а) Чамба-диптиӊ шаап эртер чылдарын бодунуӊ ады-биле ададыыр деп теве, күске ийи хѳй хуусаада маргып чадааш, даӊ бажыныӊ кызыл хүнүн баштап кѳргени чылга кирер деп тугуржуп-тур эвеспе.
Теве кертик черге үнүп, хүн үнер чүктиве кѳруп чыдып ап тур оо. Күске тевениӊ мурнунга хүн бадар соӊгу чүктиве кѳргеш чыдып берип тур оо.
Теве-даа чүү болур, күскениӊ тенек муӊгаан кайгап, азаргап чыткыжа, кулугур ой күске бедик дагныӊ бажынга шалып келген ѳртемчейниӊ кызыл хүнүн баштай кѳруп кааш, чылга кирер эргени тып алырга, он ийи чылга кирген бүгү амытаннар күскениӊ аргалыг оптуун кайгап магадап, бүгү чылдарныӊ эӊ бажынга киирип каан-даа чувеӊ иргин.
Хѳѳкүй теве хорадавас боду хорадап, хол даваны сирлеӊайнып, «ара каткан кулугур сени адыштыӊ кижиргенгенин үндүрүп былжа шааптайын» дээш тавартыырга, күске коргуп, кыдыында чыткан аалдыӊ хүлүнүӊ алдындыва кире халыырга, үӊгүр таваржып, дириг менди калып тур оо.
Ол шагнан бээр теве чылга кирбээнинге хорадап, күскени ѳлурер деп, хүл кѳстүүрге, аӊгаштанып, депсенип чоруур болтан чүве дишкилээр.
б) Бистиӊ тывалар теве чыл турбас ужурун мынчаар тайылбырлаар.
Он ийи чыл дээрге: куске, инек, пар, кодан, улу, чылан, аът, хой, сарбашкын, дагаа, ыт, хаван болгай. Бо он ийи амытан бүрүзүнуӊ онзагай шинчи демдээ теведе бар. Ол шинчилери чүл дизе:
Пар ышкаш, дискээнде чокдурлуг, калбак даванныг,
Коданныӊ — чирик эринниг,
Улунуӊ — узун моюннуг,
Чыланныӊ — чидиг карактыг,
Аъттыӊ— эртине баштыг,
Хойнуӊ — оожум чаӊныг,
Сарбашкын ышкаш чымчак дүктерлиг,
Дагаа ышкаш чалаалыг,
Хаван ышкаш кудуруктуг,
Күске ышкаш кулактыг
Инек ышкаш шелегир хырынныг (ижинниг) болгай.
Бо он нйн амытанныӊ шинчилери тевеге чүге турар дизе: сай - даштыг черге чыдарда, чымчак деп дискээнде парныӊ чокдурлуг, элезинниг черге чоруурга, эки деп калбак даванныг;
сынган сиген чыып чиирге, эки деп коданныӊ чирик эринниг;
суг тып ижерге, эки деп улунуӊ узун моюннуг;
ыракты кѳѳрге, эки деп чыланныӊ чидиг карактарлыг;
эдилээр ээзинге ѳлчейлиг деп хойнуӊ оожум аажылыг;
каас чараш чорзун деп сарбашкынныӊ дүктерлиг;
дайзыннарын коргудуп чорзун дээн дагаанын чалаалыг;
узун даванга түвек болбас дээн хаван кудуруктуг;
дыыжы сергек чорзун дээн күске кулактыг;
бора талды одура дайнаар ыттыӊ чидиг азыгларлыг;
бо ѳртемчейге хүндүледип чорзун дээн аъттыӊ эртине баштыг;
бодаганныӊ он бир ай кѳдүрзүн дээн инектиӊ шелегир хырын¬ныг чувеӊ-дир оо. Ол ужур тевени он ийи чылга бурган башкы киирбээн чувен иргин.
Бо тоолчургу чугааны Г. Золбаяр авазы Т. Доётандан (1942 ч. т. 51 харлыг,
чаг тыва сѳѳктуг. Баян Кара даг, Харангытыда чурттап чоруур) 1990 чылдьӊ
11 ай 15-те Сенгелге бижип алган.