Эртенгиниӊ эртезинде,
Бурунгунуӊ бурунгузунда,
Эки шагныӊ бажында.
Шаг-дип бүдүп турар шагда,
Шагжыы-Түмей бурган номнап турда.
Бир-ле черге,
Бажында ак тайгалыг.
Баарында сарыг чалым-хаялыг,
Кадыр кашпал хем турган.
Сарыг чалым-хаяныӊ ортузунда
Чаӊгыс ыргай бар чүвеӊ иргин.
Хемниӊ бир талазында
Амылыг чүве эртпес
Шыргай арыг турган чүвеӊ иргин.
Чаӊгыс ыргайныӊ ортузунда
Эргек бажы дег,
Борбак урузу бар.
Соӊгу чүктен хат кагарга,
Мурнуу талазынче ужар чазып турар,
Мурнуу талазындан хат кагарга,
Соӊгу чүкче ужар чазып
Турар ыргай иргин.
Ыргайныӊ ортузунда урузу
Хүннүӊ-не улгадып,
Бир хүн кижи бажы дег апарып,
Бир хүн согааш хире апарган.
Ооӊ соонда тос таӊма кыдат паш
Хире апаргаш, чарылган.
Оон алдын баштыг,
Мөӊгүн бөскектиг оол
Уштунуп баткаш,
Ыргайныӊ дөзүнден
Туттунуп алгаш,
Олуруп берип-тир
Хөлеге чартыы карара каткыже,
Хүнче чартыы хүрере каткыже,
Оол олуруп келген чүвеӊ иргин.
Та чежеге,та кажагачедир
Олурган чүве.
Алгырар дээрге,
Амылыг чүве-даа көзүлбес,
Кыйгырар дээрге,
Кижи-даа каракка көзүлбес бооп-тур.
Оон бир-ле хүн боданып олургаш:
«Кара ыяштан төрүттүнген болганымда,
Мээӊ ада-ием Успун көк далайда,
Чер ээзи ол-ла ыйнаан» - деп
Боданып келгеш:
«Чер ием, мен маа
Кадып олурар кижи мен бе?» -
Деп алгырарга.
Кайдазы-даа билдинмес
Ыыт-шимээн үнген.
Дыӊнап турарга:
«Оон соястап баткаш,
Хемниӊ унунга баргаш,
Какпак хая адаанга уя тудуп.
Делегейниӊ кара-шокар куртун,
Каптагайныӊ кызыл-шокар куртун
Тудуп чип чоруур сен!» - деп
Турар бооп-тур эвеспе.
Чалым-хаяны кудуп соястап баткаш,
Кашпал кара хемниӊ кыдыынга келгеш.
Какпак хая алдынга
Сиген уя тудуп алгаш,
Кара черниӊ
Кара-шокар куртун чыып чип,
Каптагайныӊ
Кызыл-шокар куртун чыып чип,
Хырныныӊ бир чартыы
Хыл-курт чээнинден
Кызыл-шокар апарган.
Бир чартыы
Кара-шокар курт чигенинден
Кара-шокар апарган чоруп-ла туруп-тур.
Ол-ла чоруп көрүп орарга.
Дириг чүве өдер аргажок
Шыргай арыг туруп-тур.
«Мында чүү чүве бар
Чүве эвес адыр!» - дээш,
Кургаг талын ууй соп,
Өл талын ээй соп чорааш,
Иштинге кире бээрге.
Улуг ортулук дүвүнде
Чүве-ле элеӊейнип.
Куураӊайнып турар
Мындыг-ла бооп-тур эвеспе.
Кылаштап чеде бээрге,
Кудуруу, чели черде дөжелген,
Дүгү дээрге хатка калбаӊнаан
Таагыдан бүткен,
Эрткен куш оорга-мойнун
Чара соктап эртип турар
Амытан турар бооп-тур.
Оол чоокшулап бар чыдарга.
Оранныӊ куш, саасканы
Ойлап ужуп
Дезип турар бооп-тур.
Оол кылаштаарга, демги чүвези
Эдерип кылаштааш.
Какпак хаязыныӊ баарынга кээп-тир.
Демги чүвениӊ аксы-дижинден
Оол коргуп орган иргин.
Какпак хаязыныӊ алдынче кире бээрге.
Хаязыныӊ үдүн дуй чыдып ап-тыр.
Ооӊ чылыг-чымчаанга
Оол таалап удуй берген.
Эртенинде демги чүвези
Туруп оъттай бээрге,
Оол барып, ооргазыныӊ
Куртун чыып чип
Чоруп-ли турган.
Та кажага, та чежеге
Ынчаар чурттап келген чүве.
Оол биеэги-ле хевээр
Демги чүвезинден
Коргуп чоруп-ла турар
Мындыг чүвеӊ иргин.
Бир-ле хүн демги чүвезинге:
- Сен чүге-ле мени
Эдерип чоруур амытан сен?
Аал-ораныӊ кайдал?
Чүге чанмас сен? – деп
Айтырып туруп-тур.
- Сени мен эдергеш,
Амыр көрүп чор мен,
Сени эдереримге.
Сааскан, куш ооргам соктавас,
Сенден дезер боор чүве-дир – деп.
Демги чүвези чугаалап
Турар бооп-тур эвеспе.
Оол ол амытанныӊ
Оорга-мойнун көөрге.
Биче балыы бүдүп.
Экирий берген.
Улуг балыы сорбуланы берген.
Бодун көөрге.
Сегип-семирээни кончуг бооп-тур.
- Сен чүү мындыг амытан сен? – деп,
Оол айтырарга,
- Мен болза, мал деп
Амытан-дыр мен.
Сен болза, кижи деп
Амытан-дыр сен – деп турар
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Бир-ле хүн биеэги-ле
Сарыг чаваазы чугаалап-тыр:
- Мен амытан бодум тодуп алдым.
Арган бодум семирип алдым,
Ээзи чок аът-даа
Чок турар ужурлуг.
Аъды чок эр кижи-даа
Чок болур ужурлуг
Мен сеӊээ аът аттыг болуйн,
Сен меӊээ ээ бол! – деп
Чугаалап туруп-тур эвеспе.
- Мен ындыг чүве билбес мен,
Иеден төрээ-ле дөрт даванныг
Чүве кырынга олуруп көрбээн мен.
Чуглу бээр мен – деп,
Оол чугаалап-тыр.
- Ындыг болза эр кижи деп чүве
Аът мунар, аян-чорук чоруур чоор.
Мени мунупсуӊза,
Өөрени-ле бээр сен ыйнаан – дээрге,
Оол тура:
- Кайы-хамаанчок мунуптарымга.
Сен мени та кайнаар
Аппар кижи сен.
Мен бо какпак хаядан
Чарлыр болзумза,
Чаштап өлү бээр мен.
Бо кызыл, кара-шокар курттарымдан
Чарлыр болзумза,
Аштап өлү бээр мен – дээш.
Хүннү бадыр ынавас турар
Мындыг бооп-тур.
Сарыг чаваазы хүннү бадыр
Ээрежип тура хүнзээр
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Биеэги чүвези каш-даа хонукта
Эдерип, курт-даа чиртпес:
- Мени мун,
Элбек оъттуг черге
Барып чурттаалы – дээш,
Эдерип-ле туруп берип-тир.
- Мен сени мунар аайын тыппас мен.
Какпак хаямдан, кара куртумдан
Чарылбас мен – дээр бооп-тур.
Сарыг чаваа:
- Мени мун! – дээш,
Оруун дургаар чыдып алыр бооп-тур.
Оол тура:
- Шынап-даа болза, мени уур
Шаа бар эвес мооӊ.
Оорга-мойнун одура
Мунуптайн адыр – дээш,
Сарыг чавааны чавыдактаптарга,
Дирс-дарс дээн соонда,
Тура халааш, улуг хемни өрү
Халып-ла кагган, оон:
- Мени дүжүр,
Какпак хаямдан чарылзымза,
Чаштап өлүр мен,
Кара куртумдан чарылзымза,
Чарлыр болзумза,
Аштап өлүр мен – деп
Алгырып-кышкырып
Чоруп олуруп-тур эвеспе.
Биеэги-ле таагылыг чаваазы
Оолду ийи чартыындан
Аӊдарлып каайн дээрге,
Ийи тоӊ сарыг ээгизи-биле
Чөлеп. Соондан сывырлып
Чыдып каар дээрге.
Дөӊгүнек болган
Кудуруу-биле чөлеп,
Мурнундан баш ажып
Чыдып каар дээрге,
Тарбыл сарыг чели-биле чөлеп,
Дүжүрбейн ол-ла чоруп олургаш.
Хемниӊ бажынга үнүп келирге,
Ужу-кыдыы көзүлбес
Сарыг ховуларлыг,
Чиргилчинниг
Сарыг шөлдерлиг,
Чаагай оран
Көстүп кээп-тир эвеспе.
Ол-ла чоруп олурарга.
Демги чаваазы
Дээр-биле деӊнешкен
Ак тайгаже углап
Чоруп-ла каап-тыр.
«Мени ам кайнаар-ла аппаары ол
Чүвези ирги?» - деп бодап,
Оол-даа ыглап-сыктап
Чоруп-ла олуруп-тур.
Ол-ла чоруткаш,
Улуг ак тайганыӊ баарында
Чалым ак хая баарынга келгеш,
Демги чаваазы:
«Ам дүш!» - дээр
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Биеэги оол ам сагыжы амырап.
«Кайда-чүде курт-кымыскаяк
Бар ирги?» - дээш.
Дилеп кылаштап турарга.
Курт-даа чок бооп-тур,
Көрүп турарга,
Демги чаваазы
Дээрже көрүп алгаш.
Үш катап киштеп
Турар бооп-тур.
Бир-ле курт дилеп-дилеп
Хая көрнүп келирге,
Демги чаваазыныӊ чанында
Тайга-таӊды дегу луг чүве
Кээп туруп алган бооп-тур.
Сарыг чаваазы ол чүвени
Барып ээп турар бооп-тур.
Оол адааргап көрүп тура,
«Мээӊ аъдым ээп турар чүвени
Мен эмзимзе кандыг боор?» - дээш,
Бир чарыындан барып эме бээрге
Демги чүвези шимчевес турар
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Биеэги чүвени эмгештиӊ.
Аштаан боду тодуп-даа,
Суксаан боду суксуну
Ханып-даа туруп-тур.
Амырап тодуп алгаш,
Биеэги куннун көрүп турарга,
Бир чартыынга барып,
Бир эмиин когжап ээп,
Таагы-дүгү буруӊайнып,
Хадып турар бооп-тур.
Бодун көөрге,
Эъди-ханы четчип кээп,
Ээги-төжү чагланып кээп
Туруп-тур.
Канчангаш-ла көөр дээрге.
Будунда бир-ле чүве
Халырткайнып турган.
Кайгап көрүп турарга.
Хүнге хүрере.
Хөлегеге карара
Када берген кежи
Түлеп дүжүп калган бооп-тур.
Ол сарыг бе оолга
Чугаалап-тыр эвеспе:
- Чаа, оол, бо кулунну
Сен аът кылып аар сен.
Бо кулунга сен ээ боор сен.
Силер ийини таварыштырар дээш,
Эт-барааныӊарны көдүрер дээш.
Хилинчектени бердим,
Назыдадым, кырыдым.
Ам өлүр шаам келди! – дээш,
Улуг ак туруг хаяга
Кылаштап келгеш:
- Өг дег кара дашты
Аӊдара тырт! – деп
Оолга чугаалап-тыр.
Оол чедип келгеш,
-Өг дег кара дашты
Хоора соп эккээрге,
Даштыӊ артында
Улуг кара куй чыдып-тыр.
- Мооӊ иштинде чүү бар-дыр,
Шуптузун бээр дажып үндүр! – деп
Биеэги бе чугаалап-тыр.
Амдыы чүвени дажыглап турарга,
Хоюг чымчаа-даа бар,
Сөөк дег кадыы-даа бар бооп-тур.
Ынчап тура шуптузун
Кара куйнуӊ аксынче
Эмгелеп үндүрүп ап-тыр.
Ай-хүн херелдиг алдын-мөӊгүн
Чүвезин айыткаш:
«аъдыӊ бажынга сугар
Чүген-чуларыӊ-дыр» - дээрге,
Куннунуӊ бажынга аппарып сугарга,
Хунан аът бооп туруп-тур.
Шөл болган ак энчекти
«Дөрбелчиннеп сыккаш,
Ооргазынга сал!» - дээрге,
Оозун салырга.
Дөнен аът болу берип-тир.
Пар дүптүг арзагар кара эзеӊгилиг
Эзерин эзертээш,
Үжен ийи колун-шавылдыырын тыртып,
Үжен каът кудургазын кудургалап
Ап-тыр эвеспе.
Биеэги аъдын көрүп турарга,
Дээрниӊ ак-кара булудун
Ийи кулаа-биле олуй-солуй
Көжүрүп турар, Бош-Даг дег.
Ак-Сарыг аът апарып-тыр.
«Кижи деп чүве кедер
Хептиг чоор!» - дээш,
Кара дордум тонун
Куржандырып кедиргеш,
Кара саар идиин.
Чүс кара киш кежи бөргүн
Кедириптерге, бөргүнүӊ дошказы
Дээрниӊ кыдыынга шаштыккан,
Эрниӊ эрези эр бооп кээп-тир.
Ак-Сарыг бези чагыг-сөзүн
Чугаалап-тыр:
- Ам бөгүн өлүп каарымга,
Ак туруг хаяныӊ бажынга
Чүктеп аппаргаш,
Чиге бурунгаар көрүндүр
Орнукшудуп-хөөржүдүп
Каар сен! – деп-тир.
Дөрбелчин кара чүве тудускаш:
- Эки-бак чүгүӊнү-даа
Эндеп чораан эндээрелиӊни-даа
Моон көрүп ап чоруур сен.
Хопчу кара судур
Деп чүве-дир – дээш,
Хойладып берип туруп-тур.
- Эр кижи эл-чаага-даа,
Эки-бакка-даа таваржыр.
Адыӊ-шолаӊ, аал-чуртуӊ
Кайдал деп айтырарга:
«Ыдык Ак-Тайга чурттуг,
Чалым сарыг хаяныӊ
Ортузундан чайгаар бүткен,
Алдын даӊгына кадынныг,
Бош-Даг дег Ак-Сарыг аъттыг
Ары-Хаан мен» дээр сен – деп,
Биеэги бези чагып чугаалап-тыр.
- Эр кижи деп чүве
Чурттаар чурттуг,
Хонар хонаштыг боор чоор.
Шак дуу чыткан
Сарыг чечектиӊ кырынга
Шел болган чонааӊны деженип,
Арт болган эзериӊни сыртанып ап,
Аъдыӊны оъткарып,
Ал бодуӊ удуп, дыштаныр чериӊ ол:
Аал-ораныӊ үстүү оранныӊ
Курбустудан кээр,
Элге-чаага чаалажырда,
Аӊын-меӊин адып чииринде,
Огун-чемзээӊ – дээш,
Кадыг кара ча,
Хайбыр кара хожуулазын
Айтып берип тургаш:
- Чагыым чагыдым,
Сөзүм бердим!– дээш,
Доӊгая дүшкеш өлүп каап-тыр.
Биеэги безиниӊ эът-сөөгүн
Чүктеп алгаш,
Ак туруг хаязыныӊ кырынга
Чиге бурунгаар көрүндүр
Хөөржудуп кааш,
Кылаштап бады кээп-тир.
Кадыг кара чазын чүктеп,
Хайбыр кара хожуулазын
Астып алгаш,
Аъдын мунар дээш
Чедип кээп-тир.
Аъды тургаш:
- Бажымга баг-чулар суп көрбээн,
Аксымга демир-суглук суп көрбээн,
Сиртимге эзер-чонак каап көрбээн,
Кудуруумга кудурга суп,
Колдуумга колун тыртып,
Быктымга шавы тыртып көрбээн
Кижи мен, кижиргенип,
Дывылаар боор мен.
Ок-чемзээӊ хая-дашка
Чөлеп кааш, мун!– деп-тир.
Аъдыныӊ аайы-биле киженин адыргаш,
Огу-чемзээн хаяга чөлеп кааш,
Мүнүп ап-тыр эвеспе.
Аъдын мүнүп алырга,
Кудуруун, ийи кулаан кызып алгаш,
Сириӊейнип туруп берип-тир эвеспе.
Ары-Хаан тургаш:
- Чаа, мен сенээ ээ болур болдум,
Сен меӊээ аът болур болдуӊ,
Чоп туруп алдыӊ?
Угбайн бардыӊ бе?– деп-тир эвеспе.
- Чаа, шимчеп чадап тур мен.
Ажыргы чартыы саарымны
Чара шапкаш,
Аъттангы чартыымныӊ чырыын
Чара шел!– деп-тир.
Аъдыныӊ ажыргы чартыыныӊ
Саарын алдын допуржак
Кымчызы-биле чара шаапкаш,
Аксын кулак дажынга чедир
Чара согарга, мөөп-дывылап
Чоруп-ла берген.
Ары-Хаан миннир-миннинмес,
Ийи караан шийип алгаш,
Быжыгланып туттүнүп алгаш,
Чоруп-ла берип-тир эвеспе,
Чаа, бир миннип келирге,
Кончуг доозун-довурак аразында
Аъды шурадып турар
Мындыг бооп-тур.
Ам көөрге,
Даглыг черин оргу кылдыр,
Шөл черин даг кылдыр тура тепкен,
Суглуг черни кургадыр тепкен,
Суг чок черни далай кылдыр тепкен
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Ары-Хаан көөрге,
Аъдыныӊ аксын тыртар дээш,
Ийи холунуӊ эъди
Ийи билээнде келген,
Ийи эзеӊгизин тевер дээш,
Ийи дөӊмээниӊ эъди
Дискээнде келген
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Ары-Хаан алгырып-тыр эвеспе:
- Чүү болду, канчап баардыӊ?
Эр бодумнуӊ эъдим-сөөгүм
Чаӊгыс черде сывырлып келди.
Чүү кончуг хортан амытанга
Таваржы бердим.
Ооӊ орнунга какпак хаям алдынга,
Кадар оъдум аразынга,
Кара куртум чип чыргап
Чытпас ийик мен бе!– деп-тир.
Аъды демгини дыӊнааш,
Черниӊ чымчаанга,
Черниӊ ховузунга,
Суг чыраа, саяан саяктап
Туруп берип-тир эвеспе.
Аъдындан Ары-Хаан дүже халааш,
Ыглап-сыктап олуруп
Берип-тир эвеспе:
«Чоп кончуг хилинчек боор бо,
Хөөкүй иениӊ төрүп берген
Дөрт мөчүзүн мынчаар
Хилинчектеп каар.
Кандыг салымым багай чоор,
Чүгле тынныг артым!» – деп-тир эвеспе.
Аъды чугаалап-тыр:
- Эр бодуӊ эрес-ле
Кижи болгай сен,
Эрес угааныӊ шолук багай
Кижи боор сен бе?– деп-тир эвеспе.
Аъдыӊныӊ ажыргы чартыында,
Эзер дергизинде
Ак аржымак бар.
Ону үжеп көрем – деп-тир.
Аъдыныӊ аайы-биле
Ак аржымакты үжей бээрге,
Алдын аастыг ак доӊга чоруп-тур.
- Ак доӊгада меӊге аржаан бар.
Ооӊ-биле чүнүп,
Чамдыызын иживит – дээн.
Демги аржаанын ижерин ижип,
Чунарын чүнүп кээрге,
Биеэгизинден артык
Эъттиг-ханныг шыырак
Mөге эр болу берген-дир.
Күш чок боду күштүг бооп,
Угаан чок боду угаанныг бооп,
Чүве билбес боду чүве билир бооп,
Бүдүп кээп-тир эвеспе.
Чаа, Ак-Сарыг аъды чугаалап-тыр:
– Сеӊээ мен аът бооп
Шыдаан-дыр мен.
Меӊээ сен ээ бооп шыдаан-дыр сен.
Сагыштыг чериӊче чоруп
Орар сен ыйнаан – деп-тир эвеспе.
Ары-Хаан боданып тура:
«Кижи деп чүве дыштаныр, удуур
Ужурлуг боор чүве болгай» – дээш,
Деспек сарыг шөлдүӊ ортузунга
Арт болган эзерин,
Шөл болган чонаан дөженгеш,
Бош-Даг дег Ак-Сарыг аъдын
Өртеп алгаш,
Улуг уйгузун удуп
Чыдып ап-тыр эвеспе.
Та чежеге, та кажанга чедир
Удаан чүве ийик.
Удуп-удуп, бир-ле хүннүӊ
Экизинде оттуп кээрге,
Ыыт эвес ыыт,
Дааш эвес дааш үнүп,
Кижилер ыыттажып турар,
Бир-ле кончуг каас
Чүве иштинде
Удуп чыдар мындыг бооп-тур эвеспе.
Ары-Хаан демги ыыт-дааштан корткаш:
«Чүү болган чоор?» – дээш,
Боданып чыткаш,
Бениӊ берген хопчу кара судурун
Сыртыыны алдындан оожум
Уштуп алгаш туруп кээрге,
Муӊгаш караӊгы бооп-тур эвеспе.
«Оо, Ары-Хаан туруп келди!» –
Дээн соонда-ла эжик
Чырыткылаш-ла дээн-дир эвеспе.
Оон үнгеш, бениӊ чагааны-биле
Болчайтылыг Бора-Тейже
Бараан харап үне берген.
Үне бергеш, судурун ажып орарга,
Ара-албаты үстүү орандан
Курбусту-Хааныӊ бадырыпкан
Улузу бооп-тур эвеспе.
Кончуг каас чараш чүвези
Бениӊ иштинге чораан
Өө бооп-тур эвеспе.
Демги Ары-Хаан кижи деп чүве
Көрбээн кижи ыядып, коргуп,
Дедир өөнче кирер эвин тыппайн
Олуруп-тур эвеспе.
Ой-Сарыг бениӊ сөглээни:
«Алдын даӊгына бар дээн болгай.
Чүзү чоор ол?»– деп
Боданып-тыр эвеспе.
Оон база катап хопчу кара судурун
Ажып көре бээрге,
Демги алдын даӊгына деп чүвези
Өөнүӊ ишти, ооӊ кадайы кижи
Бооп-тур эвеспе.
Чааскаан олурар арга чок
Болу берип-тир эвеспе.
Аал кирер дээш,
Ара-албатыдан коргуп,
Аргажоктуӊ кырында-ла
Өөнче чоруп каап-тыр эвеспе.
Чедип келгеш, көрүп турарга,
Тозан аът долганып четпес
Докулчак ак өг,
Чеден аът челип, дескинип четпес
Телгилиг чаагай ак өг
Туруп-тур эвеспе.
Чедип кээрге, ара-албатызы:
«Хаанывыс чедип келди!»– деп,
Улуг эжиин ажыдып,
Өөнче киирип, дөрде дөрт буттуг,
Ужен капсырлыг
Дөрбелчин кара ширээзинге-
Олуртуп турган.
Алдын даӊгыназы
Алдын домбузунга
Чин, сарыг шайын кудуп,
Алдын таваанга
Чигир-боовазын салып,
Хүндүлеп-ямбылап турар
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Ары-Хаан бир каш хонганда,
Нүүрү частып,
Улус-биле хөөрежип,
Хөглеп турар мындыг
Болу берип-тир эвеспе.
Чурттап туруп-тур эвеспе.
Ажыл-амыдырал-даа билбес,
Уйгу-ла удуур мындыг
Кижи бооп-тур эвеспе.
Бир хун удуп-удуп
Оттуп кээрге,
Алдын даӊгына кадыны
Хөлчок химиренген-ажынган
Олуруп-тур эвеспе.
- Чаа, чоп ажынып олур сен?
Мен удуур боорумга,
Ынчап олур сен бе?
Мени аартыктаар болзуӊза,
Кара-Хемниӊ аксында,
Какпак хая алдында
Кадар уям,
Эӊмек хая алдында
Сиген уям-даа бар.
Кара куртум кажырадыр,
Кызыл куртум кыйбыӊнады
Чыып чип чоруур мен, ажырбас –
Деп-тир эвеспе.
- Сени мен удуп чыдар
Дээш-даа эвес,
Эр кижи деп чүве
Аӊнаар-меӊнээр,
Ара-албатызын-даа
Аралап көөр,
Азыраан малын-даа
Ончалап-мендилээр боор чүве,
Уйгудан башка билир чүве чок
Болуруӊга кайын болур! – деп,
Алдын даӊгына кадыны
Мынча деп-тир эвеспе.
- ЫНДЫГ болза муӊ кара
Тевевистиӊ баштыӊчызы
Кажыр-кара буура
Читкенден бээр
Үш чыл болду!– деп-тир эвеспе,
Алдын даӊгына кадыны.
«Ону дилээр кижи
Чок чүве бе?»– деп,
Ары-Хаан айтырып-тыр эвеспе.
«Ону дилээр кижи-даа чок,
Аӊаа чедер кижи-даа чок.
Аът-даа чок,
Чиге мурнуу чүкче
Көрнуп алгаш,
Чоруп каан»– деп,
Алдын даӊгына кадыны
Чугаалап орган чүвеӊ иргин.
- Ынчаарга сен бодуӊ
Ол буураны истеп сүрүп чорут.
Улуг кызыл тайга чурттуг
Улуг-Хаан деп кижи
Чурттап турар.
Мээӊ иштимде оол уруг
Бүдүп чоруур кижи мен.
Аӊаа бир келин ышкаш чүве
Тып албааже хоржок!– деп-тир эвеспе.
- Чүү мындыг чүве
Чугаалап олур сен?
Какпак хая алдынга,
Кадар оът кырынга
Чурттап чораан кижи
Ам кээп ажы-төлдуг апарган,
Чүү деп ындыг аас-кежик
Боор?– деп-тир.
- Ол келинни кайыын
Тып аар бис?– деп, Ары-Хаан
Кадындан айтырып-тыр эвеспе.
- Улуг кызыл тайга чурттуг,
Улуг-Хаан деп кижиниӊ аалында,
Бурунгаар көргеш чунарга,
Мурнуу чүктүӊ ара-албатызы
Даӊ атты, хүн үндү дээр,
Соӊгаар көрүнгеш чунарга,
Соӊгу чүктүӊ ара-албатызы
Даӊ атты, хун үндү дээр
Мындыг илби-шидилиг,
Эртем-билиглиг кижи бар,
Аӊаа кара буураӊ сүрүп.
Суй белектен демдек кылдыр
Сунуп көр!– деп-тир эвеспе.
- Кайы-хире эртем-шидилиг
Уруг ирги?– деп,
Кадындан айтырып-тыр эвеспе.
Кадын чугаалаан:
- Тос дипти өттүр көрүп олурар,
Тос чуртту эрттир билип орар,
Шак мындыг билдилиг,
Эртем-шидилиг даӊгына чүве
Дээн – деп-тир эвеспе.
Ары-Хаан төнмес хүнезинин дөгерип,
Арбас Ак-Сарыг аъдын кадырып-соодуп,
Кышкы-чайгы хевин белеткеп
Туруп-тур эвеспе.
Айныӊ чаазында, хуннуӊ эртезинде
Аъттаныр деп белеткени берип-тир эвеспе.
Улуг кара аржымаан арттып,
Муӊ кара киштиӊ кежи чагызын арттып,
Ара-албатызьг:
«Чүү кончуг кижи эвес!» – деп,
Аъдын, бодун шинчилеп
Көрүп-тур эвеспе.
Аъдыныӊ чел-кудуруу
Демир чыраадан бүткен,
Дурт-сынындан
Адырар чүс чок,
Хол-буттары каӊ болаттан бүткен,
Хачыланган кулактарлыг,
Дуран шолбан карактарлыг,
Думчуун шинчип көөрге,
Коӊга хевирлиг болган.
Ары-Хаан боду
Хөрээ пар-арзылаӊ шинчилиг.
Бел кежи – курт-чылан шинчилиг,
Өлүрерге өлүр тыны чок,
Өзерге назын чок
Мындыг шинчилиг кижи
Туруп-тур эвеспе.
Аъттангаш хаптарга,
Ара-албатызы көрүп турарга,
Орайында Очур-Маанай
Бурган бүткен,
Маӊнайында Мага-Хала
Бурган бүткен,
Аъдын, бодун көөрге,
Бораанныг тайга дег кижи
Бар чыдар мындыг
Бооп-тур эвеспе.
Чиге бурунгаар
Кагжыр кара бууразыныӊ
Изин истеп алгаш,
Соондан чоруп берип-тир.
Та кажанга, та чеженге
Чоруп келген чүве,
Кыш боорун хыраазындан билип,
Чоруп-ла олурган.
Бир черге чоруп олурарга,
Мурнунда меӊгилиг
Шораан ала тайга туруп-тур.
Меӊгилиг ала тайганыӊ
Кырынче үне халды бергеш,
Меӊги кырынга сандайланып
Олуруп алгаш, көрүп олурарга,
Кагжыр кара бууразы
Чиге мурнуу чүкте
Бедик сарыг тайганыӊ
Мурну-биле ажа дүже берген.
«Кандыг мындыг кайгамчыктыг
Адыгуузун мал боор бо!»– дээш
Ол-ла каккаш,
Улуг сарыг тайганыӊ кырынга
Үне каккаш, көрүп олурарга,
Чиргилчинниг сарыг
Ховунуӊ аксында
Кужурлуг-Хөлде
Түмен сарыг теве
Кужурап туруп-тур.
Сарыг ховунуӊ бажындан
Кагжыр кара буура аӊдаштанып,
Бир чартыы-биле
Бош дагны чуура,
Бнр чартыы-биле
Болчайтылыг Бора-Тейни
Чуура аӊдаштанып
Бадып олуруп-тур.
Көрүп олурарга,
Кужурлуг-Хөлде
Түмен сарыг теведен
Калчан сарыг буура үнгеш,
Чааланып чоруп олуруп-тур.
Ол көрүп олурарга,
Ийи буура удур-дедир чаалажын,
Тутчуп үнүп-түр.
Ийи буураныӊ
Кадыг сөөгу кайырт туруп,
Чымчак сөөгу шыгырт туруп
Чоруп туруп-тур.
«Магалыг-ла чүве-дир ам,
Чугаалажып олурар эштиг
Чүве болза»– деп бодап олурда,
Чиге мурнуу чүктен
Үш хүн үнүп олуруп-тур.
Ары-Хаан олургаш:
«Кандыг кайгамчыктыг,
Дөрт хүннүг оран боор!»– деп
Бодап олуруп-тур.
Сарыг аъды тура:
- Дөө үш хүннү чүү деп
Бодап олур сен,
Ары-Хаан?– деп-тир.
- Бо кайгамчык дөрт
Хүннүг оран-дыр деп
Бодап олур мен – деп-тир.
- Эр бодуӊ эрестиг-даа болзуӊза,
Эр угааныӊ таан
Багай ийин, Ары-Хаан.
Ол болза кижи-дир.
Ийи караа ийи хүн болган,
Аксы бир хүн болган,
Ол кижиниӊ кончуун
Көрдүӊ бе?– деп, '
Аъды чугаалап-тыр.
Ары-Хаан тос чүстүг дуранын
Ушта тыртып эккелгеш,
Көрүп олурарга,
Сарыг дилги кежи бөргүн
Хаваанда салган,
Ийи караа ийи хүн болган,
Аксы бир хүн болган,
Кончуг эр хап олуруп-тур.
«Кижи таныжар, кижи өӊнежир
Кончуг эр бо-ла чүве-дир»–
Деп бодап олурда,
Ол кижизи каккан ояар
Түмен сарыг теведе барып-тыр.
Тевени бир эргилдир чорткаш,
Калчан сарыг буураныӊ изи-биле
Ийи буурага чедип кээп-тир.
Ийи буураны көрүп турарга,
Кагжыр кара буура
Калчан сарыг буураны
Ойтур дизээлеп алгаш,
Үзе-чаза соккулай бээрге,
Демги кижиниӊ холу
Карбаш дээн соонда,
Кагжыр кара буура
Ийи башка, барып-тыр.
Калчан сарыг бууразын
Тургузу тыртып алгаш,
Чоруп бээр орта,
Ары-Хаан кыйгы салып-тыр:
– Эът дылдыг эр олурда,
Элезин дылдыг мал-биле
Чаалажып турар
Чүү мындыг кижи сен?
Демгизи:
«Кандыг чиктиг оран боор,
Куш, аӊы-даа болза,
Кижигилештир алгырар!»– деп,
Серт-даа чок
Бар чыдып-тыр эвеспе.
Ары-Хаанныӊ хөрээнге
Көк даш кирип ажынып:
«Чер сени мээӊ Ак-Сарыым
Четкей аан!»– дээш каккаш,
Чеде xaп келирге,
Үжен кулаш сөдүргезин
Сөөртуп алган,
Тевезин ойладып
Бар чыдып-тыр эвеспе.
Сөдүргезиниӊ ужундан алгаш,
Төрепчилээш, доора тырткаш,
Туруптарга, демги кижи:
«Бо черниӊ аӊ-меӊи безин
Аргамчыдан туттунар!»– деп
Серте чок.
Ак-Сарыг аът биле Ары-Хаанны
Сарыг-Калдар аът
Чаваа четпес черге,
Кара черни эзеӊгиге чедир
Чара сөөрту берип-тир.
Сарыг-Калдар аът шыдавайн
Туруптар орта, Ары-Хаан
Ам кыйгы салып айтырып-тыр:
- Кайыын келген, кайнаар бар
Чыдар чүве сен?
Арганыӊ ары-бөрүзү ышкаш,
Адыгуузун мал-биле
Демисежип турар,
Тайгада бодуӊ ышкаш,
Дазагар эр олурда,
Ону көрбес согур сен бе?
Адаӊ адаан адыӊ кымыл,
Иеӊ кыйгырган шолаӊ кымыл?
- Мен болза, чиге бурунгу чүкте
Сарыг-Хемни эжелей төрээн,
Эр дээн эрге дөмейлешпес,
Өзерге назыны чок,
Өлүрге тыны чок,
Сарыг-Калдар аъттыг
Шара-Мелчен хаан
Деп кижи мен – деп,
Демгизи харыылап
Туруп-тур эвеспе.
- Ындыг болза, силерниӊ
Ат-шолаӊар кымыл?
Кайы оран-чурттуг,
Кайнаар бар чыдар кижи сен?
- Мен болза чиге соӊгу чүкте
Кашпал Кара-Хемниӊ эриинде,
Сарыг хаяныӊ баарында
Чаӊгыс ыргайдан чайгаар төрээн,
Ак-Сарыг аъттыг,
Өлурге тыны чок,
Өзерге назыны чок,
Ханзыраар ханы чок,
Дүкпүрер чараазы чок,
Ары-Хаан авыгай дээрзи
Мен боор мен – деп
Чугаалап туруп-тур.
- Эът-биле ойнап, хан-биле ойнап
Деп чүве билбес кижи мен, эжим,
Билир кижи сен-не баштап
Туруп-тур сен ийин – деп турган
Ары-Хаан чүвеӊ иргин.
- Ындыг болза каӊ-биле
Көржүр бис бе дээрге,
Дарганнарныӊ таптап бергени
Дадарык кара демири-биле
Көржүр бис бе дээни ол-дур.
Эът-биле дээрге,
Иевистиӊ төрүп бергени
Ийи кызыл чудуруу-биле
Көржүр бис бе
Дээни ол-дур – дээрге,
Ары-Хаан тура:
- Дарганнарныӊ таптап бергени
Дадарык кара демири-биле,
Иевистиӊ төрүп бергени
Ийи кызыл чудуруу-биле
Көржүп билир кижи
Сен-не баштап
Туруп-тур сен ийин – деп
Турган Ары-Хаан иргин.
Ынча дээрге Шapa-Мелчен хаан тура:
- Баштай дарганнарныӊ таптап бергени
Дадарык кара демири-биле
Көржүр бис – деп-тир.
Ийи эр ийи аъдын
Киженнеп кастааш,
Шара-Мелчен хаан
Сарыг тайгазыныӊ,
Кырынче үнгеш,
Кыйгыржып-тыр.
Шара-Мелчен хаан олура:
- Ары-Хаан, сенден болур бе,
Менден болур бе?– дээрге,
Ары-Хаан олура:
- Сенден-даа, менден-даа
Болур болза,
Сен-не билип-тир сен
Ийин – дээрге,
Ак-Сарыг аъды тургаш,
Кыйгырып-тыр:
- Багай чүве, сен баштай
Чөгелиӊ төдүп ал деп сөгле.
Ары-Хаан олура:
- Ындыг болза баштай адыксазыӊза,
Багай кижи сен
Чөгелиӊ төдүп алыр сен бе?– дээш,
Тозан дошпу өөгүн чешкеш,
Аптара болган ак чаагай хөрээн
Чада тудуп берип олуруп-тур.
Шара-Мелчен хаан адарга,
Кара хаяга деггени ышкаш,
Хак дээш, огу дедир чаштай
Берип-тир эвеспе.
- Хомудалыӊ төдүп алдыӊ бе?– деп,
Ары-Хаан алгырарга,
- Хомудалым төндү – дээш,
Ак хөрээн чара тыртып бээрге,
Ары-Хаан кайбыр кара
Хожуулазы-биле адарга,
Кара хаязынга деггени ышкаш,
Тавыланып чаштай берип-тир эвеспе.
- Дарганнар таптаан
Дадарык кара демир-биле
Хоржок-тур бис.
Иевистиӊ төрүп бергени
Ийи кызыл чудуруувус-биле
Болуулу – дээш,
Ийи аъдын киженнеп салгаш,
Чиргилчинниг сарыг
Ховунуӊ ортузунга.
Чин шайын хайындырып,
Чигир-боовазын чип
Ап олуруп-турлар.
Шодак-шудаан кеттинип,
Дагдынып-шүгдүнүп,
Ийи буганыӊ хыйыртааны дег,
Кара хаязы каккылашканы дег,
Хак-хок кылдыр тутчуп туруп-турлар.
Үжен хонукта үзүктел чок,
Алдан хонукта амыр чок
Тутчуп кээп-тирлер.
Тозан хонукта доктаал чок,
Тутчуп келгеш,
Шара-Мелчен хаанны Ары-Хаан
Кара черни сирт,
Көк дээрин хөлбеш кылдыр
Дүжүрүп ап-тыр.
Аптара дег ак хөрээнге
Олуруп алгаш:
- Өлүрген малдыӊ ханын алыр,
Өлурер кижиниӊ сөзүн алыр.
Чүнү чугаалаар сен?– деп-тир.
Шара-Мелчен хаан:
- Сен ышкаш эр кара чангыс
Кижи-дир мен.
Мени өлүрүп каарыӊга,
Сеӊээ чүү арт немежип,
Артык күш тыпты бээр боор!
Хан торелдиг ха-дуӊма,
Иеден төрээн ийи алышкы дег болуул,
Амы-тыным оршээп,
Адырып салып көр!– деп-тир.
Ары-Хаан:
- Чөптүг-дүр, эжим,
Мен-даа чаӊгыс,
Сен-даа чаӊгыс,
Бот-боттарывыска
Өмек-дуза болуулу – дээш,
Арныныӊ довураан адыжы-биле
Аштап берип,
Тонунуӊ довураан холу-биле
Кактап берип олуруп-тур.
Ийи эр-даа иеден төрээн
Ийи алышкылар дег,
Аас-даӊгыраан алчып-бержип
Туруп-турлар.
Ары-Хаанга Шара-Мелчен хаан:
- Мээӊ аал-оранымга кирип,
Ак чемим амзааш бар – деп-тир.
- Ырак чер бар чыткан
Кижи мен, эжим,
Чиге мурнуу чүкте,
Улуг кызыл тайгада
Улуг-Хаан деп кижиниӊ
Алдын даӊгыназын чалап
Аар дээн кижи мен – деп-тир.
- Чорук-херээӊ бүдүрүп алгаш,
Мээӊ аалымга кирер сен,
Олче баарыӊда ужу-кыдыы көзүлбес,
Улуг далай бар,
Ону кежериӊ берге боор – деп,
Шара-Мелчен хаан чугаалап-тыр.
- Чорук-херээӊ бүтсүн, эжим – дээш,
Шapa-Мелчен хаан аъттаныпкаш,
Чоруп каап-тыр.
- Аал-оранынга амыр-менди
Чыт, эжим – дээш,
Ары-Хаан аъдын мунгаш,
Чиге мурнуу чүкче
Хап каап-тыр.
Бир-ле черге чоруп орарга,
Ужу-кыдыы көзүлбес,
Калчаа кара далай чыдып-тыр.
Долгандыр чортуп көрүп турарга,
Кежер кежии, ажар арты-даа
Чок бооп-тур.
Айлыктыг черге дедир
Халдып келгеш,
Аъдыныӊ саарын хүн кылайып
Турар кылдыр чара хаккаш,
Аъттаныр талакы чырыын
Чара соккаш,
Карак-чивеш аразында
Калчаа далайга халдып келгеш:
- Бо үениӊ далайы мен деп чытпайн,
Соӊгу ачы-үрениӊ
Дамырак кара суу бол!– дээш,
Алдын допуржак кымчызын
Азар дээринге деӊнештир,
Ай-хун караан дуй көдүргеш,
Далайныӊ ортузунга дүжүрерге,
Дамырак кара суглар бооп,
Тарап чаштай бээрге,
Халдып эрте берип-тир эвеспе.
Бир черге халдып кээрге,
Чиӊге Кара-Хемниӊ бажында
Ыш буруӊайнып туруп-тур.
Халдып чедип кээрге,
Ийи деп-деӊ, кижи ылгаар аргажок
Оолдар олуруп-тур.
- Адыӊар-сывыӊар, аал-ораныӊар
Кайдал?– дээрге,
- Аал-чуртувус-даа бо,
Чаяанындан чайгаар бүткен,
Эр Сайын-Улааты, хан Сайын-Улааты
Алышкылар бис – деп олуруп-турлар.
- Ындыг болза бис, акывыс
Сенден чарылбас бис – дээрге,
Ары-Хаан ийи оолдарны
Идиктеп-чанчыктап ап-тыр.
Чоруп-ла орган, чоруп-ла орган,
Улуг-Хаан деп кижиниӊ
Аал-ораны көстүп кээп-тнр.
Ары-Хаан таагылыг бора чаваалыг,
Самдар хөректээштиг оол бооп
Хуулуп ап-тыр.
Улуг-Хаанныӊ аал-оранынга
Чедип кээрге,
Кижи дээрге кизирт,
Аът бажы козургай,
Түк-түмен ара-албаты
Чыылган бооп-тур.
Түмен аъттыӊ аразынга
Аъдын баглап кааш,
Улуг-Хаанныӊ өргээзинге кирип кээп,
От адаанга олуруп ап-тыр.
- Бистиӊ черниӊ кижизи эвес-тир сен,
Аал-ораныӊ,
Адыӊ-шолаӊ кайызыл, оол?– деп,
Улуг-Хаан айтырып-тыр.
Мен болза, чиге соӊгу чүкте
Ары-Хаан деп кижиниӊ
Ара-албатызы,
Адаарга адым чок,
Кулаанда им чок,
Саарында демдек чок
Иӊгин теве чидирген мен,
Силерниӊ кода-сүрүүӊерде
Чүү билдине-дир?– деп
Чугаалап олуруп-тур.
- Кадарчыларымдан айтырып көр!– деп,
Улуг-Хаан сөглеп-тир.
Улуг-Хаанныӊ кадыны оргаш:
- Чөгенчииӊни аар!
Ол кижиниӊ чугаазыныӊ
Оӊун танывас!– деп олуруп-тур.
- Чүү дээриӊ ол?– деп,
Хаан айтырарга:
- Хилинчектиг, човулаӊныг,
Бистиӊ үзүк-боолук
Согаажывыс дажы-ла ыйнаан – деп-тир.
Улуг-Хаан ам көрүп кээрге,
Өг чартыынга сыӊмас,
Улуг эр олуруп-тур.
- Ындыг болза, оол,
Бис ам даарта адаан-мөөрей,
Адыг-чарыш кылыр дээн бис,
Тос чүктүӊ тос экери чыглып алган,
Чаӊгыс сени манап турдувус – деп-тир.
Ары-Хаан оон үнгеш,
Ак-Сарыг аъдын кажык дег соодуп,
. Даш дег кадырып,
Хүрежин хүрежиринге боду
Белеткенип туруп-тур.
Даарта даӊ бажында
Каш экер эр-даа тутчуп үнүп-түр.
Ары-Хаан биче-биче мөегелерни
Даг ажыр далгып,
Улуг-улуун тей ажыр
Тевектеп туруп-тур.
Шуптузун кыра каггаш:
«Бир мөөрей мээӊии болду!– дээш,
Улуг-Хаанга чеде берип-тир.
Ам эртен аът чарыштырар бооп-тур.
Эр Сайын-Улааты дуӊмазынга
Ак-Сарыг аъдын мундурар деп
Белеткени берип-тир эвеспе.
Үш чүс аътты даартазында
Диптиӊ кыдыындан салыр дээн.
Сайын-Улааты дуӊмазынга:
«Баштай шаппас сен,
Узак аът чүве»– деп
Чагып турган-дыр эвеспе.
Ары-Хаан аъдын чорудупкаш,
Бедик черден бараан
Харап-тыр эвеспе.
Ынчап турда чер-дээр
Диӊмирээн ышкаш дааш
Үнүп турар мындыг бооп-тур эвеспе
«Мээн, аъдым, мээн аъдым
Кел чыдыр!»– дижип,
Маргыжып туруп-турлар эвеспе.
«Мээн багай ак дүктүг чаваамныӊ
Дуюунуӊ даажы ышкаш,
Кандыг аай чоор!»– деп,
Ары-Хаан чугаалап-тыр эвеспе.
«Сээн багай чүвеӊ
Дөнен буга ышкаш дөӊгүлчектенип,
Хунан буга ышкаш моӊгучаӊайнып
Бар чытпадыва, сээӊ ооӊ!»– дижип,
«Та четкен, та четпээн»– дижип,
Шоодуп-турлар эвеспе.
Ынчап турда аъттыӊ доозуну
Көстүп кээп-тир эвеспе.
Ары-Хаанныӊ Бош-Даг дег
Ак-Сарыг аъды
Чааскаан кээп-тир эвеспе.
- Ийиги мөөрей мээӊии болду,
Ажыл-херек будуп тур ыйнаан,
Улуг-Хаан – деп-тир эвеспе.
- Үшкү мөөрей болур чүве,
Ону көөр бис, адар бис!–
Деп-тир эвеспе.
- Чүнү адар чүвел, Улуг-Хаан?–
Деп-тир эвеспе.
- Бажын кезе аткаш,
Чүс шары чүъгү ыяшты
Өрттендир аткаш,
Чус шаалгадыгныӊ
Бажын кыргый адар,
Чүс шары чүъгү ыяштыӊ
Бажын кыргый адар,
Чүс ирт кежи тонну
Өрттендир адар.
Ону аткан кижи
Мөөрейни алыр чүве!– деп,
Улуг-Хаан чугаалап
Олуруп-тур эвеспе.
- Ам даарта мөөрей болур!–
Деп-тир эвеспе.
Даартазында хамык адыгжылар
Адар черинде белеткени берген
Туруп-тур эвеспе.
Улус адып эгелээн.
Чамдык адыгжыларныӊ огу
Чер ортузунга чедери-даа бар,
Демир кежээге деггеш,
Дедир чаштаары-даа бар,
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Адак сөөлунде Ары-Хаан
Кадыг кара чазыныӊ кирижин
Дыӊзыдып алгаш, адарга,
Хамык чүвени дөгерезин эрткеш,
Чүс хой кежи тонну өрттендир дээп
Өдуп уне берип-тир эвеспе.
- Үш мөөрейни тиилеп алдым,
Улуг-Хаан, мен чанар мен ыйнаан,
Хаан авыгай – деп-тир эвеспе.
- Чаа, үш мөөрейни тиилээн кижи
Кенниӊни ап алгаш,
Көжүрүп; чанар сен
Ыйнаан – деп-тир эвеспе.
Улуг-Хаан өг-бажын белеткеп,
Далай дег арага-дарызын белеткеп,
Таӊды дег эъдин, чемин белеткеп,
Алды чылда адырылбас
Найыр-наадым кылып,
Тос чылда доозулбас
Доюн дойлап
Туруп берип-тирлер эвеспе.
Дой доозулган соонда,
Улуг-Хаан уруунуӊ өөнуӊ
Хөлеге талазынга
Чүс кара тевени,
Хүн үнер талазынга
Чүс ак тевени баглап, белеткеп,
Чүс кара маадырны
Кадыг, чымчаан кылып,
Оккулар одун белеткеп
Берип чоруур силер деп,
Чүс херээжен уругну
Саан-саваан, паш-аяан кылып
Берип чорзун дээш,
Чүс херээжен уругну
Чалгааратпайн ойнадып
Чорзун дээш,
Өнчу кылдыр берип-тир эвеспе.
Хүннуӊ экизинде,
Айныӊ чаазында
Ийи дуӊмазы биле Ары-Хаан
Кенниниӊ аал-чуртун
Көжүрүп алгаш,
Аал-чуртунче чанып
Чорупкан-дыр эвеспе.
Чоруп-ла олургаш,
Шара-Мелчен деп кижиниӊ
Аалыныӊ дужунга кээп-тир.
- Чаа, дуӊмаларым, мээӊ бо
Келген аъдыӊ изи-биле
Бар чыдыӊар!
Мен өӊнүүм аалынга
Киргеш барайн – дээш,
Ары-Хаан Шара-Мелчен деп
Хаанныӊ аалынче
Хап кире берип-тир эвеспе.
- Удавас сооӊардан Чеде бээр мен!– деп,
Дуӊмаларынга чагып
Турган чүвеӊ иргин.
Шара-Мелчен хаанныӊ
Аалынга чеде бээрге,
Хаан боду Ары-Хаанныӊ
Аъдын баглап,
Бодун чалап,
Эжиин ажып берип-тир эвеспе
Өөр-өөр өӊнүк деп, сөлеп олургаш,
Иде кааптар орта,
Хөлүрт дээш, черже
Кире берип-тир эвеспе.
Тавы дүвүнче киргеш,
Тамыныӊ дүвүнге белеткеп каан
Ай балдыга бир чартык дискээн
Чара дүшкеш, орта чыдып
Берип-тир эвеспе.
Тамыныӊ аксын инек дег
Улуг даш-биле базырып кааш,
Шара-Мелчен хаан Ары-Хаанныӊ
Кеннин олчалап-чаалап алгаш,
Өске чуртче көжүп
Чоруй барып-тыр эвеспе.
Шара-Мелчен хаан Ары-Хаанны
Тамыга дүжүргеш, көжүп
Чоруй барган соонда,
Ары-Хаанныӊ кадыны
Божуп алган турган.
Оглу эржигеш бооп,
Доругуп келген
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Биеэги оол уруглар,
Оолдар-биле
Баг адып ойнааш,
Хамык улусту тиилеп,
Эдик-хевин хунаап ап чоруур
Мындыг оол болу берип-тир эвеспе.
Кежээ апаарга,
Эдик-хевин алыскан
Оолдар чанагаш:
- Эдик-хевивис эккел!
Өртке-чаага чирткен
Адазы чок чүве!
Ары-Хаан адаӊ бажы!– деп турар
Мындыг апарып-тыр эвеспе.
- Кижи деп чүве адазы чок
Канчап чоруур боор!
Мээӊ адам деп кижи
Кайда чүвел?– деп,
Иезинден айтырып-тыр эвеспе.
- Та, оглум, сээӊ адаӊ деп кижи
Көрбээн мен!– деп-тир эвеспе.
Ам даартазында баг аткаш,
Улустуӊ аксынга шыдавайн,
Дам-на тонап турар
Апарып-тыр эвеспе.
Бир кежээ оол чанып олура:
- Аштаарымны, авай, меӊээ
Ак-тараа далгандан
Хооруп бер!– деп-тир.
- Оглум аштаан-дыр!– дээш,
Иези ак-тараа хооруп,
Ону чаг-биле чууруп,
Чамчывактап туруп-тур эвеспе.
Өгге кирип кээрге,
Иези ак-тараа былгап турган.
Авазыныӊ ийи билектен алгаш,
Изиг хоорган ак-тарааже
Суп киирип-тир эвеспе.
- Чаа, авай, ачам канчап барган,
Сөглеп берем – деп-тир эвеспе.
Иези изиинге шыдавайн:
- Сөглеп берейн, оглум –
Деп-тир эвеспе.
- Ындыг, болза, сээӊ адаӊ
Сеӊээ кижи тып бээр дээш,
Чиге мурнуу чүкче чоруткаш,
Читкен кижи.
Кел чыткаш,
Орукка доктар-моондак таварышкаш
Бодап олур мен – деп-тир эвеспе.
Өлген боор деп
– Ындыр болза мен
Дүн-дүн-даа дивес мен,
Хүн-хүн-даа дивес мен,
Ачамныӊ соондан чоруппааже
Хоржок – деп-тир эвеспе.
- Ачамныӊ өлүг-дириин
Ыяап-ла көөр кижи мен –
Деп-тир эвеспе.
- Чер чоруур кижи
Аъттыг-хөлдүг,
Ат-сыптыг болур
Чүве болгай, оглум –
Деп-тир эвеспе.
Деп-тир э - Чаа, ындыг болза,
Мени хекпер-тонар!– дээш,
Авазын алаӊ кыла
Берип-тир эвеспе.
Оон авазы девидеп,
Он чүктен он дарган
Чалап эккелген.
Алдыы орандан Алаӊ-Дарганны
Чалап үндурген,
Үстүү орандан Балбыр-Дарганны
Чалап бадырган.
Боом черниӊ ыяжын
Боос беге деӊнеп кезип,
Кыйыг черниӊ ыяжын
Кызыр беге деннеп кезип,
Огун-чемзээн кылып,
Бүдүрүп турган иргин.
Чүс кыдат пашты эзилдиргеш,
Чаӊгыс октуӊ хожуулазын
Кылып турган, хая-дашка
Эзилбес-хайылбас болзун дээш,
Чүс кара маадырныӊ ханынга
Каргырадыр кадырып туруп кылган,
Чүс сезен узун хайныктыӊ
Мыйызы-биле эптеп тургаш кылган,
Сезен кулаш кадыг кара чазын
Бүдүрүп турган.
Чүс сезен тениӊ кежин ээрип тургаш,
Кириш кылып-тыр эвеспе.
Огун-чемзээн бүдүрүп алгаш,
Адазыныӊ аптара адаанда,
Алдан кулаш алдын сыдымын
Иези ап берип-тир эвеспе.
- Бо аргамчыны дүрүп алгаш,
Меӊээ аът болур чүвениӊ
Мойнунга үш орааштыр
Алды мойнунга кир!
Меӊээ аът болур чүве чок болза,
Черге дүш дээш,
Окта, оглум!– деп-тир эвеспе.
Түмен чылгыны: чыып, хавырып келгеш,
Аргамчызын октаарга,
Ак хавактыг хан-шилги богбаныӊ
Мойнунга кирер мындыг бооп-тур эвеспе.
- Чаа, бо меӊээ кандыг аът
Болурул?– дээш, доӊгайтыр
Шелипкеш октаарга-ла,
Демги богбазынга барып ораажыр
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Демги богбазын аалынга
Сөдүртүп эккелгеш,
Авазынга чугаалап-тыр эвеспе:
- Меӊээ кандыг аът болур
Чүве бо – деп-тир эвеспе.
- Харын эки аът-тыр оглум, – деп,
Иези чугаалап-тыр эвеспе.
Алдын-мөӊгүн чүген-чуларын
Бажынга суккаш,
Хову чонаан,
Арт болган эзерин эзертеп,
Колун, чиримин,
Кудурга, хөндүргезин тыртып кээрге,
Бош даг дег ак хавактыг
Хан-Шилги аът бооп-тур эвеспе.
Демги оолдуӊ эдик-хевин
Кедиртип кээрге,
Эрден артык эр бооп,
Дыттан узун мөге-шыырак
Эр бооп-тур эвеспе.
Демги оолду Хан-Шилги
Аъдын мундургаш,
Эжииниӊ аксынга саӊ салгаш,
Тос долгандыр четкеш,
Тос чүкке тейледип
Туруп-тур эвеспе.
Алдын даӊгына чарлап-тыр эвеспе:
- Оглумга эки ат адаан кижини
Эктин ажыр эт-биле,
Бажын ажыр мал-биле
Шаӊнаар мен.
Багай ат адаан кижиниӊ
Бажын кестирер мен –
Деп-тир эвеспе.
Ооӊ адын адаар кижи чок,
Коргар мындыг бооп-тур.
Адактыӊ сөөлүнде,
Кара дилги кежи бөрттүг,
Даянгыыштыг кырган ашак
Кылаштап кээп-тир эвеспе.
Ашак кижи кылаштап келгеш:
- Эки адааш, эктим ажыр
Эт-биле шаӊнаткаш,
Ону эдилээр шаам-даа чок,
Бажын ажыр мал-биле шаӊнаткаш,
Мал малдаар шаам чок,
Бак ат адаащ, бажым
Кестирзимзе-даа хомудавас мен.
Мен адап көрзүмзе
Кандыгыл?– деп-тир эвеспе.
Албаты чон:
- Харын адап көр, ашак –
Деп-тир эвеспе.
Ашак оолдуӊ чанынга чедип келгеш:
- Хан-Шилги: аъттыг
Хан-Сайын Ховугун деп
Адаза кандыгыл?–
Деп-тир эвеспе. Кадын:
- Кончуг эки ат-тыр – дээш,
Ашакка эт, мал бээр дээрге:
- Эдилеп-азырап
Шыдавас-тыр мен – дээн.
- Тос каът шил бажыӊ иштинге,
Хөвеӊ аразынга ораап чыттыргаш,
Үзүм-чигир, боова-биле
Азыраар кижи мен – дээш,
Кадын алгаш барып-тыр эвеспе.
Хан-Шилги аъттыг
Хан-Сайын Ховугун
Адазыныӊ Ак-Сарыг аъдыныӊ
Изин истеп алгаш
Чоруп берип-тир эвеспе.
Чоруп-ла олурган, чоруп-ла олурган,
Бош даг дег эзер-чүгенниг
Ак-Сарыг аът оъттап
Туруп-тур эвеспе.
«Чүү мындыг чүве боор?
Ээзи кайы чоор?»– дээш,
Оол чортуп чеде бээрге,
Ак-Сарыг аът оранып,
Киштеп айтырып-тыр эвеспе:
- Аалыӊ-чуртуӊ кайдал?
Адыӊ-шолаӊ кымыл?– деп,
Ак-Сарыг аът айтырып-тыр эвеспе.
- Соӊгу чүктү эжелей төрээн,
Ыдык ак тайганы бүзээлей чурттаан,
Бош тайга дег Ак-Сарыг аъттыг
Ары-Хаанныӊ эр кара чаӊгыс оглу,
Хан-Шилги аъттыг
Хан-Сайын Ховугун
Деп кижи мен – деп-тир эвеспе.
- Чаа, сен чүү кижиниӊ
Аъды боор сен,
Ээӊ кайыл?
Эзер-чонааӊ тудушка чоруп чоруур,
Кайыын, келген аът сен? – деп,
Оол айтырып-тыр эвеспе.
- Мен болза чиге соӊгу чүктү
Эжелей төрээн, Бош-Даг дег
Ак-Сарыг аъттыг Ары-Хаан
Деп кижиниӊ аъды боор мен –
Деп-тир эвеспе.
- Чаа, ээӊ канчанган?–
Деп-тир эвеспе.
- Чиге мурнуу чүкте
Улуг-Хаан деп кижиниӊ
Алдын даӊгыназын чалап алгаш,
Чоруп орда,
Шара-Мелдер аъттыг
Шара-Мелчен хаан деп кижи
Бодун алдан кулаш тамыже
Киирип өлүрүп кааш,
Олчалап аппарды.
Мени өлүрер дээш кел чорда,
Үзе тырткаш, четтирбейн бардым.
Сени чедип келир боор дээш,
Сени манап турдум – деп-тир эвеспе.
- Чаа, ол кижини канчап
Диргизип алырыл?
Аргазы, чүл?
Ол кижи кайдал?– деп,
Оол айтырып-тыр эвеспе.
- Че харын, барып көрээли.
Мен баштап чедирейн – деп,
Аът чугаалап-тыр эвеспе.
Эккелгеш, аът:
- Тамы аксын дуглаан
Кара дажы бо – деп
Чугаалап-тыр эвеспе.
Тамы аксында инек дег
Дөрбелчин кара дашты
Чаӊгыс холу-биле
Ап октапкаш, тамыже
Бажын суккаш,
Оол кыйгырып-тыр:
- Тамы иштинде кижи, өлүг сен бе,
Дириг сен бе?– деп айтырып-тыр.
- Ам дээрезинде дириг чыдыр мен,
Бистиг балдыга дискээм
Чара алзып алган,
Аӊаа муӊчурап чыдыр мен –
Деп-тир эвеспе.
Биеэги оол тамыныӊ аксын
Холу-биле соккулааш,
Холун суккаш,
Адазыныӊ чарын аразындан туткаш,
Адазын үндүр соп эккеп-тир эвеспе.
Адазы аскак ашак үнүп келгеш:
- Мээӊ аъдымныӊ дергизинде
Арчымаам иштинде
Ак доӊга бар.
Ону эккел, оглум – деп-тир эвеспе.
Дүшке четпес дүпшүн-шагаан оъдун чип,
Эртенге четпес эжегейлеп хайындырган,
Эм-шагаан оъдун чип,
Эттинип ап-тыр эвеспе оӊ.
Чаа, адашкылар чугаалажып, хөөрежип,
Хөглеп олуруп-тур эвеспе.
Оглун дедир чандырыптар дээрге,
Оглу: «Мен барайн!»– деп-тир эвеспе.
- Чок, оглум, сен хоржок сен.
Ам-даа балдыр-бээжек кижи,
Мен чок болзумза,
Барып-даа болур сен ыйнаан.
Аалга барып улуг өг орнундан Оргулап, белеткеп чыт!– дээш,
- Мен Шара-Мелчен хаанны
Базып кааш келийн,
Аал-ораныӊ көжүрүп
Эккээйн – деп-тир эвеспе.
Оглун чорудупкаш,
Ак-Сарыг аъдын мүнүп алгаш,
Шара-Мелчен хаанныӊ
Аалыныӊ бетинге чеде бергеш,
Кыйгы салып-тыр эвеспе:
– Шара-Мелчен хаан,
Өгде сен бе, черде сен бе,
Өлуг сен бе, дириг сен бе?
Үп чигеш, үвүрере тоткан кулугур,
Үвүм чирткеш, үвүрере чудадым.
Олча чигеш, омакшаан кулугур,
Олчам чиртиргеш, ояара чудадым!
Шара-Мелчен хаанныӊ бараанын
Көрүп кааш,
Улуг өкпезиниӊ ажынганынга
Билинмейн барган.
Бир миннип келирге,
Шара-Мелчен хаанныӊ
Чангыс; билээниӊ сөөгун
Черге соктап турар
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Хорадаанындан Шара-Мелчен хаанны
Эзилдир силгип каапканын
Билбейн барып-тыр эвеспе.
Чаа, Ары-Хаан Шара-Мелчен хаанныӊ
Аар эдин халайтыр чүдүрүп алгаш,
Ак малын карартыр сүрүп алгаш,
Ара-албатызыныӊ аразындан
Ийи дуӊмазын тып алгаш,
Ак туруг тайгазынче
Углап чоруп каап-тыр.
Айын айлап, чылын чылдап чорааш,
Ыдык ак тайгазынга
Чедип кээп-тир.
Чедип кээрге,
Хан-Сайын Ховугун оглу
Улуг өөн өглээр орнун
Белеткеп алган олуруп-тур.
Улуг өөн өглеп,
Хөй малын малдап,
Улуг, биче албатызын
Чыып туруп берип-тир.
Узун хемниӊ ужу-бажынга
Узун челе кадап алгаш,
Бызаа, кулун тудуп,
Кыска хемниӊ ужу-бажынга
Кыска челезин кадап,
Кызыр эмер богба-молдургазын
Баглап турган иргин.
Далай дег араганы чыып,
Даг дег эъдин быжырып,
Оваалап туруп берип-тир
Алды чылда адырылбас
Найырын найырлап,
Тос чылда доозулбас
Доюн дойлап туруп-тур.
Кул кижиниӊ кулаа
Бүде семирип,
Черлик ыттыӊ кулаа
Буде семирип туруп-тур.
Найыры дооступ,
Дою дооступ,
Эзерин мунуп, бээр көрүп,
Ыӊгыржак мунуп, ыӊай чоруп,
Ары-Хаан биле Хан-Сайын Ховугун
Ийи адашкы
Оюн оя, чигин чире
Чурттап чоруй барып-тырлар оо!
Эзер мунган кижи
Ында баарды,
Ыӊгыржаан мунган
Мында келдим!