Шаанда ийи өскүс уруг Хемнер-Суг деп черге барып кыштаан дижир. Ол ийи уругнуң башкы иези аарааш чок апарган, адазы соңгу кадай алган мындыг чүве-дир. Уругларның адазы
кончуг-даа аңнаар кижи-дир. Чазын, күзүн аңнаар, дииңнээр; кыжын Хемнер-Суг деп черге аялап кыштаар ындыг кижи-дир. Соңгу кадайы ийи уруун көрбес, эттээр-хыйнаар мындыг чүве-дир.
Бир-ле күзүн уругларның адазы дииңнеп чорааш келгеш, ам Хемнер-Сугже аялаар дээш чоруй барып-тыр.
Yстүү-Шынаа адаанда Оораш-Хемде бижиктиг хая бар. ону улус черле номчуй албас чүве.
Шаанда Ашак-Чаңгы деп кижи оглу-биле Улуг-Хүрээ кирип чорааш, аңаа оглун чидирипкен. Yш чыл болгаш, оглу бо чанып келген. Ол оол Оораш-Хемниң бижиин номчуп көргеш:
―Мону тода бижик-биле бижээн-дир. Мында чүүл-бүрү эртине сайын шыгжаан-дыр, ажыдар өйү ам-даа келбээн-дир — дээн дижир чүве.
Бир кижи Моол кирип чорааш, чадаглааш, бир аалга кээп- тир. Өгге кире бээрге, кадай кижи олуруп-тур.
Демги кижи:
― Чер кезип чорааш, чадаглаан Хемчик чурттуг кижи мен ийин — деп-тир.
Кадай олургаш:
― Мен база Хемчик чурттуг кижи мен. Ам мыйгак кулаа .дазыңайнып, шеңне бүрүзү саглаңайнып тур боор. Ол черде Кара-Чода ишти деп черни көрген кижи-дир мен. Чадаглаан чаңгыс черим чуртум кижизи-дир сен, чаваа аъттан ап-тыр сен ийин — дээш, мал мундуруп берген. Оозу кончуг-даа аът болган дээр.
Шаанда бир-ле үймээн-самыын уржуундан эдилээр эт-сеп кончуг тывылбас турган чүве-дир. Ынчан бир черге ийи херээжен чурттап чораан. Оларның бирээзи бир уруглуг, иелээ аразында чаңгыс инелиг болган чүве иргин.
Бир-ле хүн уруглуг эжи хөлчок-ла ыглаан-сыктаан, алгырган-кышкырган, халактаан маңнап келген.
Эжи олургаш:
― Чүү болду, эжим?— деп-тир.
― Уруум чок апарды, а халак-халак!— дээн ыглап туруп-тур.
― Аа, чаңгыс иневис сына берген боор дээш, дыка-ла кортум — деп оозу душте-даа чок харыылап олурган чүве дээн. Ол-даа шагның кончуун көрүңерем.
Хемчик бажы кадыр-каскак, шаандан тура-ла хатчыл берге чер чүве-дир. Улуг хар чаар болза, шуурган ону хөртүктеп кааптар, мал-маган чудап кырлып туруп бээр. Дазыргай тайга сынга тараа тарыттынар эвес, ындыг үелерде биеэде чон аштап-түреп бергедеп чораан чүве дээр.
Бир-ле ындыг чут үезинде ламалар улуг мөргүл кылгаш, ол черге та шөлүттүрген, та канчап келген улус база-ла өске черден келген сояннарга чарбып, «Аш деп чүвени бо черге болар эккелген» деп турган дээр. Угунда-ла сояннардан янзы-бүрү хертектер үнген чүве-дир.
«Чооду» деп сөс «теве» дээн «лооду» деп кыдат сөстен укталган дижир чүве. Шаанда чоодулар ишкээргээ чурттап турганнар. Оон хөй теве сүрүп алгаш, дезип үнүп келгеннер. Ынчангаш лооду — чооду дирти бергеннер. Чоорту олар алдыы чооду, үстүү чооду, чаа чооду, тожу чооду, көк чооду, маады чоодузу деп ылгалы бергеннер дижир.
Каржы, хедер Удуур-Семил деп ашак чораан чүве-дир, үш кыстыг чүве иргин. Ойтулааштаан48 аныяк өскенге дириг кара хөңнү чок болгаш кыстарын кежээ өөнден үндүрбес ашак-тыр.
Бир-ле кежээ өөнүң чанынга оолдар ырлажып кээп-тир. Ашак дүктүг тон аңдара эштипкеш, оолдарның аъдын хойзуп, оларның бирээзин аътка октадып каан.
Оолдар аңаа хорадааш, дараазында кежээ ашак үнүп кээрге, ону ушкарыпкаш, адар даңны атсы ужазын хаварты халыткаш, салыпканнар. Ооң ужун Удуур-Семил мындыг янзы ырга кирген дээр:
Улуг аалдың ыды-кужу
Улуп, ээрип тура хонду.
Шаг дүп бүдүп турар эрте-бурунгу үеде чүве иргин. Бүгү- ле дириг амытаннарның амыдыралы болур арга-ыяш деп чүвени үлежири-биле улуг чыыш бооп-тур. Ол орта кижи тургаш, арга-ыяшты апкаш, бурт-ла дээн чүве иргин. Ынчаарда кижи амытан дүктүг, дөрт-даяктап маңнаар, кедергей-даа чүгүрүк турган.
Сыын ол чыышка чорааш, кел чоруй мезилге таваржы берип-тир.
Мезил тургаш:
― Арга-ыяш үлежир чүве дээрге, ынаар бар чыдыр мен, чүнү билдиң?—деп-тир.
Сыын тургаш:
Эң-не баштай иезинден үш халышкы төрүттүнген чүве иргин. Алышкылар бир черге баргаш аът мойну дүлүп ап-тыр.
Улуу тургаш:
― Аяаңар эккелиңер — дээн.
Улуу бодунга дөрт моюн каап алгаш, ийи дуңмазынга ийи чаңгысты каап берип-тир.
Ийи дуңмазы өкпелээш:
― Аъттын мойну алды болур болгай, сен чүге дөрттү чидиң, бис чүге чаңгыс-чаңгысты чидивис. Ындыг болганда, ам кады чораан херээвис чок-тур, үжелээн үш чүкче чоруп чорзувусса эки чүве эвес ыйнаан — дээш, ортуну кылаштап чоруп каап-тыр.
Биеэде беш алтай аңчы адыг ижээнин хемелеп турганнар. Оларның-биле кады улуг чезең47 чораан чүве-дир.
Чезең тургаш:
― Ижээнни оя каскаш, иштин бакылап көрейн, менден коргар болгай аан бо?—деп кааш: ― Бир эвес сегирип алзымза, буттарым дырбаңайны бээр эвеспе. Ынчаарым орта, мээң буттарымдан туткаш, үндүр соп алыр силер?—деп-тир.
Чезеңи бакылап чоруй, буттары дырбаңайны берген. Өөрү демгизин ушта тыртып эккээрге, пу хайт, чезеңниң бажы чок бооп-тур.