Кара-Чода деп кижи алган кадайы, ажы-төлү-биле кады Сайлыг-Хем бажынга бузуп туруп-тур. Та чүден дескен кижи. Улуг мөге-шыырак-даа кижи турган. Сайлыг-Хемниң ол чарыын өрү бөрү маңнап өскеп чыдып-тыр. Кара-Чода даш ала тыртып алгаш, бөрүнү соора каккан. Оон бөрү соора каккан дажы деп, ында өргүүлге дег даш бар.
Мөге Кара-Чода өжээннешкен аалынга келгеш, молдурга, хунан ышкаш чүвелерни колдуктапкаш, ыңай болур кижи турган.
Тайга кырынга турарга, чодазының дүгү хадып турар кижи дээр.
Биеэде Тес-Хемге Карма-Суйбуң деп кижи хелиң болуп алгаш Кенден-Ловуң деп ламаның өөнге кире берген.
Кенден-Ловуң орун кырынга чыда, демгизин көрүп кааш:
— Демир удаазын деп чүве кыңгырткайнып келир, дөңгүр кара буга хөөңейнип келир, чыдыг ас биле ак кодан өдүү-төдүү мөңгүннүг апарган турар шагда, чолдак кара бооңну чүктеп-кен, чолдак чанчаң өшкү кежи тонуңну кедипкен турар үеңде кандыг кылаң кара хелиң турар ирги сен але?—деп-тир.
Ол-ла күзүн хувискаал тиилээн. Карма-Суйбуң дииңнээн кижи бооп аъттангаш, дескен дижир чүве.
Кижи деп амытан шаг шаанда мал-маган ышкаш дөрт даванныг, чүден-даа артык дүрген маңнаар турган. Ынчангаш черниң оът-сигенин-даа арттырбас, делегейниң дөрт даванныг амытанын-даа ызыртыр чеде халааш, кырып чип чоруур мындыг амытан бооп-тур.
Бир-ле катап бурган башкы уруглуг херээжен кижи биле кулуннуг бени кыйгыртып эккеп-тир. Ынчангаш уруглуг херээженни бир ойга, кулуннуг бени бир ойга аппарып каап-тыр.
Yш хонганда, бурган барып көөрге, уруглуг херээжен кижи ийи чооганың оъдун төндүр чигеш чоруй барган, а кулуннуг бе демги-ле черинде хевээр оъттап турар бооп-тур.
Биеэде бир кезек кижи чаалажып чораан чүве-дир. Оларның бирээзи чодазын сый аттырыпкаш, өөрүнден азып чыдып калган. Балыгланган кижи багай чадыр өпейтип алы-ла, чактыр боозун чанынга салып алгаш, харанып олуруп-тур.
Демги кижи бир дүне көөрге-ле, бир кара чүве чадырже кирип кээп чыдып алган. Удаваанда база бир караа оттуг чүве халып олурган. Демги балыг кижи боозун баштай кирген кара чүвениң кырынга салгаш, халып кел чораан чүвенин ийи карак аразынче тутсупкан.
Эртенинде көөрге, баштай кирип келген чүвези — кижи- адыг, адыпкан чүвези — пар бооп-тур.
Биеэде нояннар кул эдилеп чораан. Оларның кадыннары дээрге чалчаларынга кайгамчык-ла каржы-хажагай улус чораан. Бир ноянның аалынга кыжын бе соккан. чүве-дир. Ооңэъдин өгге хайындырып турда, соокта аажок-ла бусталып турган.
Аштаан кул кижи бус аразынга эът эзип тура, изиг кыданы чеңней каапкаш, ооң изиинге шыдавайн турганын нояны бүдүү эскерии кааш:
― Дээр бүргег-дир бе, аяс-тыр бе, үнүп көрем, шымда!— дээн.
Кул үне халааш:
― Хайыралыг бээмни,
Халалыг-ла кадынны,
Халаптыг-ла бодумну,
Халыынныг-ла кыданы.
Хүнүм өглүг-дүр,
Бир тос домак билир кижи дыңнап турарга, кулун:
― Мана, авай, мана, авай!—деп киштеп бар чораан. Кулуннуң иези бени мунгаш, чылгыже халдып бар чораан кижи ол бенин киштээрин дыңнаарга:
― Мана, оглум, бо улус кидис даарап тургаш, чонакта тевене уттуп каапкан-дыр, ооң аарышкылыынга шыдавайн чор мен. Бо кижини чылгыга дүрген чедирип кааптайн адыр, өске аът тудуп мунгаш, мени салыптарга, сени эмзиргей мен де, ах, эмиим саамчыырын-саамчыырын — деп киштеп бар чоруп-тур.
Маңгырзынныг тайга үнүп, өгнүң эр ээзи күзүн дииңней берген чүве иргин. Өгнүң херээжен ээзи бичии уруу-биле арткан. Олар бир олурарга-ла, өгге дүктүг чаактыг кижичортуп кээп-тир.
Авазы шай чылдыр чээрген чыып эккээр дээш, уруун өгге каапкаш, үне халаан. Ыя аразында демги дүктүг-чаак бичии уругну куспактапкаш, аъттаныпкан бар чыткан.
Херээжен ыглап-сыктавышаан:
― Уруум эккел! Уруум эккел!— деп оон, соондан маңнаан.
Уруг ыглаарга, демги дээрбечи:
― Баары амданныг чүве, ала шурулар-биле ойнаар сен, ыглава-ыглава!—деп көгүдүп каап бар чораан.
Чер-делегейни Чиңгис номнаан. Кезер чиңгис үезинде кижи 500 хар харлап турган. Ол Сүт-Хөлдү номнааш, оон өөжүн даштар-биле дуй каап каан.
***
Шаг шаанда делегей суг турган. Бичии довурак тыптып, оон таракталгаш, чер апарган. Чиңгис ооң соонда дээрден дүжүп бады келген.
***
Үер халап болуп турда, кижи ыяш сал кылып алгаш, ооң кырынга үре-садызын камгалап алган дижир.
* * *
Тес-Хемниң Дус-Хелге дустаан кижи дүшкен. Ону улус Бай-Хөлден үндүр чалгыпкан чытканын тып алган дижир.
* * *
Шаанда Чадаана унунга хөй уруглуг бир-ле аңчы кижи чурттап чораан. Ол кижи чечек ышкаш чалыы чараш Торга деп кыстыг чүве-дир. Авазы аалга хөй уруг-дарыын чемгерер, ачазы
аңнаар, Торга уругларының улуу болгаш, каш хой, өшкүзүн кадарар турган.
Бир-ле катап ачазы аңнап чоруткаш, үр-ле чанып келбейн барган. «Ачавыс канчап барганы ол боор» деп улузу коргуп, хөлзеп турда, Хандагайтыдан келген чорумал кижи:
Салчактың аңчы Хояады деп кижи Таңды сынынга аңнап чоруп-тур. Аңчы бир көөрге-ле, мыйгак оъттап турган. Ам чүү боор, аңчы кедеп кээп адар кайызы олурда, мыйгактың ындындан боо чок кижи хереп үнүп кээп-тир. «Бо кандыг аайлыг, боо чок, чүнү канчаар дээн кижи боор» деп көрүп олурда, оозу карбаш-ла болган. Мыйгак барып дүшкен.