.
Удаан кижн удутпас,
Чыткан кижи чыттырбас,
Соӊгу назыныӊда, мурнуу назыныӊда
Өштүг сен бе? деп
Көксенип туруп-тур.
Чечен-Кара мөге:
Делегейниӊ дайзын амытанынга
Таварышкан бак салымныг
Кижи-дир мен дээш,
Арзылаӊ-Каразын мунгаш,
Узун-Сарыг ховузунче хапкан.
Ынча-мынча чоруй аъдынга
Чугаалап-тыр:
Бир эвес мен баксырай берзимзе,
Сенден башка эмектеп-дөмектеп
Кээр чүве бар эвес,
Ону бодап тур, аъдым деп
Чагып-тыр.
Ынча-мынча келгеш,
Даг-Мөге-биле сегиржип-ле алган
Чечен-Кара мөге-дир эвеспе.
Чечен-Кара мөге алган черинден
Адыш дег эъдин,
Туткан черинден туткууш дег эъдин
Оя соп октап турган.
Ынчап турда Даг-Мөгениӊ
Күш-шыдалы кижи шыдажыр,
Дескежир аргажок болу берген.
Арзылаӊ-Кара аът илби-биле
Көрүп турарга,
Чечен-Кара мөге Даг-Мөгеге
Бастырар дей берген,
Туткан холу салдынып,
Баскан буду көдүрлүп
Турар апарган-дыр.
Арзылаӊ-Кара аът Нарын-Даӊгынаже
Дүш берип турган иргин.
Нарын-Даӊгына дүжеп чыдарга,
Чиге соӊгу чүкте Чечен-Кара мөге
Делегейниӊ дөрт күчүтениниӊ бирээзи
Даг-Мөгеде таваржы берген,
Өлүртүр четкен бооп-тур.
Нарын-Даӊгына
Куш хевин кеткеш,
Үш каът алдын солаӊгыны
Тырткаш халдып кээрге,
Даг-Мөгеге Чечен-Кара мөге
Бастырар чыгай берген туруп-тур.
Нарын-Даӊгына илби-шиди-биле
Хунан-дөнен буганыӊ күжүн тарбыдааш,
Чечен-Кара мөгеге чидиртип турган.
Чечен-Кара мөгеге хүнде-ле
Хунан-дөнен буга күжү дег
Күш немежип туруп-тур эвеспе,
Даг-Мөгениӊ хүнде-ле
Хунан-дөнен буганыӊ күжү дег
Күш бадып туруп-тур эвеспе.
Чечен-Кара мөгениӊ
Туткан холу дыӊзып,
Баскан буду бастынып келген.
Даг-Мөгени бир адак-узак
Көдүрер дээш ууп чадаан.
Ийн дугаарында тырыкылап
Келир дээш көдүрерге,
Бир буду көдүрүлген,
Үш дугаарында бүгү күжү-биле
Адак узадыр көдүрүп
Үндүрүп келген-дир.
Адак узадыр көдүрүп үндүрүп келгеш,
Будуктуг ыяштыӊ кыры-биле,
Булуттуг дээрниӊ адаа-биле
Тырыкылап келгеш,
Кара хорумнуӊ кырын орта
Чылан чыттаар чыт чок,
Дилги чылгаар сек чок кылдыр
Чылча дүжүрүп-түр эвеспе оӊ.
Арзылаӊ-Кара аъдын мунгаш,
Улуг ала тайга кырынче
Үне халыдып келгеш,
Тос аржаанныӊ аржааны-биле
Чунуп, чемненип алгаш,
Чиге соӊгу чүгүнче
Ужудуп халдып ыӊай болган иргин.
Та чежеге, та кажага хап келген чүве,
Арай деп чорааш,
Чер-дээрниӊ шашпылгазынга
Халдып келгеш көөрге,
Дүрген ужар куштуӊ кудуруун
Үзе кагар, оожум ужар куштуӊ
Мойнун одура шавар,
Ак-кара ийи хая
Хаккылажып турар бооп-тур.
«Мону канчап эрттирер
Кончуг чоор!» деп,
«Кижи чери берге,
Киш чери кадыр дээни шын-дыр» дээш,
Өрү-куду чортуп турда,
Арзылаӊ-Кара аъды тура чугаалаан:
Эр бодуӊ эрес-даа болзуӊза,
Эр угааныӊ таан уян-дыр,
Доо турган ийи Болчайтылыг тейни
Алдан кулаш алдын сыдым-биле
Кошкаш, артынып алгаш,
Карак чивеш дээр аразында
Эрте халый берзиӊзе,
Ийи тей адагашталып
Чыдып калбас чүве бе? деп-тир.
Чечен-Кара мөге аъдыныӊ аайы-биле
Болчайтылыг Бора-Тейлерни
Тура тырткаш, аъдыныӊ чырыын
Чара соккаш, өде халыырга,
Ийи Болчайтылыг тей адагашталып
Чыдып каап-тыр.
Оон чоруп олургаш,
Аъдын багай таагылыг богба кылгаш,
Бодун самдар оолчук бооп
Хуулуп алгаш, чылдыршактап
Чортуп келирге,
Чээрендей кадайныӊ аал-коданы
Нептерей берген турган.
Үш ак өргээниӊ ортузунда
Өгге кирип келирге,
Үш даӊгыналар думчуктарын
Дуй туткулап алгаш туруп-турлар.
Амыр-менди айтырарга,
Харыы бербеске, ол кода-хурээниӊ
Соӊгу талазынга ак баштыг ашакка
Ужуражып келгеш, амырлажып-мендилешкеш:
Кайыын келдиң, оглум,
Кайы-хире бар чор сен? диген.
Оолдан:
Черниӊ ыраандан,
Сугнуӊ узунундан келдим.
Чээрендей кадайныӊ демир эдирээзин
Хааным эккел дээн, ынчангаш келдим,
Ол кайда чыдар чүвел, ирем? диген.
Ону алыры берге, Чээрендей кадай
Тос каът шил бажыӊда орар,
А чанында алдын хааржакта
Ол демир сай эртине
Ында чыдар — диген.
Чечен-Кара мөге-даа
Дүн ортузунда үй-балай караӊгыда
Чүс сес хуулгаазын-биле хуулуп чорааш,
Тос каът шил бажыӊ иштинге кире бергеш,
Алдын хааржакка чедип кээп-тир.
Алдын хааржакты кончуг аяар
Илби-шиди-биле ажыткаш көөрге,
Үш илиг, хире эдирээ дег
Хүлер демир бооп-тур.
Ону алдырткаш, үне халый бээрге,
Чээрендей кадай көргеш,
Аг-шериин, ара-албатызын кыйгырып:
Мээӊ үш сай эртинемни
Хортан дайзын оорлап алгаш,
Чорупту! деп кыйгы салган чүвеӊ иргин.
Арзылаӊ-Каразын мунгаш,
Ужудуп халдып чоруптарга,
Чээрендей кадай Чечен-Кара мөгениӊ
Оруун дуй демир кызыл
Чалым хаяны тургузуптарга,
Ону эртер аргажок бооп-тур.
Өрү-куду шаап, муӊгарап турда,
Чээрендей кадайныӊ аг-шерии
Адып-боолап туруп берген.
Моӊ ыяш-биле согары-даа бар,
Моол боо-биле адары-даа бар,
Ымыраа-сээк дег аткылажып келгеш,
Бир-ле бодап келирге,
Аъды-даа кижи ханы
Ишкен, боду-даа кижи ханы,
Өлүр четкен деӊ-дуӊ туруп-тур.
Нарын-Даӊгына бодап дүжеп удуп чыдарга,
Чиге соӊгу чүкте Чечен-Кара мөге
Чээрендей кадайныӊ аг-шерии-биле
Чаалажып, бир үe-шаг четкен.
Аъды, боду кижи ханы ишкен,
Өлүр четкен кылдыр дүжеттинген.
Нарын-Даӊгына куш кежи куптузун кеткеш,
Үш каът алдын солаӊгыныӊ кыры-биле
Чиге соӊгу чүгүнче чорупкан.
Чээрендей кадайныӊ кылып каан
Демир доскуулунуӊ кыры-биле
Үш каът алдын солаӊгызын
Шөйүп кииргеш, Арзылаӊ -Кара аътты,
Чечен-Кара мөгени үндүрүп келгеш,
Улуг ала тайга кырынга эккелгеш,
Тос таӊды аржааны-биле чуп келгеш,
Ханындан арыглап үндүрүп келген
Нарын-Даӊгына иргин.
Оон куш кежи куптузун кеткеш,
Аалынга чедип келген чүве-дир.
Арзылаӊ-Кара аъттыг Чечен-Кара мөге
Демир эдирээзин хойлап алгаш,
Узун-Сарыг хаанынга чедип-даа
Келген эр чүвеӊ иргин.
Хереглээн чүвеӊер эккелдим,
Хаан катым, өлүп-даа кал частым,
Бээриӊер ап көрейн,
Бербес чүвеӊер болза,
Чанып көрейн деп,
Ажынып-дарынып орган
Чечен-Кара мөге иргин.
Узун-Сарыг хаан ора:
Үш сай эртине эдирээни
Чээрендей кадай алгаш,
Хаан төрези тудар мен деп
Орган кадай чүве.
Ону эккелгениӊ эки-дир.
Кадай кижи хаан төрези
Тудар деп төөгүде чок чүве-дир.
Чаа, оглум, ам эртен
Эки хүн даӊгынаӊ алгаш,
Чоруур сен деп оруп-тур.
Эртенинде Узун-Сарыг хаан
Уруун, күдээзин эккелгеш,
Ямбылап-хүндүлеп,
Эдиниӊ ортузундан эт бергеш,
Уруун, күдээзин
Чоргузуп турган чүвеӊ иргин.
Чер ортузу хире чоруп оргаш,
Арзылаӊ-Кара аъттыг
Чечен-Кара мөге ийи узун сыраны
Тура тырткаш, арттынып алгаш,
«Дорт шыйыымга чоруп,
Доора шыйыымга хонуп
Чоруп оруӊар!» дээш,
Ак баштыг ак салдыг ашакка
Аалын баштаткаш:
«Аал-чуртта кырган ада-ие
Өлүг-дириг орар чүве ирги бе?
Мен мурнай чедейн!» дээш,
Хапкан-даа чүвеӊ иргинем.
Аал-оран чуртунга келирге,
Багай кырган ада-иези
Кырып калган, хүл борбактап
Ойнап орган чүвеӊ иргинем.
Удатпаанда аал-чурту көжүп
Чедип келирге, улуг ак өөн
Өг орнунга хондуруп алгаш орда,
Нарын-Даӊгына Чечен-Кара мөгениӊ
Ада-иезин он беш харлыг
Чалыылар кылдыр хуулдур
Тарбыдап каап-тыр.
Ынчап турда Далай-Байбыӊ хаан
Чечен-Кара мөгени база-ла
Келдирткен иргин.
«Хаан кижи кел дээрге,
Карачал кижи олурар
Ужур бар эвес» дээш,
Чечен-Кара мөге
Далай-Байбыӊ хаанныӊ өргээзинге
Доӊ черин довукка чедир базып,
Кадыг черни кадалдыр базып турган.
Хүндүледип орарга, хаан ора:
Чаа, ара-албаты иштинде
Алдарлыг эрес эр бооп
Төрүттүнген кижи-дир сен.
Бо Шил-Тайга, Шилеӊ-Тайга үстүнде
Демир аастыг кара куйда
Үш шулбу тывылгандан бээр
Үш чыл болду.
Олар бо үеге артар болза,
Кончуг айыылдыг чүве.
Оларныӊ-биле демисешпес болза
Хоржок, оглум деп мону сөглээн.
Чаа, ындыг-дыр дээш,
Чечен-Кара мөге аалынга келгеш,
Нарын-Даӊгыназынга сөглээн.
Бо кара куйда үш шулбуларны
Базып көр дидир.
Ооӊ-биле демисежир кижи мен деп-тир.
Нарын-Даӊгына ора:
Кончуг эртен даӊ хаяазында
Кезенгеш, бирээзин өлүрзүӊзе,
Өскезин шыдаар-ла-дыр сен,
Үш шулбуга чаӊгыс кижи
Кайын шыдаар сен! дээрге,
Чечен-Кара мөгеден:
Бирээзин адып алырымга,
Өскелери соӊнуг-мурнуг
Келир ыйнаан диген.
Эртенинде Чечен-Кара мөге
Арзылаӊ -Каразын мунгаш,
Даӊ бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокар турда,
Кашпал кара хем кырында
Улуг кара куйнуӊ аксында
Үш эретот шулбу
Үш от дег көстүп турар бооп-тур.
Чечен-Кара мөге
Хаймыр кара хожуулазын,
Кадыг кара чазын
Хоогайнып турар кылдыр тырткаш.
«Үш кызыл оттуӊ
Дал ортузунга дег!» дээш,
Адыпта-ла берип-тир эвеспе.
Кара куй чарлып чаштай бээрге,
Үш шулбу бирээзи өлү бээрге,
Ийизи үне халыжып кээп,
Бирээзи алдын баштыг өдүрек бооп,
Үстүү оранче халышкыжы берген,
Бирээзи үш карыш чес хаайлыг,
Демир боттуг кижи бооп алган
Халып кээп-тир.
Чиӊге-Кара хемниӊ иштин орта
Чечен-Кара мөге демир шулбу-биле
Тутчуп-ла берип-тир.
Ол хемниӊ хая-дажын козудары тутчуп,
Үш айныӊ тозан хонукта
Соксаал чокка тудушкаш,
Демир шулбуну арай деп
Ужуруп алгаш,
Алдан кулаш алдын сыдымы-биле
Шарып хүлээш,
Ол хемниӊ коъш аргазыныӊ
Ыяжы-биле улуг одун салгаш,
Өрттедип, хуюктап
Олуруп-тур эвеспе оӊ.
Арзылаӊ-Караны мунгаш,
Шилен-Тайга кырынга
Үнүп кээп, тос таӊды аржааны-биле
Арыгланып чунгаш, аалынга келгеш,
Нарын-Даӊгыназынга:
Үш шулбунуӊ ийизин өлүрдүм,
Бирээзи алдын баштыг өдүрек бооп,
Дээринче кылаш кынны берди диген.
Нарын-Даӊгына олургаш:
Ол шулбу кажан-бир
Дедир ээп кээр-дир ийин.
Бис назыда оларныӊ-биле
Чаалажыр улус бооп-тур бис деп
Орган иргин.
Чечен-Кара мөге биле Нарын-Даӊгыназы
Кады чурттап, аӊын-меӊин
Аӊнап турган-дыр.
Бир-ле катап инээниӊ аразынга
Дөӊгүр кара бызаа төрүттүнүп,
Оларныӊ аӊаа ынаа-даа кончуг.
Ол бызаа шары болу берген.
Нарын-Даӊгына биеэги
Алдын баштыг өдүректиӊ
Канчап, барганын дүжеп чыдарга,
Бүгү делегейни шулбу эргээш,
Бодунуӊ өдээнде дөӊгүр кара
Ынак бызаазы бооп
Төрүттүнүп келген бооп-тур оо.
Нарын-Даӊгына кончуг таптыг
Дүжеп алгаш, эртенинде
Чечен-Кара мөгеге чугаалаан:
Бистиӊ бо ынак бызаавыс
Биеэги шулбу ол чүве-дир.
Мооӊ-биле эскетчоктап тургаш,
Демисешпес болза хоржок
Чечен-Кара мөге ону дыӊнааш,
Алдан кулаш алдын сыдымын алгаш,
Үне халып кээрге,
Алдын өдүрек бооп алган,
Үстүү оранче ужуп үнүп чыткан иргин.
«Ол шулбунуӊ аргактыг алды мойнун
Алды ораай кирзин!» дээш,
Чечен-Кара мөге шалбадап үндүргеш,
Тепкеш олуруптарга,
Чечен-Кара мөгени шулбу
Үстүү оранче алгаш үндүре бергеш,
Бир тайганыӊ бажынга шапкыландыр үстүрерге
Чечен-Кара мөгениӊ бели үстүп калган,
Оон бир тайгага үстүрерге,
Хөрээ черге дүшкеш,
Аӊаа Чечен-Кара мөге өлүп каап-тыр.
Биеэги мөге өлүрге,
Даӊгыназы бодап орарга,
Чечен-Кара мөгези өлген бооп-тур.
Күжүр даӊгына куш кежи
Куптузун кеткеш дилеп чорааш,
Бир черден белин тыпкаш,
Оон кел чыда хөрээн тып ап-тыр эвеспе.
Шораан-Тайганыӊ кырынга үндүре бергеш,
Таӊдыныӊ тос аржааны-биле
Ажаап чуп тургаш,
Ол тайганыӊ эм-дом сагаан
Оъттары-биле эмнеп алгаш,
Диргизир эмнеп ап-тыр эвеспе.
Нарын-Даӊгына Чечен-Кара мөгени
Үш арта халааш, иштии хойну-биле домнап,
Алдын билзээ-биле домнааш:
Мынча ботта эр кижиниӊ
Эът-бодун артаар хамаанчок,
Эдээн безин артап чоруп көрбээн мен.
Чечен-Кара мөге мүн болзуӊза,
Арныӊ суйбапкаш, тура халып кел! деп-тир.
Ок көдек, эрттир удуй берген-дир мен дээш,
Чечен-Кара мөге тура халып кээп-тир.
Нарын-Даӊгыназы ора:
Алдын өдүрек шулбу аргамчызын
Сөдүртүп алган,
Үстүү оранда дээрлер аразында
Ужуп тур.
Нарын-Даӊгына куш кежи
Куптузун кеткеш:
Мээн соомдан алдын солаӊгы-биле
Аъдыӊ мунгаш, чоруп олур.
Баргаш, үжелээ аргамчыдан туткаш,
Тепкеш туруптаалыӊар! дээш,
Ужуп үнүпкен иргин.
Нарын-Даӊгынаныӊ соо-биле
Дээрлерге келгеш,
Алдын аргамчыныӊ ужундан
Үжелээ туттунгаш,
Черже кылыйтып бадыпканнар иргин.
Шораан баштыг тайганыӊ бажынга
Нарын-Даӊгына алдан кулаш
Сыдымны үш ораагаш, тепкеш чыдыптарга,
Чечен-Кара мөге кадыг кара хожуулазын
Хоогайнып турар кылдыр тырткаш,
Алдын баштыг өдүрек шулбунуӊ
Алды мойнун адыра адып дүжүрүп-түр.
Ол-ла шулбунуӊ иштин чара шааптарга,
Түмен шулбу үне халышкаш,
Чечен-Кара мөгени адып-боолай
Берген иргин.
Чечен-Кара мөге шулбуну
Бир адарга ийи апаар,
Ийи адарга дөрт апаар
Бооп көвүдеп турарга,
Нарын-Даӊгына
Муӊ кара чааны бударатпас базар
Мөӊзүгүр кара маадырныӊ дүрзүзүн
Дүрзүленип алгаш,
Түмен кара чааны
Дүлүтпес базар
Дүӊдерик кара маадырныӊ
Дүрзүзүн дүрзүленгеш,
Болчайтылыг Бора-Тейни
Чара тепкеш, олуруп алгаш,
Шулбуларны адып өлүрүп ап-тыр эвеспе.
Шулбуларны адарга-ла,
Дам көвүдеп турар бооп-тур.
Чечен-Кара мөге биле Нарын-Даӊгына
Та чежеге, та кажага
Адып келген чүве,
Нарын-Даӊгына
Бир боданып келгеш, көөрге,
Түмен шулбунуӊ кырынга
Үш каът демир солаӊгы
Тутчу берген бооп-тур.
Ам көрүп шинчип орарга,
Ол солаӊгыныӊ белдирин
Үзе адар болза,
Ам шулбуларны базып болур
Бооп-тур эвеспе.
Нарын-Даӊгына кончуг таптыг
Көрүп шинчип алгаш,
Чечен-Кара мөгеге чугаалаан:
Бис бо шулбулар-биле
Мынчаар аткылажыр болзувусса,
Делегей кыры шулбу бооп,
Немегирей бээр-дир.
Дөө кара тайга кырынче
Үне халыткаш,
Үш каът дээрлерде
Алдын солаӊгыны үзе адывыт! диген.
Чечен-Кара мөге кара тайгаже
Арзылаӊ-Каразын мунгаш,
Үне халыткаш,
«Үш каът демир солаӊгыныӊ
Белдирин үзе дегзин!» деп
Шишпип тарбыдааш,
Адывыткан иргин.
Хемде имигейнип турган
Хамык шулбу хары угда
Өлү берген чүве-дир.
Күжүр Чечен-Кара мөге
Шулбуну ынчаар баскан.
Чечен-Кара мөге биле
Нарын-Даӊгына тос хемниӊ
Арыг аржааны-биле
Арыгланып аштанып алгаш,
Аалынче хап чанып-даа
Кээп турганнар чүвеӊ иргинем.
Бир айныӊ үжен хонуунда
Амырап, дыштанып,
Улуг уйгузун удуп ап турган иргин.
Арзылаӊ-Кара аъдын тудуп алгаш,
Ужарлыг шораан бедик таӊдызынче
Аӊын аӊнап, меӊин меӊнеп чоруп,
Арга чарыын «айт» дээш,
Мээс чарыынга хеӊмелеп,
Мээс чарыын «айт» дээш,
Арга чарыынга хеӊмелеп ап,
Улуг одун оттулгаш,
Улуг уйгузун удуп алыр дээш,
Эр кижиниӊ чыргалы,
Ээр дыттыӊ баары дээш,
Арзылаӊ-Каразын:
«Ком эъдин хоора,
Чаяа эъдин чара
Семирзин!» дээш
Салыптып-тыр эвеспе.
Ол-ла удуп чыдырда,
Бажында чүве диртилээн.
«Чүү болду?» дээш
Оттуп кээрге,
Арзылаӊ -Каразы теп турган.
Чүү болду, Арзылаӊ-Кара?
Деп айтырарга,
Дөө кижиниӊ кончуун көрем,
Чүү кончуг уйгулуг
Кижи сен? деп-тир.
Көрнүп кээрге, кончуг шыырак эр
Болчайтылыг Бора-Тейни
Оӊ холунда көдүрүп алган,
«Чечен-Кара мөгени черже
Киир шааптайн!» деп кээп-тир.
Хартыганыӊ кашпагайы-биле
Чечен-Кара мөге чайлай бээрге.
Kуруг черни киир шаап
Киирипкен иргин.
Оон Чечен-Кара мөгеден:
Удаан кижи удутпас,
Чытканны чыттырбас,
Черниӊ ческээ,
Сугнуӊ суксаа,
Кулбураан согун,
Дожаккан буга сен бе,
Адаӊ адаан адыӊ,
Иеӊ адаан шолаӊ кымыл? деп,
Чечен-Кара мөге кыйгы салган.
Оолдан:
Мен болза чиге бурунгаар чүкте
Каӊ-Кара тайганыӊ
Бел чарыын чурттаан,
Ус далай оглу,
Хүлүк-Бора аъттыг
Хүлер-Мөге деп кижи мен.
Чүү мындыг орукта удаан,
Орук моондаа доорбаш
Болу берген чыткан хей сен,
Адыӊ, кымыл? деп бо.
Мен болза Хүрээ-Кызыл тайганыӊ
Баарын чурттаан,
Арзылаӊ-Кара аъттыг
Чечен-Кара мөге деп
Кижи мен диген.
Чечен-Кара мөге тура:
Чаа, эжим, бөгүн орайтаан-дыр,
Ийи чүктүӊ ийи экери
Таварышкан-дыр бис.
Ам эртен көржүүлү,
Бо дүне сен,
Мурнуу чүктен келген кижи,
Соӊгу арттыӊ аксын дуй хон,
А мен, соӊгу чүктен келген кижи,
Мурнуу тандыныӊ аксын
Дуй чыдып алыйн деп-тир эвеспе.
Дүн ортузу хире болганда,
Арзылаӊ-Каразы халып келгеш:
Хүлер-Мөгени мен көргеш келдим,
Ол үш пак суун пактааш,
Үш чөвүрээни үптеп алгаш,
Аргамчыны дөженгеш,
Сооттунуп чыдыр.
Сен канчап барган сен?
Ол артык күштүг хирезинде
Сооттунуп турар,
А сен шартайгыже чемненип алган
Кандаай кижи сен? деп-тир.
Чаа, Арзылаӊ-Кара,
Мен ам эртен тутчур мен ыйнаан,
Каккан өрген дег кара чаӊгыс бодум,
Сооттунуп-даа алырымга,
Арзылаӊ-Кара сен-биле
Нарын-Даӊгына силерден башка
Меӊээ эмек-дөмек болур
Чүве бар эвес,
Эртен тутчуп көөр-ле мен ыйнаан диген.
Даартазында даӊ бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокар турда,
Соӊгу чүкте Хүлер-Мөгениӊ
Кыпсынчыг кышкызы дыӊналып
Үнүп-даа келген чүвеӊ иргинем.
Чечен-Кара мөге Арзылаӊ-Каразын
Демир кижен-биле киженнээш,
Содак-шудаан ыгый-дыгый кеткеш,
Сарыг ховунуӊ ортузунче
Девип кире берип-тир эвеспе.
Ийи мөге-даа Узун-Сарыг ховуга
Буура дег дизээлежип,
Үш харлыг чаш уруг дег,
Аны-маны тутчуп чоруй,
Хартыганыӊ кашпагайы дег,
Ак-кара ийи тайга
Каккылашкан чүве дег,
Сегиржип ап-тыр эвеспе.
Ынчап турда Хүлер-Мөгени чарнындан
Хой дег кара көвүк,
Колдуундан хой дег көвүк,
Караандан казырга дег көвүк уштунуп,
Туткан холу адырлып,
Тепкен буду хоорлуп турар апаарга,
Чечен-Кара мөге тура:
Эчигей, чүӊ апаарды бо, эжим? деп айтырарга:
Деӊ эжимниӊ алдынга
Дүжүп бээр өйүум келгени ол-дур,
Кара черге кара бажым
Каарымныӊ демдээ ол-дур диген.
Ынчап турда Чечен-Кара мөгениӊ
Эъди изип, карааныӊ адаандан
Кара суу дамдылап,
Шупту эъди шуурганнап,
Хамык эъди хайнып келирге,
Хүлер-Мөге:
Эчигей-учугай,
Бо чүӊ боор, эжим? диген.
Чечен-Кара мөге тургаш:
Деӊ эжимни базып ап,
Амыраар эки хүнүм келген-дир,
Эр кижиниӊ эъди изип,
Ханы хоюп келирге
Ындыг чүве,
Кичээнип ап тур деп чугаалааш,
Хүлер-Мөгени тырыкылап үндүргеш,
Делегейни дескиндир,
Каптагайны хайындыр киискиткеш,
Черге дүжүрүп ап-тыр эвеспе.
Төш бажынга олуруп алгаш,
Час баштыг чайыр соруулдуг
Даӊзазынга таакпызын тип тыртып,
Төш бажынга хүлүн хактап,
Тамчыктанып олуруп-тур эвеспе.
Чаа, эжим,
Өлүрер кижиниӊ сөзүн алыр,
Өлүрер малдыӊ ханын алыр
Чүве болгай.
Сөглээр сөзүӊ чүл моӊ? деп
Орган Чечен-Кара мөге иргин.
Хүлер-Мөгези чыткаш:
Мени өлүрбейн көр,
Аъдыӊ тудуп, одуӊ оттулуп
Берип чорууйн деп
Чаннып чыткан иргин.
Алышкы-шалышкы,
Өӊ-тала болуулу деп
Мону өчүп чыткан.
Чечен-Кара мөге боданып
Оруп-тур эвеспе.
Мооӊ назын-чажын
Айтырып көрейн дээш айтырарга,
Бодундан бир хар биче бооп-тур.
Чечен-Кара мөге ора:
Кеди сөөлүнде бир чүве бодангаш,
Кижи-биле катап
Демисежи бербес сен бе? дээрге,
Хүлер-Мөге чыткаш:
Ындыг чүве черле кылбас мен,
Арзылаӊ-Караныӊ каӊ болат дуюун
Чылгаар мен.
Каӊ болат огунга сөгүрүүйн.
Кадыг кара идииң улдуӊун-даа
Чылгаар мен деп,
Тос чагыг даӊгыраан берип
Чыткан мөге иргин.
Чаа, ындыг-дыр дээш,
Чечен-Кара мөге Хүлер-Мөгезин
Тургузур соп эккеп алгаш,
Эртен эмнээр эм-сагаан оду-биле,
Дүъште эмнээр дум-шагаан оъду-биле
Экиртип ап, чугаалаан иргин:
Чаа, дуӊмам,
Бениӊ ийи эмии дег,
Аъттыӊ ийи адыр кулаа-биле дөмей
Ийи алышкы болуул дээш,
Арзылаӊ-Караныӊ дуюун көдүрерге.
Халырт кылдыр чылгап,
Каӊ хожуула огунуӊ бизин бээрге,
Холурт кылдыр чылгап,
Кара былгаар идиин көдүрерге,
Холурт кылдыр чылгап турган иргин.
Күжүр Чечен-Кара мөге-даа
Хүлер-Мөге дуӊмазын эдерткеш,
Хап чанып келгеш, чемненип ора:
«Черниӊ черинге, тайгага,
Бо оолга ужурашкаш, орта октааш,
Аксын-даӊгыраан алгаш,
Алышкылар бооп алгаш келдивис» деп
Орган чүвеӊ иргин.
Нарын-Даӊгына оргаш:
Эр кара чаӊгыс
Бодуң-на болгай сен,
Чер чорааш, дуӊма тып алганың
Эки-ле-дир, а кайыын бо дуӊмаӊга
Бут шуглаар мугулай тып
Бээр сен? деп орган.
Арзылаӊ-Кара аъттыг
Чечен-Кара мөге оргаш:
Мөөрейге күштүг,
Адаанга аргалыг
Кончуг эр-ле-дир.
Боду көрүп шилип чорааш,
Бир черден тып-ла алыр ыйнаан.
Мен кайыын тып кудалаар мен деп,
Мону сөглеп орган эр иргин.
Нарын-Даӊгына олургаш:
Чиге соӊгу чүкте чеди черде
Хүн-Хаанныӊ Хүмүс Даӊгыназы деп
Даӊгына бар чүве.
Бо чырык өртемчейде
Аа чедер эртем-шинчилиг
Уруг чок чүве деп мону сөглээн.
Айныӊ чаазында, хүннүӊ экизинде
Аштавас ажын-чемин
Чемненип алгаш, ийи алышкылар
Аът бажы дей алдын,
Бөрү бажы дег мөӊгүн суп ап,
Алтайныӊ эрээн кара кижиниӊ
Кежин ап алгаш,
Чиге соӊгу чүкче ийи эр
Ужудуп халдып чоруп берип-тир.
Тос сарыг тайганы ашкаш,
Чеди кара хемни кешкеш,
Бел кара орук-биле
Хап чоруп орарга,
Ол орукка Көк-Бора аъттыг,
Көк торгу тоннуг
Хаа кижиге ужуражы берип-тир.
Хаа, амыр!
Амыр, оолдар, амыр!—деп,
Мендилешкеш:
Кайыын келген,
Кайы хаанныӊ хаазы силер? дээрге:
Чиге соӊгу чүкте
Хүн-Хаанныӊ хаазы мен,
Бежен көк-бора аскыр
Өөрү чылгы чидиргеш,
Бежен чылда диледим,
Силерниӊ чуртта чүү-дүр? деп-тир.
Чүве-ле билбедивис, иреким.
Хүн-Хаанныӊ Хүмүс-Даӊгыназы
Чогум кайда орар чүве ирги?
Деп айтырганнар.
Ашак тура:
Бо бел оруктап бар чыдарыӊарга
Алдын хөл кыдыында
Кара чадырдан айтырар силер,
Оон бүгү чүве билдине бээр дээш,
Чиге бурунгаар хап
Үнүп турган ирей иргин.
Хүлер-Мөге, Чечен-Кара мөге
Алдын хөлде самдар кара өгге
Кирип кээрге, ирей-кадай
Кижилер орган иргин.
Ашак, амыр!
Оолдар, мендээ! деп мендилешкеш,
Чүнү кылып ор силер, ирем? дээрге,
Хүн-Хаанныӊ Xүмүс-Даӊгыназыныӊ
Соодалын кылып орар кижи мен,
А даӊгына бо алдын хөлде
Тос каът шил бажыӊда
Орар чүве диген.
Чечен-Кара мөге оргаш,
Хүлер-Мөгеге:
Алдын хөлче сен кир,
А мен Хүн-Хаанче баар мен дээн.
Ашак:
Силер-даа олуруӊар.
Мен бодум барайн дээш,
Хүмүс-Даӊгыназынга чеде бээрге,
Даӊгынадан:
Аал-чуртта онза-солун
Чүү туру? дээрге,
Ашак:
Чок, чүү-даа чок-тур, уруум дээрге,
Бо дүне дүш черинге
Удуг-оттуг чыдарымга,
Каттыраӊнаан шырайлыг,
Кара-Хүреӊ арынныг,
Хүлүмзүрээн шырайлыг,
Хүреӊ-кызыл шырайлыг
Ийи аныяк оол келбедиве,
Чоп чажырар сен, иреким? деп-тир.
Ындыг улус келди-ле харын деп,
Ирей харыылаарга:
Ам кээриӊде бирээзин
Эдертип кел! деп
Чагып орган даӊгына иргин.
Далайдан үнгеш, Хүлер-Мөгени:
Силерни даӊгына кел дидир дээрге,
Ашак-биле кады далайже
Кирип кээп-тир эвеспе.
Тос каът шил бажыӊныӊ
Тос каът эжиин ажыдып
Кирип кээрге,
Үстүү эрни үжүк-биле бодараан,
Алдыы эрни аъш-чем-биле бодараан.
Алдан ама ак торгу аржыылдыг,
Ай-хүн херелдиг алдын даӊгына
Хүлүмзүреп олуруп-тур эвеспе.
Күжүр Хүлер-Мөге даӊгынаныӊ
Оӊ чарыкы чаагын сыйбай чоруй,
Иштии хойнун дөжени чоруй
Олура берип-тир эвеспе.
Хүмүс-Даӊгына биле Хүлер-Мөге
Төнмес-батпас чугаазын хөөрежип,
Тос каът шил бажыӊынга
Чурттап туруп берип-тирлер.
Биеэги Арзылаӊ-Кара аъттыг
Чечен-Кара мөге Хүн-Хаанга
Чеде бергеш, улуг ак өргээзиниӊ
Чанынга демир терек баглаажынга
Аъдын баглааш, хаанныӊ өргээзинге
Доӊ черни домура,
Кадыг черни кадалдыр базып:
Хаан, амыр! Кадын, мендээ! деп
Магалыг чаагай чолугуп турган иргин,
Хүн-Хаан оргаш:
Кайда силер, кайызы силер?
Кайнаар углап чору силер?
Деп мону сөглээн.
Чиге бурунгаар Шил, Шилигер
Ийи тайганыӊ баарын чурттаан
Арзылаӊ-Кара аъттыг
Чечен-Кара мөге деп кижи мен.
Чаӊгыс дуӊмам Хүлер-Мөгеге
Силерниӊ чаӊгыс урууӊар
Хүмүс-Даӊгынага, суй-белек
Сунуп келдим дээрге:
Сөс-харыыны эртен
Дыӊнаар силер дээш,
Шайладып органнар.
Биеэги кырганнарга баргаш,
Хүлер-Мөгени эккелдирип алгаш,
Хүн-Хаанныӊ улуг өргээзин
Ёзулуу-биле чолукшуп,
Магалыы-биле бараалгап
Турган оолдар иргин.
Аът бажы, дег алдынын,
Бөрү бажы дег мөӊгүннү
Сунмушаан, Алтайныӊ
Эрээн кара кижин
Эргин кыры-биле самнадып
Кирип, суй-белек сунуп
Турган алышкылар чүвеӊ иргинем.
Хүн-Хаандан:
Баарымныӊ өдү,
Караамныӊ огу дег уруумну
Алыр-ла-дыр силер,
Опаӊ-чипеӊ,
Ок-боо дег эрлер-дир силер.
Мээӊ чуртум
Чаа-чалбактыг чурт чүве,
Мени карактап көрүп
Чоруур силер, оолдарым деп
Чагыг сөзүн берип оруп-тур.
Хүн-Хаан богданыӊ бора иртин өлүрүп,
Арага-дарызын ижип,
Байырлап турган иргин.
Ам эртен айныӊ, чаазында,
Хүн-Хаанныӊ Хүмүс-Даӊгыназын алгаш,
Чоруур деп барганнар.
Чечен-Кара мөге:
Кеннивисти канчап алгаш
Чоруур бис? дээрге,
Хүлер-Мөге Хүмүс-Даӊгынаны
Чаныы кылдыр хуулдургаш,
Ийи алышкы чиге бурунгаар чүкче
Хапканнар чүвеӊ иргин.
Алчаш дээр артын ажыр бастырып,
Алдан кижиниӊ аянныг алгызын алгырып,
Бежен кижиниӊ ындынныг сыгызын сыгыртып,
Хап чоруп органнар чүвеӊ иргин.
Ийи сарыг тайганы ажылдыр хап кээп,
Улуг-Кызыл тайганыӊ кырынга
Олуруп алгаш, чиге соӊгаар
Көрүп алган чугаалажып орган.
Арзылаӊ-Кара аъттыг
Чечен-Кара мөге Хүлер-Мөгени:
Сен-даа бо таӊдыныӊ кырынга
Дыштанып ал.
Мен-даа аал-оранывысче
Хап чоруптайн деп-тир.
Хүлер-Мөге чүзү боор, Хүмүс-Даӊгыназын
Ол боду хуулдуруптарга,
Даӊгына ора:
Алышкы боттарыӊар, ада-иеӊер
Кым болурул?
Аал-чуртуӊар кайдал? дээрге,
Хүлер-Мөге ора:
Мен чиге бурунгаар чүкте
Каӊ-Кара тайганыӊ эл чарыын чурттаан
Эге-Хаанныӊ оглу, Хүлүк-Бора аъттыг
Хүлүк-Мөге деп кижи мен.
Силерни чалап алыр дээш
Бар чыткаш, орукка
Арзылаӊ-Кара аъттыг
Чечен-Кара мөгеге таварышкаш,
Адаан-мөөрей кылгаш,
Алышкы-шалышкы болган улус бис.
Биеэги даӊгыназы биле Хүлер-Мөге
Төнмес чугаазын чугаалажып,
Дүн-хүннүӊ батканын-даа билбес
Мындыг турган иргин.
Хүлер-Мөге ора:
Чаа, ам аал-чуртувусче
Чанып көрээл дээш,
Хүмүс-Даӊгыназын чаныы кылдыр
Хуулдур тарбыдааш,
Идииниӊ хончузунга суккаш,
Хап үнүп турган иргин.
Удаваанда Арзылаӊ-Кара аъттыг
Чечен-Кара мөгениӊ аал-оранынга келгеш,
Тос хонукта доктаал чокка,
Алды хонукта амыр чокка,
Улуг найыр-байырын кылып
Турган чүве-дир.
Чечен-Kapa мөге ора:
Чаа, дуӊмам, соӊгу чүкте
Менден күштүү чок,
Мурнуу чүкте сенден күштүү чок.
Ынчангаш мурнуу чүктүӊ
Чаа-дайынындан хамык чонну
Мен камгалаайн.
Соӊгу чүктүӊ ара-албатызын
Чаа-чалбактан сен камгала!
Деп оруп-тур.
Хүннүӊ экизинде, айныӊ чаазында
Хүмүс-Даӊгынага Кара-Карактыг
Кыскыл аътты мундургаш, дуӊмазы, кеннин
Ада-иезиниӊ аал-чуртунче
Үдеп үндүрүп-даа турган иргин.
Арзылаӊ-Кара аъттыг Чечен-Кара мөге
Улуг чурттуӊ күрүзүн тудуп,
Ол чуртуӊ амыр-тайбыӊчыдып,
Кырган ада-иезин
Улуг ак өргээге олурткаш,
Деӊ черге өөн өглеп,
Дөъш черге малын чалап,
Оюн оя, чигин чире
Чурттап чоруй барып-тыр оо!
Ол-даа баарды, мен-даа келдим!