Шаӊ-Хаан чүс сес кадынны алырга-даа,
Ype-төл чок болур мындыг болган.
Адактыӊ сөөлүнде
Ак-Ойда саадаан ачылыг башкызынга
Барып авырал кылырга:
— Барыын чүкте чурттап турар
Пат-Патпалчын хаанныӊ
Даӊгыназын чалап алгаш, тейлээр болза,
Ам үpe-төл үнүп болур-дур – дээн.
Ара-албатызын бөлүп эккээрге,
Ынаар чедип шыдаар кижи чок бооп-тур эвеспе.
Ынчап турда, чыып алган ара-албатызы
Тарай берген соонда,
Хырайланган кызыл дилги кежи бөрттүг,
Ушпа кырган ашак кирип келгеш,
Өгүс берип каап туруп-тур эвеспе.
Хаан олургаш:
— Өрү олуртуӊар, ак хептен кедириӊер,
Ак олбуктан чадыӊар.
Ол кижи бир эки чүве чугаалаар боор – деп
Чарлык бооп-тур.
Ашак олура:
— Ол черни мээӊ үш харлыг
Балдыр-бээжек оглум шыдаза,
Ол шыдап болур боор – деп чугаалаан.
Оон биеэ ашак чанарда,
Аӊаа хаан үш аът чедискеш,
Үш кижи эдерткеш:
Ол оглуӊну чорудувут – деп чагааш,
Ашакты аъткарып чорудупкан-дыр эвеспе.
Хаанныӊ чоруткан үш элчизи баргаш,
Ашактыӊ үш харлыг балдыр-бээжек оглунга,
Четкен үш аъдын мундурарга,
Ооргалары сынгылап калгылаан.
Мунган үш аъдын мундурарга,
База-ла ооргалары сына бээр мындыг бооп-тур.
Элчилер ол орта аът-хөлүнден чадаглаан,
Демги чалаткан оглу:
— Хаанныӊ ынча көвей аът-актазын өлүргеш
Ынаар канчап шуут-ла бараалгап баар мен – дээш,
Чыдып каап-тыр.
Демги элчилери хаанынга келгеш:
—- Хаанымныӊ ынча көвей аът-актазын өлүргеш
Ынаар канчап баар мен дээш чыдып калды –
Деп-тирлер эвеспе.
Хаан олургаш:
— Мээӊ муӊ-түме малымныӊ
Чаӊгыс дүне кулун салып каар шаа
Четпес чүве-дир оӊ – дээш,
Ам даартазында он элчиге
Он аът чедискеш, ыдып чоруткан.
Он элчизи чеде бергеш.
Он аъдын мундурарга,
База-ла онаалдырзыныӊ
Ооргазын сый мунуп каарга,
Элчилери эзер чүктеп кезээн болгаш
Мунган он аъдын мундурбайн барып-тыр.
Ооӊ соонда демги оол база-ла:
— Хаанымныӊ ынча көвей
Аът-актазын өлүргеш
Ынаар канчап баар мен – дээш,
Чыдып каап-тыр эвеспе.
Оон демги он элчи хаанынга чеде бергеш:
— Четкен он аъдывыстыӊ
Ооргазын база сый мунгаш,
«Хаанымныӊ ынча көвей аът-актазын өлүргеш
Ынаар канчап бараалгап барып шыдаар мен» – дээш,
Чыдып калды – деп чугаалап-тырлар.
Хаан олургаш:
— Мээӊ муӊ-түме малымдан
Чаӊгыс дүне кулун салып каар
Шаа четпес чүве-дир оӊ – дээш,
Чээрби элчиге чээрби аъдын чедискеш,
Чорудуп-тур эвеспе.
Чээрби аътты мунган,
Чээрби аътты четкен элчилери оолга баргаш,
Четкен чээрби аъдын мундурарга,
База-ла чээрбизи-биле
Ооргазын сый мунуп каап-тыр.
Оол тургаш:
«Хаанымныӊ ынча көвей аът-актазын өлүргеш
Ынаар канчап бараалгап барып шыдаар мен» – дээш,
База-ла чыдып каап-тыр.
Чээрби элчизи хаанынга баргаштарныӊ:
— Четкен чээрби аъдывыстыӊ ооргаларын сый мунгаш,
«Хаанымныӊ ынча көвей аът-актазын өлүргеш
Канчап ынаар бараалгап чедип шыдаар мен» – дээш,
Оол чыдып калды – деп-тирлер.
Хаан олургаш:
— Мээӊ муӊ-түме малымдан
Чаӊгыс дүне кулун салып каар
Шаа безин четпес чүве ышкашчыл оӊ – дээш,
Үжен элчиге үжен аътты мундургаш,
Үжен аътты чедискеш,
Чорудуп-тур эвеспе.
“Үжен элчизи оолга баргаш,
Четкен үжен аъдын мундурарга,
База-ла ооргазын сый мунуп каапкан.
Оол олургаш:
«Хаанымныӊ ынча көвей аът-актазын өлүргеш
Ынаар канчап бараалгап
Барып шыдаар мен» – дээш.
База-ла чыдып каап-тыр эвеспе.
Үжен элчизи хаанынга баргаштарныӊ:
— Четкен үжен аъдывыстыӊ
Ооргаларын база-ла сый мунгаш,
«Хаанымныӊ ынча көвей аът-актазын өлүргеш.
Ынчаар канчап бараалгап
Чедип шыдаар мен» – дээш,
Оол база-ла чыдып калды – деп-тирлер.
Хаан олургаш:
— Мээӊ муӊ-түме малымдан
Чаӊгыс дүне кулун салып каар
Шаа безин четпес чүве ышкашчыл оӊ – дээш,
Дөртен элчиге дөртен аътты мундургаш,
Дөртен аътты чедискеш,
База чорудуп-тур эвеспе.
Дөртен элчизи оолга баргаш,
Дөртен аътты мундурарга,
Дөртен аъттыӊ ооргаларын
Шуптузун сый мунуп кааш:
— Хаанымныӊ ынча көвей
Аът-актазын өлүргеш
Канчап ынаар бараалгап
Чедип шыдаар мен – дээш,
База-ла чыдып каап-тыр.
Дөртен элчизи хаанынга баргаш:
— Четкен дөртен аъдывысты мундурарывыска,
Шуптузунуӊ ооргаларын база сый мунгаш,
«Хаанымныӊ ынча көвей аът-актазын өлүргеш
Канчап ынаар бараалгап
Барып шыдаар мен» – дээш,
Оол база-ла чыдып калды – деп-тирлер.
Хаан олургаш:
— Мээӊ муӊ-түме малымдан
Чаӊгыс дүне кулун салып каар
Шаа четпес чүве ышкашчыл оӊ – дээш,
Бежен элчиге бежен аътты мундургаш,
Бежен аътты чедискеш,
Чорудуп каап-тыр эвеспе.
Бежен элчи оолга келгеш,
Четкен бежен аъдын мундурарга,
База-ла бежен аъдыныӊ
Ооргазын бежени-биле сый мунуп каан.
— Хаанымныӊ ынча көвей
Аът-актазын өлүргеш
Ынаар канчап бараалгап
Чедип шыдаар мен – дээш, .
Чыдып каап-тыр эвеспе.
Бежен элчизи хаанынга баргаштарныӊ:
— Четкен бежен аъдывысты мундурарывыска,
Бежен аъттыӊ ооргаларын
Бежени-биле сый мунгаш,
«Хаанымныӊ ынча көвей
Аът-актазын өлүргеш
Ынаар канчап бараалгап
Чедип шыдаар мен» – дээш,
Ол база-ла чыдып калды – деп-тирлер.
Хаан олургаш:
— Мээӊ муӊ-түме малымдан
Чаӊгыс дүне кулун салып каар
Шаа четпес чүве ышкашчыл оӊ – дээш,
Алдан элчиге алдан аътты чедискеш,
Алдан аъдын мундургаш,
База-ла аъткарып чорудуп-тур.
Алдан элчизи оолга баргаш,
Четкен алдан аъдын мундурарга,
Алдан аъттыӊ ооргаларын
Алданы-биле сый мунуп каапкан.
Оол олургаш, адазындан:
— Сээӊ каш малыӊда
Мени уур чүве чок бе, ачай? – деп
Айтырып-тыр эвеспе.
Адазы ашак:
— Чаа, чоп кончуг сагыш чованчыг чүве апаарды,
Каш малындан бир хорам чүведен мунгаш,
Сооӊардан бараалгап чеде бергей аан,
Ам моон соӊгаар суруп келбес силер – деп
Харыы бергеш, ашак элчилерин дедир чорудупкан.
Ийи адашкылар боттары аразында
Чугаалажып олурганнар.
Оглу олура:
— Чоп кончуг сагыш чованчыг чүве апаарды,
Канчалзымза экил, ачай? – деп база айтырган.
— Улуг хүреӊ бе үш чылда боозааш,
Үш айда долгаткаш,
Чылан өтпес шыргай арганыӊ ортузунда
Улуг сарыг алаакче кирген чүве,
Ында төрээн боор.
Эр чүве төрээн болза,
Сени ол бир ууп болур боор – деп
Чугаалап олуруп-тур.
Оглу олургаш:
— Ону канчап тудуп мунарыл, ачай? – дээрге,
Адазы улуг кара аптаразын ажыткаш,
Алдан кулаш арылыг
Чараш кара сыдымын уштуп берип олурган.
Оглу сыдымын алгаш,
Чылан өтпес шыргай арыгны өде Кылаштап чеде бээрге,
Улуг хүреӊ бези төрүп алган,
Эр хүреӊ кулун
Иезин үш долгандыр куржалы берген ээп турган.
Оол магадап көрүп олурарга,
Эр хүреӊ кулун
Иезиниӊ мурнундан маӊнап келгеш,
Соонга халып дүжүп,
Соондан маӊнап келгеш,
Мурнунга халып дүжүп,
Ол-бо арта халып, шурап дүжүп дешкилевишаан,
Ээп туруп турар мындыг бооп-тур.
Оол аргамчызын дүрүп алгаш,
Кылаштап чедип келгеш,
Эр хүреӊ кулуннуӊ
Аргалыктыг алды мойнундан киир каггаш,
Олуруптар орта,
Моюннап ыӊай-ла бооп-тур.
Кулун дывылааш,
Черниӊ довураан дээринге үндүр,
Дээрниӊ сылдызын черинге дүжүр,
Суг чок черге баарга – сугланы бээр,
Суглуг черге баарга – соглу бээр,
Даглыг черге баарга – элезин-кум апаар,
Ыяштыг черге баарга – ос-чээрген апаар,
Кыжын болур – хыраазын хылырадыр,
Чайын болур – шалыӊын чайтыладыр,
Алдан хонук амыр чок,
Тозан хонук доктаал чок
Моюннап, дывылап кээп-тир.
Ол-ла дывылап-дывылап,
Доктаап турупкаш, чугаалап-тыр:
— Эжимниӊ эр кара чаӊгыс оглу боорга,
Бир шагда ээ боорун чадавас дээш,
Арай хумагалап турдум – деп-тир.
Оол олургаш:
— Адамныӊ эки малыныӊ оглу боорга,
Аргалыктыг алды мойнун
Адыра соптайн бе дээш,
Бир шагда аът боорун чадавас ирги дээш,
Арай хумагалап турдум –
Деп-тир эвеспе.
Аът тургаш:
— Меӊээ сен ээ-даа бооп шыдаар-дыр сен,
Сеӊээ мен аът-даа бооп шыдаар-дыр мен – деп
Чугаалап туруп-тур.
Оол тургаш:
— Меӊээ сен аът-даа бооп шыдаар-дыр сен,
Сеӊээ мен ээ-даа бооп шыдаар-дыр мен – деп харыылаак.
Оол ону хемештээш мунар дей бээрге,
Аъды тургаш:
— Эмдик мал мунар кижи
Хемештеп алгаш мунар боор бе,
Эзертеп, чүгеннеп алгаш,
Мунар болбас ийикпе – деп мынчанган.
Оол аъдыныӊ сөзүн дыӊнааш,
Мунмайн, чедип алгаш кылаштап келгеш,
Адазыныӊ баглаажынга баглап кааш,
Өөнге кылаштап кирип келгеш:
— Бо малды чүнүӊ-биле эзертеп,
Чүгеннеп мунар чүвел, ачай? – деп айтырып-тыр.
Адазы улуг кара аптаразын ажыткаш,
Чүс лад өртектиг хүмүш чүгенин
Чарылбас болзун дээш,
Сандан ыяш-биле чавылап кылган,
Бузулбас болзун дээш,
Булан сөөгү-биле баштап кылган
Каӊгайган-кеӊгейген кызыл чуӊгу эзерин,
Хөл болган хөлбеӊ кара чонаан,
Кара саар идиин,
Кара торгу тонун,
Кара дордум курун,
Карактыг одагалыг кара киш кежи бөргүн,
Чеден тениӊ мыйызын бириктирип,
Ширилеп, дозулап кылган,
Ycтүү сагында үжен улу
Сиилип туруп кылган,
Алдыы сагында алдан те, чуӊма
Сиилип туруп кылган,
Кара тениӊ кежин
Үспейн-дытпайн туруп кылган
Кадыг кара чазын,
Борзуктуг-Хемниӊ ыяжын
Боос беге деӊнеп туруп кылган,
Кырзалыг-Хемниӊ ыяжын
Кызыр беге деӊнеп туруп кадырган,
Хаан-Херети куштуӊ чүүн
Үспейн-дытпайн туруп чүглээн,
Кара казылган-биле
Казылганнап туруп кылган
Чеден кара паштыӊ демирин
Сырыладып-бириктирип туруп соккан,
Чарт сөөкке чанчарылбас,
Чалым хаяа эмирилбес,
Каӊ хожуула огун уштуп берип олурган.
Оол хүмүш чүгенин
Кулуннуӊ бажынга сугарга,
Богба болу берген.
Хөлбеӊ кара чонаан салырга,
Хунан болган,
Арт болган аӊгайган-каӊгайган
Кызыл чуӊгу эзерин салырга,
Дөнен болу берген,
Он сес колун, чиримин санап тыртарга,
Он сес хөндүргезин санап туруп тыртарга,
Он сес кудургазын санап туруп тыртып сугарга
Yжeн кулаш дурт-сынныг,
Yш кулаш кудуруктуг,
Даг дег улуг хүреӊ аът болу берип-тир.
Оол боду, кара торгу тонун,
Кара саар идиин,
Кара дордум курун,
Карактыг одагалыг бөргүн кедип,
Белеткенип туруп-тур эвеспе.
Арга болган аргай-хоргай саадаан,
Карыш бистиг каӊ хожуула огун азынгаш, Кадыг кара чазын хоюндуруктааш,
Аъдынга кылаштап чедип келгеш,
Аъттаныр деп барып-тыр.
Аъды тургаш:
— Эмдик аът мунар кижи
Огун, чемзээн астып аар боор бе?
Аъдыӊ кадалза, бодун кадалза
Канчаар сен? – дээрге,
Оол огун, чазын өөнге
Эккеп чөлеп кааш,
Кылаштап келгеш, аъттаныр деп барып-тыр.
Аъттаныр деп баарга:
— Аъттаныр деп чүӊүл?
Эмдик мал мунар кижи
Алыӊгы, соӊгу эдектерин
Астып аар боор – деп-тир.
Оол алыӊгы, соӊгу эдектерин
Авый-шавый астып алгаш, аъттаныпкан.
Аъды тургаш:
— Бектенип алдыӊ бе? – деп айтырарга:
— Бектенип деп чүӊүл? – дээн.
— Солагай холу-биле мунгаш,
Дынын деӊнеп туткаш,
Он холу-биле ажыргы чарыкы
Дергиден туттунгаш,
Ийи эзенгизин дынзыг кылдыр
Хере теп аар боор ийин – деп,
Аъды чугаалааш:
— Ам белен сен бе? – деп айтырарга,
Оол:
— Ийе, белен мен, че! – дээш,
Дап-ла берип-тир эвеспе.
Аът көк дээрин хөлбеш кылдыр,
Кара черин сирт кылдыр мөөп үнүп-тур.
Күжүр хүреӊ ол-ла мөггеш,
Черниӊ довураан дээрге үндүр,
Дээрниӊ сылдызын черге дүжүр,
Суглуг черге баарга – суг чок апаар,
Суг чок черге баарга – суглуг апаар,
Даглыг черге баарга – элезип-кум апаар,
Арга-ыяштыг черге баарга – ос-чээрген апаар,
Майыыныӊ эъдин баглаштыр,
Дуюунуӊ эъдин дужаштыр,
Тозан хонукта доктаал чок,
Алдан хонукта амыр чок
Мөөп-мөөп келгеш,
Доктаап тура дүшкен.
— Оорга-мойнун сый октаптайн дээш,
Ээмниӊ эр кара чаӊгыс оглу боорга, арай кайгап,
Бир шагда меӊээ ээ боорун чадавас ирги дээш,
Хумагалап турдум – деп-тир.
Оол тургаш:
— Оорга-мойнун сый мунуптайн дээш,
Адамныӊ эки малыныӊ оглу боорга,
Бир шагда мээ аът болурун чадавас ирги дээш,
Арай хумагалап турдум – деп-тир.
Аът тургаш:
— Сеӊээ мен аът-даа бооп шыдаар-дыр мен,
Меӊээ сен ээ-даа бооп шыдаар-дыр сен –дээн.
Оол тургаш:
— Меӊээ сен аът-даа бооп шыдаар-дыр сен,
Сеӊээ мен ээ-даа бооп шыдаар-дыр мен – дээн.
Оон-даа чузу боор ам,
Күжүр эр-даа халдып чанып кээп-тир.
Аалынга келгештиӊ, аъды тура:
— Мен-даа уурак аам ээп алыйн – деп чугаалап-тыр.
Оол тура:
— Мен-даа база уурак аам ээп алыйн,
Сен-даа уурак ааӊ ээп амырап, дыштанып,
Чаяаӊны чара, комуӊну хоора семирип ал – дээштиӊ,
Аъдын салып чорудуп-тур.
Элээн үр үе эрткен соонда
Балдыр-бээжек оол
Аъдын тудуп алыр дээш,
Чиӊге кара сыдымын дүрүп алгаш чоруткаш,
Удаваанда тудуп алгаш,
Аалынга ап четкен.
Аалынга келгеш, аъдын хүмүш чүгени-биле,
Каӊгайган-кеӊгейген кызыл чуӊгу эзери-биле
Эзертеп алгаш,
Чиӊ шайын хайындыртып,
Чигир-боовазын чип олуруп,
Боданып олурган-дыр эвеспе.
Оол чемненип алгаш,
Арга болган аргай-хоргай саадаан азынгаш,
Кадыг кара чазын хоюндуруктааш,
Хааныныӊ аалынга ам-на
Бараалгап чедер дээш, хап-ла каап-тыр.
Хап бар чорда, арнынга чүве-ле имилээн,
Кайгай хона бергеш, суйбап көөрге,
Бажыныӊ дүгү кыргыттынмаан бооп-тур.
Оол:
«Бажымныӊ дүгүн авамга кыргыдып,
Ачамга чүлүдүп алыйн арам» – деп бодап келгеш,
Дедир хап-ла каап-тыр эвеспе оӊ.
Аалынга дедир хап чедип келгеш,
Авазынга бажын кыргыдып,
Ачазынга бажын чүлүдүп ап-тыр.
Бажын чүлүдүп ал-ла оол:
— «Адыӊ кымыл?» – деп баар-ла бол гай,
Адым кым болур чүвел, ачай? – деп айтырган.
Адазы олургаш:
— Хааныӊга баргаш,
Адым чок кижи мен,
Хааным силерге ададып алыр дээш
Келдим дээр сен шиве, оглум,
Хааныӊ адап бергей аан – деп каан.
Оон биеэ оол аъттангаштыӊ,
Хааныныӊ аал-оранынга хап чедип кээрге,
Тозан аът долганып четпес
Докулчак ак өргээлиг,
Демир, хүлер ийи баглааштыг,
Кончуг бай хаан бооп-тур эвеспе.
Демир баглаашка аъдын баглааш,
Хүлер баглаашка огун-чемзээн чөлээш, Хаанныӊ өргээзинге кирип,
Доӊ черни довук дөске чедир,
Кадыг черни кажык дөске чедир киир базып,
Хаанынга бараалгап-тыр эвеспе.
Хаан олургаш:
— Адыӊ-шолан кым боор,
Аалыӊ-чуртуӊ кайда боор,
Окпан-чикпен, оглум? – деп
Айтырып олуруп-тур.
— Хырай дилги кежи бөрттүг,
Ушпа кырган ашактыӊ оглу мен,
Адым-шолам-даа чок
Мындыг кижи мен.
Ачам:
«Хааныӊга баргаш ададып аар сен» дээш,
Чоруткан чүве – деп харыылап-тыр.
Хааны көрүп олуруп-олуруп:
— Аъдыӊ-биле кады адаар мен, оглум – деп,
Чиӊ шайын кудуп,
Чигир-боовазын салып,
Оолду сес буттуг ширээзиниӊ кырынга
Сес каът олбуун чадып олуртуп,
Хүндүлеп туруп-тур эвеспе.
Богданыӊ бора иртин
Бооп быжырып туруп салырга,
Оол чиӊге сөөгүн сиӊмирип,
Кадыг сөөгүн каккырып,
Чемненип олурган.
Чемненип доосканыныӊ соонда,
Оолду хаан:
«Үнээлем, оглум» – дээш,
Аъдыныӊ чанынга эдертип келгеш:
— Эринниг чүве эннежип болбас,
Эргектиг чүве атчып болбас,
Түмен кижиниӊ дүрзүзүн баскан,
Дүндүгүр кызыл шырайлыг,
Муӊ кижиниӊ дүрзүзүн баскан
Мучугур кызыл шырайлыг,
Даш-Хүреӊ аъттыг Танаа-Херел болза,
Кандыг-дыр, оглум? – деп
Хаан чарлык бооп-тур эвеспе.
— Харын-даа чөптүг-тааланчыг ат-тыр эвеспе,
Хаан өгбе – деп, оол харыылап туруп-тур.
— Мен чус сес кадынны алырымга-даа,
Мынчага үре-төл чок мындыг бооп турар.
Мынчангаш, Ак-Ойда саадаан
Ачылыг башкыга авыралдаарымга,
Чиге барыын-мурнуу чүкте
Чурттап турар Пат-Патпалчын хаанныӊ
Алдын дангыназын чалап алгаш,
Саӊ салып, чүдүп тейлээр чүве болза,
Ам бир үре-төл үнүп болур-дур деп Чарлык болган чүве.
Мээӊ мынча хамык ара-албатымда
Ынаар чедип шыдаар чүве чок болгаш,
Силерни сүрдүрүп, херегледип турган мен,
Ынаар барып көөрүӊ кандыгыл, оглум? – деп
Айтырган чүвеӊ иргин.
Оол-даа:
— Хаан кижи ара-албатызын айбылаар
Хамаан чок,
Бөрттүг бажын бөргү-биле,
Чеӊниг холун чеӊи-биле-даа
Тудуп сунар чүве дээнигай,
Барбайн канчаар мен, хаан өгбе – деп харыылааш,
Баар бооп каап-тыр.
— Чаа, ара-албатыдан чежени эдертип аар сен,
Азыраан малдан чежени суруп аар сен, оглум? – деп,
Хаан айтырып-тыр эвеспе.
Танаа-Херел тура:
— Аартык кылдыр азыраан малды,
Ара-албатыны-даа чоор мен,
Эш-кошту бодум тып алгай мен аан – дээш,
Бодунуӊ кырган адазыныӊ аалынга
Хап чанып кээп-тир.
Күжүр Танаа-Херел аалынга келгеш,
Даш-Хүреӊ аъдын так кылдыр баглап,
Дага кылдыр сооткаш,
Айныӊ чаазында, хүннүӊ экизинде аъттангаш,
Аалыныӊ мурнунда Ыдык-Бора тейниӊ кырындыва
Үне халыда бергеш.
Кара черин сиринейндир,
Көк дээрин хөлбеӊнедир
Улуг кышкызын кышкырып:
— Чер ием, Дээр адам,
Ырак чер чоруур дей бердим,
Аштавас, суксавас эш-коштан,
Арбас-турбас аът-хөлден
Хайырлап көрүӊер – деп-тир.
Бир кезек болганда,
Алды-чүстүг солаӊгызын тыртып алгаш,
Белгечиниӊ оглу Бели-Шынар бег
Бежен шериин эдерткен,
Бедик-Хүреӊин мунган,
Солаӊгыны кырладыр хап бадып кээп-тир.
Үстүүртен:
— Ам болур-дур бе? – деп кыйгырып туруп-тур эвеспе.
Танаа-Херел тургаш:
— Ам-даа арай элек-тир – деп алгырып-тыр.
Оон бир кезек болганда,
Төлгечиниӊ оглу Дөжү-Шокар бег
Дөжү-Хүреӊин мунгаш,
Дөртен шериин эдерткен,
Алды чүстүг солаӊгыныӊ кырын куду
Кырладып бадып кээп-тир эвеспе.
Үстүүртен:
— Ам кандыг-дыр? – деп кыйгырып-тыр.
Танаа-Херел тургаш:
— Ам-на болур-дур – деп харыылап-тыр эвеспе оӊ.
Шыяан ам, ийи бег баштыӊныг,
Даш-Хүреӊ аъттыг Танаа-Херел,
Белгечиниӊ оглу Бели-Шынар бег,
Төлгечиниӊ оглу Дөжү-Шынар бег
Олар чоруп каап-тырлар эвеспе.
Оон ам удаткан-дүдеткен чок
Хүн-Хаанныӊ ыды ээре берип-тир.
Хүн-Хаан олургаш:
— Ыт чүнү ээрип тур,
Кайнаар көрнүп алган ээрип олур?
Үнүп көрем, шивишкин – деп-тир.
Шивишкин үнүп келгеш көөрге,
Ыт чиге сонгаар көрүнген,
Кудуруун мунган, кулаан кыскан
Ээрип олуруп-тур.
Шивишкин кирип келгеш:
— Ыт кудуруун мунган,
Кулаан кыскан,
Чиге соӊгаар көрнүп алган
Ээрип олур-ла, хаан дээргим – деп харыылап-тыр.
Хаан олургаш,
Хоочун шагныӊ хопчу сарыг судурун
Ажып көрүп олуруп-тур эвеспе.
Судурун ажып көөрге:
«Ийи бег баштыӊныг,
Тозан шериин эдерткен,
Даш-Хүреӊ аъттыг Танаа-Херел,
Белгечиниӊ оглу Бели-Шынар бег,
Төлгечиниӊ оглу Дөжү-Шынар бег олар,
Чиге барыын-мурнуу чүкте
Пат-Патпалчын Хаанныӊ
Алдын даӊгыназын чалап алыр дээш,
Бар чыдар бооп-тур.
Хүн-Хаан судурун көргеш,
Боданып олурган:
«Ол улуска чүве эннежип-шыдажып болбас Кончуг сүр-күчүлүг улус чүве-дир,
Ынчангаш оларны арга-хорга-биле
Эъттедип-шайладып эрттирер-дир» – деп
Аът алыр, от алыр улузун белеткеп,
Чыып турган-дыр эвеспе.
Шыяан ам, даартазында экер эрлер
Аал баары-биле эртип чыдып-тырлар.
Хүн-Хаан оларже ийи кижи ыдып:
«Эъттээш, шайлааш, эрттиӊер» деп
Сөгледип-тир.
Даш-Хүреӊ аъттыг Танаа-Херел,
Белгечиниӊ оглу Бедик-Хүреӊ аъттыг
Бели-Шынар бег олар
Моорлап кээп-тирлер эвеспе.
Хүн-Хаан чиӊ шайын кудуп,
Чигир-боовазын салып,
Сес буттуг ширээзиниӊ кырынга
Сес каът олбуун чадып,
Хүндүлеп-ямбылап туруп-тур.
Шыяан ам, ол кончуг экерлер Анаа Хүндүледип, ямбыладып хонгаш,
Ам эртенинде аъттанып чоруур дей
Берип-тирлер эвеспе.
Хүн-Хаан олургаш:
— Баар чериӊерниӊ орук моондаа хөй,
Оъду-даа, суу-даа оо-хоран,
Дуюглуг чүвениӊ дуюу дурлуп каар,
Чүглүг куштуӊ чүү савалып каар
Кончуг берге чер чүве,
Даӊгына-биле даӊгына дөмей-ле болбазыкпа,
Мээӊ даӊгынамны алгаш барбас силер бе? – деп
Сүмелеп олуруп-тур эвеспе.
Экерлер олургаштарныӊ:
— Башкы олча соӊгаар-ла ыйнаан,
Соӊгу олча бурунгаар-ла ыйнаан – дишкештерниӊ,
Чоруур деп барып-тырлар.
Хүн-Хаанныӊ алдын даӊгыназы
Хүмүс манзы аржыылын белекке бергеш:
— Ооӊ-биле челбий кагар болза,
Өлген чүве дирлип кээр,
Өшкен от кыва бээр чүве эвеспе – деп
Айтып берип туруп-тур.
Шыяан оон ам,
Демги ийи экер эрлер
Хүмүс аржыылын хойлап алгаш,
Өөрүнге чеде берип-тирлер эвеспе.
Ай-Хаанныӊ ыды ээре берип-тир.
Ай-Хаан олургаш:
— Даштын ыт чүге ээре берди,
Кайнаар көрнүп алган,
Канчаар ээрип олур?
Үнүп көрем, шивишкин – дээш,
Шивишкинин үндүрүп-тур эвеспе.
Шивишкин үнүп келгеш көөрге,
Ыт чиге соӊгаар көрнүп алган,
Кудуруун мунуп алган,
Кулаан кызып алган ээрип олуруп-тур.
Шивишкин кирип келгеш:
— Ыт чиге соӊгаар көрнүп алган,
Кудуруун мунуп алган,
Кулаан кызып алган ээрип олур – деп
Хаанынга бараалгап-тыр.
Ай-Хаан хоочун шагныӊ
Хопчу судурун ажып көрүп олура:
— Ийи бег баштыӊныг, тозан шериглиг,
Даш-Хүреӊ аъттыг Танаа-Херел,
Белгечиниӊ оглу Бели-Шынар бег,
Төлгечиниӊ оглу Дөжү-Шынар бег олар,
Барыын-мурнуу чүкте
Пат-Патпалчын хаан деп кижинин
Алдын даӊгыназын чалап аар дээш,
Бар чыдар-дыр» – деп чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Ай-Хаан:
«Ол үш экерлерге
Чүве эннежип-шыдажып болбас,
Сүр-күчүлүг улус чүве-дир,
Оларны эъттедип, шайладып
Ужуражып эрттирбес болза,
Хоржок-тур эвеспе» деп боданып,
Аът алыр, от тудар улузун
Белеткеп тургузуп туруп-тур эвеспе.
Шыяан ам, даартазында экер эрлер
Аал баары-биле эртип чыдып-тырлар.
Хаан ийи кижи ыдып:
— Эъттээш, шайлааш эрттиӊер – деп сөгледип-тир.
Оон Даш-Хүреӊ аъттыг Танаа-Херел,
Төлгечиниӊ оглу Дөжү-Шынар бег олар ийи
Бараалгап чедип кээп-тирлер эвеспе.
Ай-Хаан чиӊ сарыг шайын кудуп,
Чигир-боовазьш салып,
Сес буттуг ширээзиниӊ кырынга
Сес каът олбуун чадып,
Богданыӊ бора иртин бооп,
Быжырып салып хүндүлеп туруп-тур.
Экер эрлер чиӊге сөөгүн сиӊмирип,
Кадыг сөөгүн каккырып
Чемненип олуруп-турлар эвеспе оларыӊ.
Оон ам чүзү боор,
Күжүр экерлер аъттанып
Чоруур дей берип-тирлер.
Ай-Хаан олургаш:
— Баар, чедер чериӊерде
Орук моондаа кончуг,
Берт-межел, оъду-даа, суу-даа оо-хоран,
Дуюглуг чүвениӊ дуюу дурлуп каар,
Чүглүг куштуӊ чүү савалып каар
Ындыг берге чүве.
Даӊгына-биле даӊгына дөмей-ле- ыйнаан,
Мээӊ даӊгынамны алгаш,
Барбас силер бе? – деп,
Сүмелеп олуруп-тур эвеспе.
Экер эрес эрлер тургаш:
—■ Башкы олча соӊгаар-ла ыйнаан,
Соӊгу олча бурунгаар-ла ыйнаан – дээш,
Чоруур дей бээр орта,
Ай-Хаанныӊ алдын даӊгыназы
Алдын манзы аржыылын берип тура:
— Өрү-куду челбиирге,
Өлген чүве дирлип кээр,
Өшкен от кыва бээр чүве эвеспе,
Чорук улузунга арга дуза кылдыр
Белекке берип тур мен – деп-тир.
Ынчангаш ийи кайгал аъттангаш,
Өөрүнге хап чедип келгештерниӊ,
Орук-суур улаштыр хаплатканнар-дыр эвеспе
Шулбус-Хаанныӊ ыды ээре берип-тир.
Шулбус-Хаан олургаш:
— Даштын ыт чүнүу ээрип тур,
Кайнаар көрүп алган,
Канчаар ээрип олур, үнүп көрем, шивишкин – дээн.
Шивишкин үнүп келгеш көөрге,
Ыт кудуруун мунуп алган,
Кулаан кызып алган,
Чиге соӊгаар көрнүп алган
Ээрип олуруп-тур.
Шивишкин кирип келгеш:
— Ыт кудуруун мунуп,
Кулаан кызып алган,
Чиге соӊгаар чүкче
Көрнүп алган ээрип-ле олур – деп
Чугаалап-тыр эвеспе.
Шулбус-Хаан хоочун шагныӊ
Хопчу сарыг судурун ажып көөрге,
Чиге барыын-мурнуу чүкте
Чурттап турар Пат-Патпалчын Хаанныӊ
Алдын даӊгыназын чалап аар дээш,
Ийи бег баштыӊныг,
Тозан шериглиг,
Үш экер эр бар чыдар бооп-тур эвеспе.
Шулбус-Хаан судурун көрүп олургаш:
«Чүве эннежип-шыдажыр аажок
Сүр-күчүлүг Даш-Хүреӊ аъттыг Танаа-Херел,
Белгечиниӊ оглу Бедик-Хүреӊ аъттыг
Бели-Шынар бег,
Төлгечиниӊ оглу Дөжү-Хүреӊ аъттыг
Дөжү-Шынар бег олар кел чыдарлар-дыр,
Ынчангаш оларга эът-шай белеткеп,
Эъттедип, шайладып,
Хүндүлеп эрттирбес болза
Хоржок дээш, аът алыр,
От тудар улузун чыып туруп-тур эвеспе.
Чаа, ам даартазында
Аал мурну-биле эртип чыдып-тырлар.
Шулбус-Хаан оон ийи кижи ыдып,
«Эъттеп-шайлап алгаш барыӊар»
Диртипкен-дир эвеспе.
Уткуулчулар чеде бээрге,
Экер эрес эрлер ийи карактарын дешкеш,
Ийи кырларын сыккаш:
— Кум-сай аъш-чемин бодун
Ижип, чип олурбас сен бе,
Кижээ сыгаар, дөгээр сен бе? – дээштерниӊ,
Сывырып чорудупкан-дыр эвеспе.
Оон, Шулбус-Хаан база катап:
«Эъттеӊер-шайлаӊар» диртип,
Үш кижи ыдыптарга:
— Кум-сай аъжыӊ-чемиӊ бодун ижип-чивейн,
Кижээ сыгаар, дөгээр чүве сен бе?
Олут кижээ чугаа,
Орук кижээ саат бооп-турар,
Херээжен сен – дээш,
Үш кижиниӊ үш карактарын дешкеш,
Үш кырларын сыккаш,
Сывырып чорудупканнар-дыр эвеспе.
Демги кырызы сынык,
Караа дежик үш кижи хаанынга келгештерниӊ:
— Кум-сай аъжыӊ-чемиӊ кижээ сыгаар,
Дөгээр чүве сен бе,
Олут кижээ чугаа,
Орук кижээ саат
Болдурул турар херээжен сен дидир – деп
Чедип кээп-тирлер.
Оон хаан база беш кижи ыдып:
«Эъттеп, шайлаӊар» – деп сөгледип-тир эвеспе.
Беш кижи баарга,
Бежелдирзинин беш караан дешкеш,
Беш кырызын сыккаш:
— Чоп кончуг хоранныг херээжен боор,
Олут кижээ чугаа болган,
Чорук кижээ саат болган – дээш,
Даш-Хүреӊ аъттыг Танаа-Херел,
Белгечиниӊ оглу Бедик-Хүреӊ аъттыг
Бели-Шынар бег олар өөрүн,
«Чер ап дөгүп олуруӊар» дээш,
Хап-ла каап-тырлар эвеспе.
Танаа-Херел, Бели-Шынар олар,
Шулбус-Хаанныӊ тос каът шил бажыӊыныӊ
Иштиндиве киир маӊнады берип-тирлер эвеспе.
Киир маӊнадып келгеш,
Шулбус-Хаанга бараалгааштыӊ:
— Кум-сай аъжыӊ-чемиӊн бодуӊ ижип.
Чип олурбайн кижээ сыгаар,
Дөгээр херээжен сен бе? – деп,
Алгыжа-ла берип-тирлер эвеспе.
Та чежеге, та кажанга чедир
Алгыжып келген чүве ийик,
Шулбус-Хаанныӊ шил бажыныӊ
Хүреӊ-кызыл кылдыр алгыжып
Олуруп-турлар эвеспе.
Оон алгыжып орза-орза,
Ак-кызыл кыннып кээп-тир.
Ынчап олурда Шулбус-Хаанныӊ
Эдээнин адаа өрттенип үнүп олурганын
Танаа-Херелдиӊн эжи
Бели-Шынар бег көрүп олуруп-тур.
Бели-Шынар бег оон көрүп олурарга,
Танаа-Херел эжиниӊ болгаш
Бодунуӊ аъдыныӊ кудуруктары сьгдырткайнып,
Эдектериниӊ адаа чаа-ла дыгдынып
Чоктап олуруп-тур эвеспе.
— Ойт чоондуӊ, канчалдыӊ? – дээш,
Бели-Шынар бег эжи Танаа-Херелди тырткылап,
Боттарывыстыӊ аъттарывыс кудуруктары,
Эдектеривис адаа өрттенип келди,
Боттарывыстыӊ аксывыстыӊ өртүнге
Боттарывыс өрттенир дей бердивис – дээштин,
Аъттанып туруп-турлар эвеспе.
Шил бажынныӊ иштинден аъттангаш,
Чоруп турда,
Ол бажыӊы хеглип барып дүжүп-тур эвеспе.
Оон олар орукка бар чорда,
Танаа-Херел эжинге:
— Хорадаан өкпемниӊ өртүнге
Бодум өрттенип өлүп кал частым – деп
Хөөреп чоруп олуруп-тур.
Ынчангаш улаштыр хап бар чорда,
Дужаажып алган ийи кара бараан
Чыдып-даа калбас, эрте-даа бербес
Мындыг чоруп олуруп-тур.
Аразында «Бо улуска бараалы» дижип сүмелешкеш,
Ынаар углааш хапта-ла берип-тирлер эвеспе.
Кара барааннарга хап чедип кээрге,
Ак теве, кара теве четкен ийи кижи бооп-тур.
— Кай бар чыдыр силер, эштерим?
Адыӊар кым боор,
Аалыӊар кайда боор? – деп
Айтырып туруп-турлар.
— Чиӊге-Кара-Хем чурттуг,
Кускун-Куюрам, Сааскан-Сайырам
Ийи алышкы бис – деп-тирлер эвеспе.
— Кай баарыӊар ол? – деп айтырарга:
— Чиге барыын-мурнуу чүкте
Чурттап турар Пат-Патпалчын Хаанныӊ
Алдын даӊгыназын чалап аар дээш
Бар чыдыр бис – деп-тирлер.
— Ак теведе чүӊерил?
Кара теведе чүӊерил? – деп айтырарга:
— Ак теведе хаанга тудар
Агывыс-көгүвүс-түр,
Алдывыс-киживис-тир,
Кара теведе хаанга кудар
Кара арагавыс-тыр – деп
Харыылап турганнар иргин.
Танаа-Херел тургаш, алышкыларныӊ Келген оруун дуй
Хей доозун тургузупкаш:
— Соонарда хей доозун
Дола берген турар,
Эштиг-өөрлуг силер бе, эштерим? – деп Айтырып-тыр эвеспе.
— Чок, чүгле иелээ-ле улус бис – дээш,
Алышкылар хая көрнү бээр орта,
Кара тевезин Танаа-Херел туткаш,
Ажыра каапкаш, эжин имней кааптар орта,
Ак тевезин Белгечиниӊ оглу Бели-Шынар бег туткаш,
Ажыра кааптып-тыр эвеспе.
Ийи алышкылар дедир көрнүп келгеш көөрге,
Тевелери чок бооп-тур.
— Тевелеривисти канчалдыӊар, эштерим? – деп
Айтырып-тырлар.
— Ол чүү дээриӊер ол боор, эштерим,
Харын. теве ышкаш чүве чедип чордуӊар,
Ооӊар кайы боор? – дээш,
Хап ыӊай-ла бооп-турлар.
Ийи алышкылар тургаш:
— Соӊгу душта-ла бооп-тур ийин, эштерим! – деп
Кускуннааштыӊ дедир чоруп каап-тырлар эвеспе.
Шыяан ам, оон күжүр Танаа-Херел,
Бели-Шынар бег олар хап чоруткаш.
Өөрүнге чеде бергеш:
— Харын-даа орук чорааш,
Олчалыг, омактыг чордувус, оолдар – деп хөөреп,
Ак, кара тевелерин ушта кузуп ап
Туруп-турлар эвеспе.
Ол-ла кузуп алгаш:
— Харын-даа хаанга сөӊнээр
Кара арагалыг-даа болдувус,
Хаанга тудар актыг-көктүг,
Астыг-киштиг-даа болдувус – деп
Катай-хаара чугаалап туруп-турлар эвеспе.
— Шулбус-Хаан-биле алгыжар дээш,
Хорадаан өкпем-биле
Бодумнуӊ аксымныӊ өртүнге
Бодум өрттени бер частым ийин – деп,
Танаа-Херел хөөреп:
— Кончуг хугбай кулугурну
Ынчап аксым өртү-биле өттедип
Каар мен ийин көрем – деп-тир эвеспе.
Ол-ла чоруткаштарныӊ,
Хоран далайныӊ эриинге чедип келгештерниӊ,
Ол далайныӊ чоок-кавызынга турган
Бедик-бедик хорум дагларны
Доорзундан хоора тырткылааш,
Далайже киир каггылааш,
Оларныӊ баш-бажын бастырып
Кежип чоруп олурганнар.
Ынчап кежип бар чорда,
Алдыы-оранга төрүттүнген болгаш,
Танаа-Херелдиӊ Даш-Хүреӊ аъды
Хоран далайже бир майыын
Суга кааптып-тыр эвеспе.
Супкан майыы ылбырап ышкаш,
Оон улам өлүп каап-тыр.
Даш-Хүреӊ өлүп каарга,
Танаа-Херел тургаш:
— Өлген чүве дирлип кээр,
Өшкен от кыва бээр деп
Чүзү ийик боларныӊ, оолдар,
Оларныӊ алдын манзы аржыылдары-биле
Челбий хап көрүӊерем – деп-тир эвеспе.
Шынап-ла, челбий кагарга,
Даш-Хүреӊ элеӊ-селеӊ туруп кээр апарып-тыр.
Ооӊ соонда эмчигейниӊ
Эм-шагаан оъду-биле эмнеп,
Домнап экиртип ап-тырлар.
Аъдын экиртип алгаш,
Чоруп олургаш,
Оъду-сигени оо-хоран черге
Чедип кээп-тирлер эвеспе.
Ол-ла ынчап чорда,
Даш-Хүреӊ. аът оъду-көгү
Оо-хоран черни эртип,
Ындыы кыдыынга чедип оргаш,
Алдыы оранга төрүттүнген болгаш, шыдашпайн,
Аштааш, чаӊгыс хоран оът үзе соп чипкеш,
Хораннанып өлүп чыдып ап-тыр.
Аъды өлүп чыдып алырга,
Танаа-Херел тургаш:
— Ийи алдын манзы аржыылдарыӊар
Канчап барганыл, оолдар?
Ооӊар-биле челбий хап көрүӊерем – деп-тир эвеспе.
Шынап-ла, челбий кагарга,
Күжүр Даш-Хүреӊ
Элеӊ-селеӊн туруп кээп-тир.
Оон Танаа-Херел база-ла
Эм шагаан оъду-биле эмнеп туруп
Экиртип алгаш,
Улаштыр хап-ла каап-тырлар эвеспе.
Пат-Патпалчын хаанныӊ
Ыды ээре берип-тир.
Хаан олургаш, шивишкинин:
— Даштын ыт чүнү ээре-дир,
Барып көрем,
Канчаар олуруп алган,
Кайы чүкче ээрип олур? – дээш,
Айбылап үндүрүп-тур.
Шивишкин үнүп келгеш көөрге,
Ыт чиге соӊгаар көрүп алган,
Кулаан кызып алган,
Кудуруун мунуп алган
Ээрип олурар мындыг бооп-тур.
Шивишкин кирип келгеш, хаанынга
— Ыт чиге соӊгаар көрүп алган,
Кудуруун мунуп алган,
Кулаан кызып алган
Ээрип олурар-ла чүве-дир – деп чугаалап-тыр.
Пат-Патпалчын хаан
Хоочун шагныӊ хопчу сарыг судурун
Ажып көрүп олурарга,
Ийи бег баштыӊныг,
Тозан шериглиг
Даш-Хүреӊ аъттыг
Танаа-Херел дээрзи баштаан,
Белгечиниӊ оглу Бедик-Хүреӊ аъттыг
Бели-Шынар бег,
Төлгечиниӊ оглу Дөжү-Хүреӊ аъттыг
Дөжү-Шынар бег олар
Кел чыдар бооп-тур эвеспе.
Хаан ора:
— Оларныӊ-биле чүве эннежир-деннежйр арга чок,
Кончуг сүр-күчүлүг эрес-шиник эрлер болган,
Оларга эки хүндүлел,
Ёзулал-биле ужурашпас болза,
Хоржок эвеспе – дээш,
Аът алыр, от тудар улузун белеткеп,
Өг-өргээзин тип туруп-тур эвеспе.
Удаткан-дүдеткен чок чедип келзе-ле,
Даш-Хүреӊ аъттыг Танаа-Херел
Арган хүреӊ богбалыг,
Ыт кежи көвүнчүктүг,
Ынгыржак эзерлиг
Чудангы багай оол бооп хуулуп алган,
Ийи бегде баштаткан чедип келгеш,
Улустуӊ адаанга шошкайып
Олуруп алыр мындыг бооп-тур эвеспе.
Тос каът шил бажыӊ иштинде
Олуруп турар алдын даӊгына ара-албатызынга:
Бо хүн келген аалчыларывыстыӊ
Адаандан өрү хүндүлээш,
Бажындан куду хүндүлээр эвеспе – деп,
Чарлык берген чүвеӊ иргин.
Даӊгынаныӊ чарлыы ёзугаар
Келген аалчыларны
Адаандан өрү хүндүлээш,
Бажындан куду хүндүлеп туруп-турлар.
Танаа-Херел өөрүнге чедип келгеш:
— Уваа, кандыг аайлыг чүве боор,
Билип каар чүве бар чоор бе?
Ам даарта ортузунга олурайн шиве, эштерим– деп
Чугаалап-тыр эвеспе.
Танаа-Херел, шынап-ла,
Ам эртенинде аалчыларныӊ
Дал ортузунга барып олуруп ап-тыр эвеспе.
Шыяан, оон ам даартазында:
— Бо хүн аалчыларывыстыӊ ортузундан
Төш чарып хүндүлээр эвеспе – деп,
Алдын даӊгына мындыг чарлык бооп-тур.
Даӊгынаныӊ чарлыы-биле ара-албатылары
Аалчыларныӊ дал ортузундан
Төш чарып хүндүлеп туруп-турлар эвеспе оӊ.
Танаа-Херел өөрүнге чедип келгеш:
— Кандыг аайлыг чиктиг чоор,
Билип каар чүве бар чоор бе? – деп чугаалап-тыр.
Ам даартазында Танаа-Херел
Биеэги боду бооп хуулуп алгаш,
Аалчыларныӊ бажынга олуруп ап-тыр эвеспе.
Ам ол хүн даӊгына ара-албатыларынга:
— Бо хүн аалчыларывыстыӊ
Бажындан куду хүндүлээр силер – деп чарлык болган-дыр.
Даӊгыназыныӊ чарлыы-биле
Ара-албатылары аалчыларны, шынап-ла,
Бажындан куду хүндүлеп
Туруп-турлар эвеспе.
— Даарта ара-албатыӊар чыып бериӊер,
Арагавыс кудар бис,
Агывысты тудар бис – деп
Аалчылар хаанныӊ бодунче
Сөс берип-тирлер эвеспе.
Аалчыларныӊ чоруткан сөзү-биле
Ам даартазында, шынап-ла,
Хаан боду баштааш,
Ара-албатызы шупту
Чыглып олуруп берип-тир.
Аалчылары кээп арагазын кудуп,
Агын-көгүн хаан баштады тудуп турлар.
Хаанныӊ ара-албатызындан
Агы-көгү, азы-кижи артарга,
Аалчылар оозун хаанныӊ үш бажыӊын
Долдур дыгып берип-тирлер эвеспе оӊ.
Ак, кара ийи тевезин
Хаанныӊ бодунга белекке база тудуп турлар.
Хаан аалчыларын арагаладыр,
Эъттедир, шайладыр дээш,
Арага-хымызын чыып туруп-тур эвеспе.
Ам даартазында хаан аалчыларын
Бодунуӊ өөнге олбук, ширээзин салгаш, чалап-тыр.
Аалчылары чедип кээрге,
Танаа-Херелди баштаткаш,
Хаан арагазын сөӊнеп туруп-тур.
Шыяан ам, хаан-даа алдын даӊгыназын
Айныӊ чаазында, хүннүӊ экизинде
Көжүрүп чорудар бооп туруп-тур эвеспе.
Айныӊ чаазы-даа, хүннүӊ экизи-даа келген,
Хаан малыныӊ ортузундан мал,
Эдиниӊ ортузундан эт,
Ара-албатызыныӊ ортузундан ара-албатыны
Уруунга үзүп берип-тир.
Танаа-Херел тургаш,
Үстүүгүлерден тос чүзүн челээш тырттыргаш,
Ара-албатызын, ак малын, эдин-севин,
Эш-өөрүн шуптузун – чер актап,
Үстүү оран-биле чоруткаш:
— Ай-Хаанныӊ аал-коданынга барып
Дүжүп турар силер,
Мен алдыы оранда аап-саап
Орук моондактарын аштап
Чоруп чеде берейн – деп-тир эвеспе.
Күжүр Танаа-Херел-даа, чүзү боор,
Келген изи-биле таӊдызынга ужудуп,
Ховузунга дүжүрүп,
Бедиинге ужудуп,
Белинге дүжүрүп,
Булуттуг дээрниӊ адаа-биле,
Будуктуг ыяштыӊ кыры-биле
Ужудуп халдып чоруп олура,
Биеэги тевезин чиртипкен
Ийи кижээ ужурашкан черинге кээрге,
Чаа деп чүве тос, беш куржалган туруп-тур.
Оон ол орта та чежеге, та кажанга
Аткылажып келген чүве,
Ол-ла адыш-чарыжын кылып тургаш,
Доозазын өлүрүп ап-тыр.
Чаага өлген хамык чоннуӊ
Бир кыдыындан бора-тоолай тура халааш,
Бир долгандыр маӊнаарга,
Шупту туруп келгештерниӊ
Катап чаалажы берип-тирлер эвеспе.
Танаа-Херелдиӊ Даш-Хүреӊ аъды тургаш:
— Сен ам доозазын кырып алгаш,
«Аъттаныр» деп аксыӊ-биле чугаалап тургаш,
Мээӊ, артымга бүдүү кезенип туруп алгаш,
Ол бора-тоолайныӊ хыл быктындан
Үзе адып кааптар сен шиве – деп
Сүмелеп туруп-тур эвеспе.
Танаа-Херел база-ла катап аткылажып,
Чаалажып туруп-ла берген-дир.
Та чежеге, та кажанга чедир
Аткылажып, чаалажып келген чүве,
Ынчап туруп база-ла
Доозазын өлүрүп кырып алгаш,
Аъдыныӊ артынга будуу кезенип алгаш,
Аксы-биле чугаалап,
«Аъттаныр» деп чыдырда,
Демги-ле бора-тоолайы тура халааш,
Бир кезии чедир маӊнап чорда,
База-ла тура халыжып
Эгелей берип-тир эвеспе.
Оон демги бора-тоолайны
Орту кирип чорда,
Хыл быктын үзе адып дүжүрүпкен.
Хыл быктын үзе адып кааптарга,
Туруп эгелей берген улузу
Катап өлүп барып дүжүп-түрлер.
Аъттангаштыӊ челип каарга,
Хан-чин аъттыӊ дискек караандан
Бооп-тур эвеспе оӊ.
Оон күжүр Танаа-Херел улаштыр хап чоруткаш,
Шулбус-Хаанныӊ аксыныӊ өртү-биле
Өрттедип каан черинге хап чедип кээрге,
Чаа-дайын деп чүве база-ла
Тос, беш каът болу берген туруп-тур.
Чаа, база-ла, аанакайын, күжүр Танаа-Херел
Аткылажып, чаалажып туруп берип-тир.
Та чежеге, та кажанга чедир аткылажып келген чүве,
Аг-шеригни доозазын кырып ап-тыр эвеспе.
Өлүрүп кырып алгаш,
Аъттаныры кайы чорда,
Өлген улустуӊ бир кыдыындан
Үжен кулащ дурт-сынныг,
Үш кулаш кудуруктуг
Кызыл дилги тура халааш,
Бир долгандыр маӊнаарга,
Хамык өлген улус катап туруп келгеш,
Чаалажып, аткылажып эгелей берип-тир.
Оон Танаа-Херелге аъды тура база-ла:
— Бора-тоолайныӊ хевин кедирбес болзуӊза,
Бо чаага бастырар сен,
Бо чаа-дайынны шуптузун базып алгаш,
«Аъттаныр-дыр» деп чугаалап чыткаш,
Мээӊ артымга бүдүү кезенип туруп алгаш,
Ол кызыл дилгиниӊ хыл быктын
Үзе адып каавыт – деп-тир эвеспе.
Ооӊ соонда база-ла
Аг-шериг-биле тулчуп эгелээш,
Шуптузун өлүрүп-кырып алгаш,
Аъдыныӊ артынга аксы-биле
«Аъттаныр-дыр» деп чугаалавышаан,
Бүдүү кезенип тырттынып алгаш турда,
Демги кызыл дилгизи
Бир кыдыындан тура халааш,
Орту киир маӊнап чорда,
Хыл быктын үзе адып каап-тыр эвеспе.
Оон аъттангаштыӊ хаптарга,
Өлген улустуӊ ханы-чини
Аъттыӊ дискек караандан бооп турар
Мындыг бооп-тур.
Чаа, оон күжүр Танаа-Херел
Ол-ла улаштыр каккаш,
Ай-Хаанныӊ аалынга хап чедип кээп-тир.
Аӊаа хап чедип кээрге,
Өөрү менди-чаагай чедип келген,
Манап туруп-тур. Өөрү тургаш:
— Орук-суур кайы хире чоруп чордуӊ? – деп айтырарга,
— Чаамны базып, өртүмнү өжүрүп,
Харын эки чордумай, оолдар – деп
Харыылап туруп-тур эвеспе.
Оон ам, Ай-Хаан база-ла
Алдын даӊгыназын бээр дээш,
Даӊгыназыныӊ тозан аът долганып четпес
Докулчак ак өргээзин тип белеткеп,
Малыныӊ ортузундан мал,
Эдиниӊ ортузундан эт,
Ара-албатызыныӊ ортузундан ара-албатызын үзүп,
Айныӊ чаазында, хүннүӊ экизинде
Аъткарып чорудар бооп
Аазап олуруп-тур эвеспе.
Алдын даӊгыназын аъткарар
Айы, хүнү чедип кээрге,
Аъткарып чорудуптуп-тур эвеспе.
Оон аъттангаш, Хүн-Хаанныӊ аалынга
Кээп дүжүп-түрлер эвеспе.
Биеэ экер-эрес аалчылары чедип кээрге,
Хүн-Хаан алдын даӊгыназын база-ла бээр деп,
Даӊгыназыныӊ тозан аът долганып четпес
Докулчак ак өөн тип белеткээш,
Малыныӊ ортузундан мал,
Эдиниӊ ортузундан эт,
Ара-албатызыныӊ ортузундан ара-албаты айтып,
Алдын даӊгыназын аалчылары-биле кады
Айныӊ чаазында, хүннүӊ экизинде
Аъткарып чорудар бооп-тур оо.
Шыяан ам, Танаа-Херел Хүн-Хаанныӊ Алдын даӊгыназын Белгечиниӊ оглу
Бедик-Хүреӊ аъттыг Бели-Шынар бегге,
Ай-Хаанныӊ алдын даӊгыназын
Төлгечиниӊ оглу Дөжү-Хүреӊ аъттыг
Дөжү-Шынар бегге берип-тир эвеспе.
Бедик-Хүреӊ аъттыг Бели-Шынар бег,
Дөжү-Хүреӊ аъттыг Дөжү-Шынар бег оларны
Ийи кадыны, ара-албатызы,
Аг-шерии-биле доозазын:
«Үстүнден силер карактаӊар,
Адаандан мен карактаайн» – деп
Чагыг-сөзүн чугаалааш,
Тос чүзүн челээжин тырткаш,
Күжүр Танаа-Херел үстүү орандыва
Чорудупкан чүвеӊ иргин.
Танаа-Херел боду база-ла
Ара-албатызын, алдын даӊгыназын
Аг-шериин эдерткеш, келген изи-биле
Хап-ла каап-тыр.
Чер ортузу чедип келгеш,
Алдын даӊгыназын, ара-албатызын,
Аг-шерии-биле кады каапкаш,
Бош-Дагны доорзундан хоора тыртып,
Терепчилеп алгаш:
— Доора шыйган черимге хонуп,
Дорт шыйган черимге чоруп олурар силер – деп
Чагыг сөзүн бергеш,
Боду мурнап хап чоруп каап-тыр эвеспе.
Ол-ла хап чоруткаш,
Бодунуӊ аал-оранынга чедип келгеш,
Соӊгу улузун манап туруп турда,
Чедип кээп-тирлер.
Улузу чедип кээрге,
Тозан аът долганып четпес
Докулчак ак өргээзин тип,
Белеткеп туруп-тур.
Чүс сес кадынныг Шаӊ-Хаанныӊ чүс кадыны
Танаа-Херелдиӊ чалап эккелген
Алдын даӊгына кадайынга
Тейлеп туруп-турлар эвеспе.
Оларныӊ чүзү тейлеп, сези:
«Дөмей-ле херээжен кижиге
Херээжен кижи тейлээш чоор» дээштерниӊ,
Ынавайн барып-тырлар.
Шаӊ-Хаанныӊ тейлээн чүс кадыннары
Чүс оол төрээн,
Тейлевээн сес кадыннары
Сес эник төрүп-түр эвеспе.
Шаӊ-Хаан сес эник төрээн сес кадынын,
Төрээн сес эниин чиртип туруп,
Дедир чандырып-тыр.
Чүс сес кадынныг Шаӊ-Хаан ,
Танаа-Херелдиӊ чалап эккеп алган
Алдын даӊгына кадынын
Арга-меге-биле ап алыр деп сакты бергеш,
Танаа-Херелди кел деп эккелгеш;
— Аза оранында Эрлик-Ловӊн хаанга
Дээлдиген кежи чагым,
Кара хураган кежи хүремем,
Карактыг одагалыг кара киш кежи бөргүм берген мен
Мээӊ ол чүвелеримниӊ өртээнге
Чүнү-даа бербээн хаан чүве.
Ону алымнап эккеп бер – деп чугаалааш, —
Баар сен бе, барбас сен бе? – деп
Чоргаар айтырып олуруп-тур.
Танаа-Херел олургаш:
— Хаан кижи айбылаар хамаан чок
Бөрттүг бажын бөргү-биле,
Чеӊниг холун чеӊи-биле-даа
Алыр дээр болза,
Туралыг тудуп сунар чүве дээни кай?
Барбайн канчаар боор – деп
Харыылап олуруп-тур.
Танаа-Херел аалынга чанып кээрге,
Кадыны ора:
— Ханныг каралыг хааныӊ чүү дидир? – деп
Айтырып-тыр.
Танаа-Херел оргаш:
— Аза оранында Эрлик-Ловуӊ хаанда
Дээлдиген кежи чагым,
Кара хураган кежи хүремем,
Карактыг одагалыг кара киш кежи бөргүм берген мен,
Меӊээ чүнү-даа бербээн чүве,
Оомну алымнап эккеп бер – деп
Чугаалап олур дээн.
Даӊгына олургаш:
— Харын бооп-тур,
Сени ынаар баар болза,
Деп бодан олурган кижи мен.
Ол Шаӊ-Хаан
Меӊээ туралааш,
Ынчап турары ол-дур,
Оон-даа белен чүү боор – деп-тир.
— Бистиӊ бо черде тос эртине чок.
Аза оранында Эрлик-Ловуӊ хаан
Чааскаан тудуп олурар хаан-дыр,
Ону бо черге эккеп тарадыр дээн чүве – деп
Мону чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Ашааныӊ чоруур оруун,
Канчаар эртип, чанып кээриниӊ дугайын
Даӊгына кадайы мынча деп сүмелээн:
— Моон аъттангаш,
Чер аксындан үне маӊнады бээриӊге,
Чер аксын манаан чемдик кара өглүг,
Чемдик кара паштыг
Челбиге кара кадай олурар эвеспе.
«Бо өгнүӊ будун чаагайын,
Өгге база кирип-ле чораан мен» – дээш,
Киргеш: «Бо паштыӊ будун чаагайын,
Пашты база коруп-ле чораан мен,
Бо шайныӊ чаагайын,
Шайны база ижип-ле чораан мен,
Мындыг чаагай шай ижип көрбээн мен» – деп
Чугаалаар сен.
Оон ындынга бар чыдарыӊга
Ийи кодур кара теве кээп:
«Аъдынга өгенийн, бодунга өгенийн,
Аъдыныӊ дерин чылгаайн,
Бодунуӊ дерин чылгаайн дээр эвеспе,
Ийи ортеӊ кара төш кадап бээр сен.
Сеӊээ ийи таар дус бээр мен,
Тевелерге ол ийи таар дузуӊ топ бээр сен.
Оон ындынга бар чыдарыӊга
Ийи ала сааскан кээп:
«Аъдыныӊ чаарын, бодунуӊ чаарын Карттаайн дээр эвеспе,
Сеӊээ ийи хап чаар уруп бээр мен,
Ийи ала саасканга
Ийи хап чаарыӊны төп бээр сен.
Ооӊ ындынга бар чыдарыӊга,
Ийи кара кускун келгеш:
«Аъдыныӊ ийи караан кагайн,
Бодунун ийи караан кагайн»— деп Келирлер эвеспе.
Сеӊээ ийи хап карак уруп бээр мен,
Оларга ийи хап карааӊны төп бээр сен.
Ооӊ ындынга бар чыдарыӊга,
Даш кажыктаан, хол-буду дешти берген
Ийи оол келгеш:
«Аъдыныӊ кажыын кагайн,
Бодунуӊ кажыын кагайн» – деп
Келирлер эвеспе
Сеӊээ ийи хап кажык уруп бээр мен,
Оларга ийи хап кажыыӊны төп бээр сен.
Ооӊ ындынга бар чыдарыӊга,
Сиген каткан, холдары дешти берген
Уруглар келгеш:
«Аъдыныӊ сиирин кадайн,
Бодунуӊ сиирин кадайн» дээрлер эвеспе,
Сеӊээ ийи хап сиир суп бээр мен,
Оларга ийи хап сиириӊни
Төп бээр сен.
Оон ыӊай бар чыдарыӊга
Өленде өртээн өле бе,
Кумда өртээн куда бе
Өлүр чеде берген турарлар эвеспе,
Оларны өлеӊге, кумга солуп өртеп кааш,
Чоруй баар сен.
Оон ыӊай бар чыдарыӊга
Кадыр кызыл одуруг чыдар,
Аӊаа чаламалааш, саӊыӊ салгаш,
Чажыыӊ чашкаш эртер сен.
Оон ыӊай бар чыдарыӊга
Кончуг кара шалбаа далай чыдар.
«Оранга база чоруп-ла чораан мен,
Мындыг чаагай далай база көрбээн мен» дээш,
Чаламалааш, саӊыӊ салып,
Чажыын чашкаш эртер сен.
Оон ыӊай бар чыдарыӊга,
Чылан өтпес шыргай арыг турар,
«Оранга база чоруп-ла чораан мен,
Мындыг чараш оран көрбээн мен» дээш,
Чаламалааш, саӊыӊ салып,
Чажыын чашкаш, эртер сен.
Оон улаштыр чоруткаш,
Хаанныӊ аалынга чеде бээр сен,
Баргаш, баглаашка аъдыӊны
Чаӊгыс чеже тыртар кылдыр баглап каар сен.
Оон хаанныӊ өргээзинге кире бергеш:
«Хаан амыр» – деп бараалгаар сен,
«Чүге келдиӊ, Танаа-Херел?» – деп айтырар эвеспе,
Ынча дээрге:
«Чүс сес кадынныг Шаӊ-Хаан силерде
Дээлдиген кежи чагым,
Кара хураган кежи хүремем,
Карактыг одагалыг кара киш кежи
Бөргүм берген мен,
Меӊээ чаӊгыс-даа чүве бербээн чүве,
Оомну алымнап эккеп бер дээрге,
Чор мен» – деп сөглээр сен.
Ынча дээриӊге, Эрлик-Ловуӊ хаан:
«Ол чүү дээриӊ ол,
Меӊээ чүзүн берген ол?
Чүнү ынчап мегелээри ол?» дээр эвеспе.
Оон кыржы-ла бээр сен.
Кыржы бээриӊ орта Шулбус-Хаан
Чыышкын артындан бажын уштуп келгеш:
«Танаа-Херелдиӊ ыыдын дыӊнаанымда,
Куйга бажым чымыраар,
Алыр дээнин алзын,
Чиир дээнин чизин,
Меӊээ ооӊ ыыдын дыӊнатпаӊар,
Хаан өгбе» дээр эвеспе.
Ооӊ соонда Эрлик-Ловуӊ хаан хая көрнүп келгеш
Аптаразын үжей бээр эвеспе.
Ширээзиниӊ кырында тос эртине чыдар,
Ону көрбээнде, алгаш ажырыптар сен.
База ол-ла ширээзиниӊ кырында
Хоюг кызыл чүве чыдар,
Ону оӊ талакы холуӊ-биле адыштаптар сен,
Ону кижи чивес чүве эвеспе,
Чиптип ат болдун халак.
Алган чүвелериӊ аптаразыныӊ иштинден
Бөле туткаш, сеӊээ сунар эвеспе.
Ону ол-ла бөлүү-биле туткан хевээр
Үне халааш, аъттаныптар сен шиве – деп Чагып-тыр эвеспе.
Танаа-Херел кадайыныӊ белек чагыын
Ал салы-ла, аъттангаш, хап-ла каап-тыр.
Ол-ла хаккаштыӊ чер аксындан
Үне халып кээрге,
Чер аксын манаан чемдик кара өглүг,
Чемдик кара паштыг,
Челбиге кара кадай олуруп-тур эвеспе.
— Ээ, мен өгнү база көрүп-ле чораан мен;
Бо өгнүӊ бүдүн чаагайын – деп чугаалааш,
Аъдын өгге баглааш кирип кээп-тир.
Кирип кээрге, чемдик кара пашта
Черзи сарыг шайны хайындырып каан туруп-тур.
Мен пашты көрүп,
Шайны ижип-ле чораан кижи мен,
Мындыг бүдүн чаагай пашты көрбээн мен,
Мындыг чаагай шайны ишпээн мен,
Чаагайын – деп ижип олуруп-тур.
Кадай олургаш:
— Кезээде өө, пажы чемдик,
Кезээде чер аксы манаар
Челбиге кара кадай дээш,
Карак-кулак деже шаап каар
Чазып турар улус болгаяан моӊ,
Эки аастыг хөөкүйнүӊ,
Чоруу чогузун, чолу таарышсын! – деп
Алгап-йөрээп чугаалап-тыр.
Шыяан ам, оон күжүр Танаа-Херел
База-ла улаштыр хап чоруп олурда,
Ийи кодур кара теве келгеш:
— Аъдыныӊ дерин, бодунуӊ дерин чылгаайн,
Аъдынга, бодунга өгенийн – деп-тирлер.
Маӊнажып кээрге,
Ийи өртеӊ кара төжүн кадааш,
Ийи таар дузун төп берип-тир эвеспе.
Тевелер тургаш:
— Кезээде чазый-чилби,
Кодур-бузур кулугурлар дээш,
Караавыс деже шаап каар
Чазар улус болгаяан моӊ,
Төш кадап, дус төп берген хөөкүйнүӊ
Чоруу чогузун, чолу таарышсын! – деп
Алгап-йөрээп каап-тырлар.
Шыяан, оон улаштыр хап олурарга:
— Аъдыныӊ чаарын, бодунуӊ чаарын карттаайн – деп,
Ийи ала сааскан кээрге,
Оларга ийи хап чаар төп берип-тир.
Ийи ала сааскан:
— Кезээде чаар чиир чазый-чилби,
Хоптак кулугурлар дээш,
Караавыс деже соктап кааптар
Чазар улус болгаяан моӊ,
Чаар төп берген күжүрнүӊ
Чоруу чогузун, чолу таарышсын! – деп,
Алгап-йөрээп каап-тырлар.
Оон база-ла улаштыр хап олурарга:
- Аъдыныӊ караан,
Бодунуӊ караан деже соктаайн – дижип,
Ийи кара кускун ужуп кээп-тир эвеспе.
Оларга ийи хап караан төп бээрге:
— Кезээде карак дээр,
Чазый-чилби кулугурлар дээш,
Карак дежип каггы дег
Улус болгаяан моӊ,
Карак төп берген хөөкүйнүӊ
Чоруу чогузун, чолу таарышсын! – деп
Алгап-йөрээп каап-тырлар.
Оон база-ла улаштыр хап олурарга,
Хол-буду дешти берген
Даш каккан оолдар:
— Аъдыныӊ кажыын,
Бодунуӊ кажыын кагайн – деп кээрге,
Ийи хап кажыын төп бээр орта:
— Кезээде кажык дээр кулугурлар дээш,
Караавыс деже шаап каар чазар
Улус болгаяан,
Кажык төп берген хөөкүйнүӊ
Чоруу чогузун, чолу таарышсын! – деп
Алгап-йөрээп каап-тырлар.
Оон база-ла улаштыр хап олурарга,
Холу дешти берген,
Сиген каткан уруглар кээп:
— Аъдыныӊ сиирин,
Бодунуӊ сиирин кадайн – деп келир орта,
Ийи хап сиирин төп бээрге:
— Кезээде сиген каткан,
Холу дежилген кулугурларны дээш,
Караавыс деже шаап каар чазар
Улус болгаяан,
Сиир төп берген хөөкүйнүӊ
Чоруу чогузун, чолу таарышсын! – деп
Алгап-йөрээп каап-тырлар.
Оон база-ла улаштыр хап олурарга,
Өленде өртээн өле бе
Өлүр чеде берген,
Кумда өртээн кула бе
Өде-чара семирээш,
Өлүр четкен туруп турарга,
Солуй өртеп каар орта:
Солуп өртээн күжүрнүӊ
Чоруу чогузун, чолу таарышсын! – деп
Алгап-йөрээп каап-тырлар.
Оон база-ла улаштыр хап бар чыдарга,
Кадыр кызыл-кум одуруг туруп турган.
Ол орта чаламазын баглааш,
Чажыын чашкаш, саӊын салгаш, чоруптарга:
— Кезээде кадыр чыдар дээш аттынып,
Карганыр улус болгаяан моӊ,
Саӊ салган, чалама баглаан,
Чажыын чашкан хөөкүйнүӊ
Чоруу чогузун, чолу таарышсын! – деп
Алгап-йөрээп, кончуг ак чаагай кыннып туруп-тур.
Оон база-ла улаштыр хап олурарга,
Кара шалбаа далай чыткан.
Ол орта саӊын салып,
Чажыын чажып, чаламалааш, чортарга,
Кургаг-чаагай апарып:
— Кезээде кара шалбаа далай апарган чыдар – дээш,
Аттынып, карганыр улус болгай аан моӊ,
Саӊын салып, чажыын чашкан,
Чаламазын баглаан хөөкүйнүӊ
Чоруу чогузун, чолу таарышсын! – деп
Алгап-йөрээп каап-тыр.
Оон улаштыр хап олурарга,
Чылан өтпес шыргай арыг туруп-тур.
Ол орта чажыын чашкаш,
Саӊын салгаш, чаламазын баглааш,
Чоруптар орта,
Чылан өтпес шыргай арыг
Ак чаагай кынны бергеш:
— Кезээде шыргай арыг чыдар, кулугур – дээш,
Аттынып, карганыр улус болгаяан моӊ,
Чаламазын баглап, чажыын чажып,
Саӊын салган хөөкүйнүӊ
Чоруу чогузун, чолу таарышсын! – деп
Алгап-йөрээп каап-тыр.
Оон улаштыр каккаш,
Ам-на хаанныӊ аалынга
Хап чеде бээрге,
Эрлик-Ловуӊ хаанныӊ демир баглаажы,
Хүлер баглаажы туруп турган,
Демир баглаажыӊга аъдын
Чаӊгыс чеже тыртар кылдыр баглааш,
Хаанныӊ өргээзинге кире бергеш:
— Хаан, амыр – деп бараалгап-тыр.
Эрлик-Ловуӊ: хаан олургаш:
— Мында чүнүӊ ужурунда,
Чүнү алыр дээш келдиӊ, Танаа-Херел? – деп
Айтырып-тыр.
— Чүс сес кадынныг Шаӊ-Хаандан
«Силерде дээлдиген кежи чагым,
Кара хураган кежи хүремем,
Карактыг одагалыг кара киш кежи
Бөргүм берген мен,
Оон өртээнге чүнү-даа бербээн чүве,
Ону алымнап эккеп бер» дээрге,
Чор мен – деп-тир.
Ынча дээри билек-ле
Эрлик-Ловуӊ хаан оргаш:
— Ол чүү дээриӊ ол,
Оон мен чүнү-даа албаан мен – деп
Аттына-ла берип-тир.
Танаа-Херел олургаш:
— Сен албаан болзуӊза,
Мынча черге кижи айбылаар чүве бе?
Чазыйлаан, чилбилээн, кулугур,
Чип-сыырып алгаш,
Канчап олурарыӊ ол? – деп,
Удур кыржып кончуй-ла берип-тир.
Ынчап-ла алгыжып олурбуже,
Биеэги аксыныӊ өртү-биле өрттедип өлүрген
Шулбус-Хааны чыышкын артындан
Хенертен бажын көзүлдүрүп келгеш:
— Танаа-Херелдиӊ ыыдын дыӊнаанымда,
Куйга бажым чымыраар-дыр,
Өршээп-авырап көрүӊер,
Алыр дээнин алзын,
Чиир дээнин чизин – деп алгыра каапкаш,
Катап чиде берип-тир.
Ынча дээри билек-ле,
Эрлик-Ловуӊ хаан хая көрнүп,
Аптаразын үжей бээр аразында,
Ширээзиниӊ кырында чыткан
Тос эртинезин Танаа-Херел ап ажыра каап,
Хоюг кызыл чүвезин адыштай кааптып-тыр.
Хаан дедир көрнүп келгеш,
Танаа-Херелдиӊ алымнап чораан чүвелерин
Бөле-хаара туткаш, тутсуру билек-ле,
Күжүр Танаа-Херел ала-туда салы-ла,
Үне халааш, аъттаныпкаш,
Дедирги изи-биле хап-ла каап-тыр оо.
Эрлик-Ловуӊ, хаан хая көрнүп келгеш,
Ширээзиниӊ кырынче көөрге,
Тос эртинези-даа,
Хоюг кызыл чүвези-даа чок боорга:
— Танаа-Херел хамык чүвевис аппаарды,
Хой баштыг, инек баштыг,
Аът баштыг, эрликтер-элчилер,
Кагыӊар, шымдаӊар! – деп
Кускуннап үнер орта,
Демги эрликтери Танаа-Херелдиӊ
Сыр соондан сүрүп хап-ла каап-тырлар.
Демги эрликтер чылан өтпес шыргай арыг
Чанынга суруп ора:
— Чылан өтпес шыргай арыг,
Танаа-Херелди тут, хак! – дээр орта:
— Чаламалааш, саӊын салып,
Чажыын чашкан хөөкүй эртсин – дээш,
Ак чаагай болу берип эрттирип-тир.
Оон-на каккаш,
Кара шалбаа далай чанынга келгеш,
Демги эрликтер:
— Танаа-Херелди тут, хак! – дээр орта,
— Чаламалааш, чажыын чашкан,
Саӊын салган хөөкүй эртсин – дээш,
Кургаг ак хову болу берип,
Эрттириптип-тир.
Оон-на улаштыр хап олура,
Кадыр кызыл-кум одуруг чанынга келгеш,
Демги-ле эрликтер:
— Танаа-Херелди тут, хак! – дээр орта:
— Чаламалааш, саӊын салган,
Чажыын чашкан хөөкүй эртсин! – дээш,
Ак чаагай хову болу берип,
Эрттириптип-тир.
Оон-на улаштыр чоруп олургаш,
Өленде өртээн өле бе,
Кумда өртээн кула бе чанынга келгеш:
Танаа-Херелди тут, хак! – дээр орта,
Өле бе, кула бе:
— Солуп өртээн хөөкүй эртсин – дээш,
Эрттириптип-тир.
Оон-на улаштыр сүрүп чоруп олургаш,
Сиген каткан уруглар чанынга чедип келгеш,
Демги эрликтер:
— Аъдыныӊ сиирин,
Бодунуӊ сиирин кадар силер,
Танаа-Херелди тудунар, кагыӊар! – дээрге,
— Кезээде сиген каткан,
Хол-буду оюлган,
Кезээде сиир дээр кулугурлар дээш,
Аайлыг эвестер, сиир берген хөөкүй эртсин – дээш,
Эрттириптип-тир.
Оон-на улаштыр сүрүп бар чыда,
Даш кажыктаан оолдар чанынга келгеш:
— Аъдыныӊ кажыын,
Бодунуӊ кажыын кагар силер, оолдар,
Танаа-Херелди тудуӊар, кагыӊар! – дээрге:
— Кезээде даш кажыктаар,
Холу-буду оюлган,
Кезээде кажык дээр кулугурлар деп
Аайлыг эвес силер,
Кажык берген хөөкүй эртсин – дээш,
База-ла эрттириптип-тир.
Оон-на база улаштыр сүргеш,
Ийи кара кускуннуӊ чанынга келгеш:
— Аъдыныӊ караан,
Бодунуӊ, караан соктаар силер,
Танаа-Херелди тудуӊар, кагыӊар! – дээр орта,
— Кезээде карак дээр,
Чазый-хоптак кулугурлар дээш,
Kөөp эвес силер,
Карак төп берген хөөкүй эртсин – дээш,
База-ла эрттириптип-тир.
Оон улаштыр сүргеш,
Ийи ала саасканныӊ чанынга келгеш:
— Аъдыныӊ чаарын,
Бодунуӊ чаарын карттаар силер,
Танаа-Херелди тудуӊар, кагыӊар! – дээр орта:
— Кезээде чаар дээр
Чазый-хоптак кулугурлар дээш,
Kөөp эвес силер,
Чаар төп берген хөөкүй эртсин – дээш,
База-ла эрттириптип-тир.
Оон-на улаштыр сүргеш,
Ийи кодур кара тевезиниӊ чанынга келгеш:
— Аъдынга, бодунга өгенир силер,
Аъдыныӊ, бодунуӊ дерин чылгаар силер,
Танаа-Херелди тудуӊар, кагыӊар! – дээр орта:
— Кезээде аъдынга,
Бодунга өгенир,
Аъдыныӊ, бодунуӊ дерин чылгаар дээр,
Чазый-хоптак, кодур-бузур кулугурлар дээш,
Kөөp эвес силер, өгенир төш кадап,
Чылгаар дус төп берген хөөкүй эртсин – дээш,
База-ла эрттириптип-тир.
Оон-на улаштыр сүргеш,
Чер аксы манаан
Чемдик кара өглүг
Челбиге кадайга келгеш:
— Чер аксы манаан
Чемдик кара өглүг
Челбиге кадай, Танаа-Херелди тут, хак! – дээр орта:
— Кезээде чер аксы манаар
Чемдик кара өглүуг
Челбиге кара кадай дээш,
Аайлыг эвес силер,
Өөнүӊ, пажыныӊ бүдүнүн,
Шайыныӊ чаагайын деп киргеш
Эрткен хөөкүй эртсин – дээш,
База эрттириптип-тир эвеспе.
Оон күжүр Танаа-Херел
Чер аксындан үне маӊнадып келгеш,
Ажырыпкан тос эртинезин
Тос чүкче булгурупкеш,
Хаанныӊ аалынче хап кирип оргаш,
Адыштап алган хоюг кызыл чүвезин
Аал коданындыва чажыпкаш,
Хаанныӊ өргээзиниӊ эжиинге хап келгеш:
— Хомуданчыг чүвеӊ ол-дур! – дээш октапкаш,
Кирбейн-даа аалынче хап чана берип-дир эвеспе.
Оон чүс сес кадынныг Шаӊ-Хаан,
Танаа-Херелге шак ынчалдыр
Бастырып каап-тыр оо.
Эрнин эрези, оолдук омаа
Экер-эрлик Даш-Хүреӊ аъттыг Танаа-Херел бег
Оюн оя чурттап,
Чигин чире чурттап чоруй барып-тыр оо.
Ол баарды, мен келдим.
Алган дөзү:
Тыва маадырлыг тоолдар, I том / тург. С.М. Орус-оол. – Кызыл: Тываның ном үндүрер чери, 1990. – С. 101 – 141.