Эрте шагның эктинде,
Бурун шагның мурнунда,
Сүт-Хөл шалбаа турар шагда,
Сүмбер-Уула тей турар шагда,
Ирт-сергениң мыйызы ирип дүжүп,
Шары-буганың мыйызы чарлып чаштап
Турар шагда чүвең иргин.
Арзайтының өвүр талазы чайлаглыг,
Арзайтының ары талазы кыштаглыг,
Эртен болза эртен болган,
Кежээ болза кежээ болган
Кырган ада-иелиг,
Кажыр кара дастың
Чүү-биле чүглеп туруп кылган,
Аткан чүвезин чазып болбас
Алдын хожуула октуг,
Алдан бир адыр мыйыстыг
Бора-Хүлүк аъттыг,
Эр кара чаңгыс Тоң-Аралчын хаан дээрзи
Чурттап чоруп-тур.
Тоң-Аралчын хаанның
Соондан төрээн дуңмазы чок,
Мурнундан төрээн акызы чок,
Эктинден ашкан эттиг,
Бажындан ашкан малдыг,
Малын малдаар, ижин кылыр,
Сес хүлер аъттыг,
Он беш тоң куу куурумчу алышкылар
Эштиг чүвең иргин ийин.
Тоң-Аралчын хаан бир эртен-не
Бир ай болгаш ажар
Хопчу-сарыг судурун
Ажып көрүп олурган чүвең иргин.
Хопчу сарыг судуру:
«Он беш тоң куу куурумчу алышкылар-биле
Эдержип чоруур болза, арай багай,
Алган кадай-даа кадай бооп олуруп бүтпес,
Азыраан малынга-даа арай анчыг болган.
Оларындан чарлып алыр чүве болза,
Азыраан кадайлыг-даа бооп болгу дег,
Азыраан малы-даа өзер ужурлуг»— деп
Мындыг кээп дүжүп чыдар болган чүвең иргин.
Тоң-Аралчын хаан он беш куу куурумчу
Алышкыларны эъттедип, шайладып олура:
— Эктиңерден элеп-түреп чораан эвес силер,
Иштиңерден аштап-суксап чораан эвес силер, дуңмаларым.
Мен-даа алды артты ажыр,
Алды хемни кежир,
Көжүп чоруур болу бердим, дуңмаларым,
Силерден чарлыр апаардым, дуңмаларым.
Силер-даа канчаар дээр,
Ажыл-хожулуңарны боттарыңар
Тып ап чоруп көрүңер, дуңмаларым.
Бир эвес шаг багы келгеш,
Баксырай берзиңерзе, акыңар мен
Кайын көрүп турар кижи деп мен — деп
Мынча дээн иргин.
Он беш тоң куу куурумчу алышкылар:
— Ындыг-дыр — дижип каан.
Тоң-Аралчын хаан
Аал-оранын, ада-иезин, ак малын алгаш,
Алды артты ажыр,
Алды хемни кежир
Көжүп чоруй барган чүвең иргин ийин.
Он беш тоң куу куурумчу алышкылар
Сес хүлер аъдын баглап алгаш,
Тоң-Аралчын хаанның чуртунга
Үш хонукта олуруп келгеннер чүвең иргин.
Үш хонук олуруп турда,
Эң биче дуңмазы оргаш:
— Озук тудуп алгаш,
Арга-каскактан ай-бес казып чип
Чорааныңар бар ирги бе?
Серээ-тыртпа тудуп алгаш,
Хем-далайдан балык-байлаң
Өлүрүп чип чорааныңар
Бар ирги бе?— деп айтырып-тыр.
Акыларының кайызы-даа:
— Чок — деп харыылаар турган.
Эң хеймер дуңмазы тура:
— Аштап-суксап өлүр эвес,
Ак-Ойда саадаан Ачыты башкыга
Барып авыралдаалыңар1,— деп
Мынча дээн иргин.
Алышкылар доозазы:
— Ындыг-дыр — дижип чугаалашкаш,
Сес хүлер аъдынга ушкашкаш,
Ак-Ойда саадаан Ачыты башкызынга
Авыралдап чоруп каап-тырлар.
Он беш тоң куу куурумчу алышкылар
Ак-Ойда саадаан Ачыты башкызынга чеде бергеш
Сес хүлер аъдын баглаажынга баглааш,
Башкызының куюнга кире берип-тир.
Ачыты башкызы ном номчуп олуруп-тур.
Он беш тоң куу куурумчу алышкы
Ачыты башкыга та чеже тейлээн чүве,
Тейлеп-ле турган,
Тейлеп-ле турган.
Бир-ле шаг болганда,
Ачыты башкызы номун шеглээш,
Он беш тоң куу куурумчуже
Көрүп келгештиң, айтырып-тыр:
— Он беш тоң куу куурумчу алышкылар,
Кайыын келдиңер?
Он беш тоң куу куурумчу алышкыларның
Эң бичези тургаштың харыылап-тыр:
— Тоң-Аралчын хаанның
Чүвезин кылып берип чорааштың,
Эктивистен элеп, хырнывыстан аштап
Чорбаан улус бис.
Тоң-Аралчын хаан сес хүлер аъдын тудуп бергеш
Алды артты ажыр,
Алды хемни кежир
Көжүп чоруй барды.
Арга-каскактан ай-бес казып чип
Чораанывыс безин чок,
Хем-далайдан балык-байлаң өлүрүп чип
Чораанывыс чок улус-тур бис.
Амыдыраар арга чок улус-тур бис.
Тоң-Аралчын хааннң ээн чуртунга
Үш хонукта олургаш,
Канчаар-даа аайын тыппайн,
Силерге авыралдап келдивис, башкы.
Ачыты башкызы:
— Адаккы аптара иштинде
Алдан кулаш сыдым бар.
Ону ап алгаш,
Арга-каскакче баргаш,
Кайнаар-даа шалбадаарыңарга,
Анаа туттунуп келбес чүве чок.
Сес хүлер аъдыңар силерге
Ажык чок-тур.
Сес хүлер аъдыңарны
Калчаа далайдыва киир хай дептиңер.
Эки-даа, багай-даа чорзуңарза,
Тос ай болгаш, меңээ кээп
Ужуражыр силер — деп
Мынча деп-тир.
Он беш тоң куу куурумчу алышкылар
Алдан кулаш аргамчыны алгаш,
Чоруп каап-тыр.
Бир калчаа далай кыдыынга келгеш,
Сес хүлер аъдын ынаар киир хай депкеш,
Боттары аргаже чоруп каап-тыр.
Он беш тоң куу куурумчу алышкылар
Аргамчызын дужа келбиже
Бир чердиве шалбадаарга-ла,
Кодан-тоолай, элик-хүлбүс,
Сыын-мыйгак дээш,
Чүү-даа туттунуп кээр
Мындыг болган.
Алышкылар орта тодуп-ханып,
Аң-меңниң кежин тулуптай кедип,
Амыдырап чоруп берген чүвең иргин.
Он беш тоң куу куурумчу
Ол-ла ынчап улчуп чорааштың,
Арзайтының өвүр талазынга
Чедип келген-дир.
Бир хүн эң бичези шалбадаарга,
Кончуг-ла күштүг чүве туттунган.
Аргамчызын ушта тыртар чеде берип-тир.
— Шымда дектеңер, оолдар,
Чүү кончуг чүве туттуна берди,
Бээр болуңар!— деп,
Эң биче оол алгыра-ла берип-тир.
Хамык алышкылар дөгерези
Дуңмазының соондан
Улажып-сележип тутчуп,
Ыяш-дашка ораай-шарып тургаш,
Доктаадып алгаш,
Аргамчыда туттунган чүвезинге
Чеде берип-тир.
Баарга, артындан көөрге, ай херелдиг,
Мурнундан көөрге, хүн херелдиг
Алдын авыкай2 даңгына
Туттуна берген мындыг бооп-тур.
Алышкылар эмеглежип туруп,
Алдын авыкай даңгынаны
Хүлүп-шарып ап-тырлар,
Улуг акызы тургаштың:
— Бо даңгынаны канчаар бис, оолдар?— деп
Айтырып-тыр.
Эң биче дуңмазы тура:
— Чаңгыс кижини канчаар боор ону!
Ачыты башкыга баар
Тос ай хуусаавыс чедип келген-дир.
Бо даңгынаны аңаа аппарып берзивиссе
Кандыгыл?— деп чугаалап-тыр.
— Шынап-ла шын-дыр — дижип сүмелешкеш,
Даңгынаны бир чамдыызы сөөрткен,
Бир чамдыызы соондан үзээлей сүрүп олурган.
Тоң-Аралчын хаан бир хүн:
«Чуртта каапкан
Он беш тоң куу куурумчу дуңмаларым
Аш чор ирги бе?
Тодуг чор ирги бе?— деп бодап келгеш,
Алдан бир адыр мыйыстыг,
Бора-Хүлүк аъдын мунгаш,
Чуртунче хап чоруп каан чүвең иргин.
Тоң-Аралчын хаан
Чуртунга халдып чедип келгеш,
Өөнүң орнунга көрүп олурарга,
Он беш тоң куу куурумчу алышкылар
Өдек мурнунда хову ортузунда
Бир чүве бүзээлеп алган,
Мурнундан чедип сөөрткени-даа бар,
Соондан үзээлеп иткени-даа бар,
Мындыг чоруп олурганнар-дыр.
Он беш тоң куу куурумчу алышкылар
Тоң-Аралчын хаанның
Алдан бир адыр мыйыстыг Бора-Хүлүк аъдын
Кайы ырактан танып каапкаш,
Чедип кээп-тирлер.
Тоң-Аралчын хаан:
— Кайы хире чор силер, дуңмаларым?— деп
Айтырып-тыр.
Эң биче оол тургаш:
— Силер көжүп чорутканынарның соонда,
Силерниң чуртуңарга үш хонукта олургаш,
Амыдыраар арга тыппайн,
Ачыты башкыга авыралдап бардывыс.
Ачыты башкы алдан кулаш аргамчы берген.
Ол аргамчы-биле куруг черже шалбадаарга,
Аң-мең, кодан-тоолай дээш,
Туттунуп келбес чүве-ле чок чүве-дир.
Сес хүлер аъдывысты
Далайдыва киир хай дептиңер дээрге,
Ынаар киир хай дептивис.
Арзайтынын өвүр талазынга
Аргамчывысты шалбадаарывыска,
Мындыг алдын авыкай кижи туттуна берди,
Өлүрүп каар дээш арай кайгап,
Өлүрбес дээш арай кайгап,
Ачыты башкыга аппар чор бис — деп
Мынча деп-тирлер.
Тоң-Аралчын хаан даңгынаны танып каан,
Курбусту хаанның Тоолай-Чечен даңгыназы болган.
Тоң-Аралчын хаан:
— Ындыг-дыр, дуңмаларым,
Силерни мен ам алгаш, чанар-дыр мен.
Силерни өглеп-баштап,
Малдыг-маганныг кылып каайн.
Силер бо даңгынаны меңээ бериңер — деп чугаалаан.
Алышкылар:
— Ындыг-дыр харын, хаан — дижип,
Хүлүп-шарып алган даңгыназын чежип берип-тир.
Тоң-Аралчын хаан Тоолай-Чечен даңгынаны
Дээрдиве үнмес кылдыр бады-даңгыраан ап,
Аштап-суксаан боорга,
Ашкарып-чемгерип алгаш,
Он беш тоң, куу куурумчу дуңмаларын:
— Соомдан чоруп олуруңар, оолдар — дээш,
Тоолай-Чечен даңгына-биле ушкажып алгаш,
Халдып чана берип-тир.
Тоң-Аралчын хаан аалынга чанып келгеш,
Тоолай-Чечен даңгынаны кадын кылып алгаш,
Он беш тоң, куу куурумчу дуңмаларын өглеп-баштап,
Мал ортузу мал үзүп берип,
Эт ортузу эт үзүп берип-тир.
Тоң-Аралчын хаанның
Кызыл диңзелиг3 бээ кижи,
Тоң-Аралчын хаан Курбустунуң уруун
Ап алган деп дыңнааш:
«Бо-даа орта эвес болган.
Тоң-Аралчын хаанны Курбусту дыңнап каапса,
Кайын орта болур.
Мону кыйгыртып алгаш,
Бир-ле ырак чердиве ыдыптар-дыр»— деп бодааш,
Тоң-Аралчын хаанче хаа ыдыпкан.
Тоң-Аралчын хааннын өргээзинге хаа келгеш:
— Хайырааты бээң кыйгыртты — деп чугаалап-тыр.
Тоң-Аралчын хаан:
— Хайырааты кыйгыртканда канчап орар — дээш,
Алдан бир адыр мыйыстыг
Хүлүк-Боразын эзертенип мунгаш,
Бээниң аалынче хап чоруп каан иргин.
Бээниң сандан ыяш баглаажынга
Аъдын баглааш,
Алдан кижи аргажып угбас ак эжиин
Чан бажынга дээртпейн,
Чаңгыс холу-биле ажып кире бергеш,
Бээниң амыр-мендизин айтырып чугаалажып орган.
Бег:
— Чээ, Тоң-Аралчын хаан,
Мээң мынча ара-албатымның иштинден
Сенден башка ырак черге чорук шыдаар кижи чок,
Алдан бир мыйыстыг Хүлүк-Борадан өске
Аян-чорук шыдаар аът чок-тур.
Шулбустайның оран черинде
Чаа эвес чаа болган чүве-дир,
Ону бээр чоокшулатпайн базып каггаш,
Кээп көр.
Сенден башка часпас адар кижи чок-тур.
Ону баскаш келгеш,
Мээң бег кызыл чиңземни кадап,
Орнумга бег боор сен — деп, чарлык болган.
Тоң-Аралчын хаан:
— Бег кижи чарлык болганда,
Мен дег карачал кижи
Канчап ынайым дээр,
Бараан болуйн — деп сөглээш,
Аъттаныпкаш, аалынга халдып келген иргин.
Тоолай-Чечен кадын:
— Бээң чүге кыйгыртты?— деп айтырып олуруп-тур.
Тоң-Аралчын хаан:
— Шулбустайның оранында чаа эвес чаа үнген,
Ону бо чуртче чоокшулатпайн,
Барып базып кааш,
Бег кызыл чиңземни кадап,
Мээң орнумга бег болур сен.
Шулбустайның оранынче
Сенден башка чедер кижи чок,
Сээң Хүлүк-Бораңдан өске
Чедер аът чок — деп чугаалаар чүве-дир — деп
Мынчап сөглээн чүвең иргин.
Тоолай-Чечен кадын:
— Баар болдуң бе, барбас болдуң бе?— деп
Айтырып-тыр:
Тоң.-Аралчын хаан:
— Бег кижи чарлык болганда,
Мен дег карачал кижи канчап орар?
Баар болгаш келдим,
Ам эртен аъттаныр болдум — деп
Харыылап-тыр.
Тоолай-Чечен кадын ора:
— Мээң соңгу сүргээмден4,
Мээң адамдан корткаш,
Хей мегелеп орар бег-дир оң.
Мээң адам ажына бээр чүве болза,
Бо оранда чүвени канчап-даа каар дизе
Хөңнү кижи болгай.
Сени ырак черже чорудупкаш,
Аңаа элеп-түреп өлзүн дээш,
Ынчап орар бег-дир оң.
Сен-даа ам дуюглуг чүве четпес,
Ушкан куштуң чүү хыралып каар,
Ырак черже чорууруң ол-дур.
Ында чаа-чалбак кайда боор,
Ол дээрге, аза ораны-дыр — деп чугаалап-тыр.
Тоң-Аралчын хаан Тоолай-Чечен кадынының
Сөзүн херекке албайн:
— Ам эртен чоруур кижи болгай мен.
Аштавас-суксавас аъш-чемден
Кылып берип көрем — деп-тир.
Кадын-даа айда, чылда чиир аъш-чемни
Хойнуң чаңгыс чүрээниң иштинге
Сиирип берип тургаш,
Ажын-чемин кылып берип-тир.
Даң аткан пар шакта Тоң-Аралчын хаан
Алдан бир мыйыстыг Хүлүк-Боразын эзертээш,
Сыры дошкун чазын хоюндургалап алгаш,
Мурнунга чоруур Буга-Кара маадырын,
Соонга чоруур сойбуңун5,
Хажыызынга чоруур хааларын эдерткеш,
Будуктуг ыяштың кыры-биле,
Булуттуг дээрниң адаа-биле,
Бедик черниң белинге бастырып,
Чавыс черниң бажынга бастырып,
Кодан черни хоора бастырып,
Хой дег дашты чуура бастырып,
Хап чоруп каан чүвези иргин.
Тоң-Аралчын хаан чоруткандан бээр
Үш хонуп турда,
Бег үш чүс шеригни эдерткеш,
Тоң-Аралчын хаанның аалын
Үш долгандыр бүзээлеп келген.
Тоң-Аралчын хаанның Тоолай-Чечен кадыны
Элей берген хартыга хевин
Септеп селип кааш,
Алдын домбуга ак шайын
Хайындырып кудуп алгаш,
Аъш-чемин делгергей тудуп алгаш,
Бег, кунчуунуң мурнунга сөгүрээш:
— Арзайтының кырында
Алдын кудуктан суг ижер деп келгеш,
Алдын шалбаага киргеш,
Өлүртүп каар чазып турумда,
Силерниң оглуңар адырып алган чүве.
Силерниң оглуңар Тоң-Аралчын хаан-биле
Ажыл кожуп амыдыраар деп турумда,
Силерниң оглуңарны бээ кижи
Шулбустайның оран чериндиве,
Чаа-Чалбак болган дээш,
Мегелеп чорудупкаш,
Кызыл чиңзелиг бег мени
Тудуп алыр деп келди.
Силерге куткан суксунум бо болзун,
Чооглап көрүңер.
Мен-даа боларга кайын туттурар мен.
Экер-эрлик Тоң-Аралчын хаан
Бир шагда чедип келир чадавас.
Чедип келзе, мээң соомдан истээн херек чок.
Аалынга ханы хоюг олурганы дээре деп
Сөглээр силер — деп чугаалааш,
Өөнге чанып келгеш, куш хевин кеткеш,
Дээрдиве ужуп үне берип-тир.
Тоолай-Чечен кадын чер ортузу бар чыткаш,
Хая көрнүп көөрге, кызыл чиңзелиг бээ
Хараган дег малын халайты сүрүп,
Хая дег эдин чүдүрүп алгаш,
Бег, кунчуун катай-хаара алгаш,
Чоруй барган чүвең иргин ийин.
Тоолай-Чечен кадын бар чыда:
«Бир шагда Тоң-Аралчын хаан чедип келгеш,
Мени сүрүп элээр-түрээр чадавас боор,
Мээң аңаа берген бады-даңгыраам
Бар чүве болгай.
Тоң-Аралчын хаан чедип келзе,
Ачыты башкыны таварыыр чадавас.
Аңаа сөглээш, чоруур-дур»— деп бодап келгеш,
Ак-Ойда саадаан Ачыты башкыга баргаш,
Сөглээн иргин.
— Арзайтының кырында алдын кудуктан
Суг ижер деп келгеш,
Алдын шалбаага киргеш, Өлүртүп каар чазып турумда,
Тоң-Аралчын хаан амы-тыным алган чүве.
Тоң-Аралчын хаан-биле
Ажыл кожуп амыдыраар деп олурумда,
Тоң-Аралчын хаанны бээ кижи
Шулбустайның оран чериндиве
Чаа-чалбак болган дээш,
Мегелеп чорудупкаш,
Мени тудуп алыр деп келирге,
Дезип үндүм.
Чоруп ора хая көөрүмге,
Тоң-Аралчын хаанның аал-орадын, мал-маганын
Эжелеп-олчалап алгаш барды.
Экер-эрлик Тоң-Аралчын хаан
Бир шагда чедип келзе,
Тоолай-Чечен кадын дээрдиве үне берди
Деп сөглээр силер.
Мээң ачам кончуг кижи болгай.
Мени истээн херек чок.
Адаң-иеңниң сөөгүн тып, тудуп кагзыңза,
Эки боор дээр силер.
Ынчаарга мону Тоң-Аралчын хаанга
Дамчыдып берип көөр силер — дээш,
Оң холунга чораан билектээжин уштуп кааш,
Чоруй барган чүвең иргин.
Шыяан ам! Тоң-Аралчын хаан
Та чежеге, кажанга чоруп келген чүве,
Кыш болганын хыраадан билип,
Хылырадыр челзип,
Чай болганын шалыңындан билип,
Шалырадыр челзип чорааш,
Шулбустайның оран черинге
Чеде берген чүвең иргин.
Шулбустайның оран черинде
Чаа-чалбак-даа болбаан,
Куйт дээр кускун-даа чок,
Сайт дээр сааскан-даа чок,
Мындыг оран болган.
Тоң-Аралчын хаан:
«Чүнү ынча дээр бег боор?»— деп бодап,
Дилеп чоруп берген чүвең иргин.
Мугур үш хонукта дилеп келгениниң соонда,
Бир черге чортуп чоруурга,
Кажан шагда үрелген
Чамырык6 куу бажың туруп турган.
Тоң-Аралчын хаан:
«Оран-чуртка баарга,
Бег: «Чүнү үреп-талап кагдың?»— деп айтырарга,
Чүнү сөглээр боор?
Мону-даа болза, үреп каар-дыр»— деп бодап келгеш,
Чамырык куу бажыңны
Аът кырындан буза соптарга,
Кара ширээ кырында
Хүлер колду7 хып турган.
Колдунуң иштинден берзенип каапкан
Чанагаш оол үне халып келгеш, кыйгырбышаан,
Колдуну бир долгандыр чүгүрерге,
Аъттыг, боолуг бир чүс шериг
Чамырык бажыңдан туруп келгеш,
Ийи долгандыр чүгүрерге,
Аъттыг, боолуг ийи чүс шериг,
Үш долгандыр чүгүрерге,
Аъттыг, боолуг үш чүс шериг туруп келгеш,
Тоң-Аралчын хаанның аъдын, бодун
Адып-боолап туруп берген чүвең иргин.
Тоң-Аралчын хаан ынча дүк-түмен амытанны
Адар-боолаар-даа аайын тыппайн,
Аъдының кырындан кайгап туруп алган.
Бора-Хүлүк былгыргылааш:
— Сооңда, мурнуңда, хажыыларыңда эдерткен
Хамык улузуң дооза өлүртүп кагды ышкажыл.
Сен дын, кара чааскаан арткан-дыр сен.
Бир эвес часпас адар болзуңза,
Дөө хып турган хүлер колдунуң
Белдириниң дап дал ортузундан үзе адывыт.
Оон башка бо ара амытанны
Адып, боолап-даа турзуңза,
Катап дирлип келир — деп чугаалаан.
Тоң-Аралчын хаан:
«Бо-даа болбас чүве-дир»— бодап келгеш,
Айлык черже арта халыда бергештиң,
Хып турган хүлер колдунуң
Белдириниң дап дал ортузундан
Үзе адып дүжүрүптерге,
Имигейнип, адып-боолап турган
Дүк-түмен шериг чаңгыс угда
Калбаш кылдыр барып ушкулааш, өлгүлээн.
Тоң-Аралчын хаан огун барып алгаш,
Бодунуң өлген улузун диргизип-даа алганда чок,
Аал-чуртунче ээп чоруп каан чүвең иргин ийин.
Та чежеге, кажанга чоруп келген чүве,
Чер ортузу чедип орда,
Дөңгүр ак шары мунган,
Улуг ак таалың артынган,
Сегел салы курлак четкен,
Азыг салы эктин ашкан
Ашак кижи Тоң-Аралчын хаанга ужуражып келген.
Ашак амыр-менди айтыргаш,
Дүже халааш,
Таалыңын чаңгыс холу-биле дүжүргеш,
Оозунуң кырынга сандайланып ора,
Кызыл хөөргезин уштуп сунуп:
— Чаа, оглум, барган чааң бастынды бе?—деп
Айтырып-тыр.
— Бастынды — деп,Тоң-Аралчын хаан
Мындыг харыылаан.
Ашак:
— Чаа, оглум, куруг чуртуңга баргаш,
Ырмаң сындың чажың чандын халак!
Ак-Ойда саадаан Ачыты башкыдан
Чүү-даа чүвени оон дыңнап алыр сен — деп чагааш,
Таалыңымны арта каап берип көр — деп-тир.
Тоң-Аралчын хаан ашактың чаңгыс холу-биле
Дүжүрүп алган таалыңын
Ийи холдап арай боорда
Арта каап берген.
Ашак аъттанган соонда,
Черже-даа киргени билдирбейн,
Дээрже-даа үнгени көзүлбейн,
Чиде хона берип-тир.
Тоң-Аралчын хаан:
«Кандыг аай элдеп ашак боор?
Ол чүү деп чугаалаары ол боор?
Чаңгыс холдап дүжүрүп алган таалыңын
Ийи холдап арай боорда арта кагдым,
Кандыг элдеп чоор,
А боду кайнаар чой баар
Ашак боор?»— деп бодап,
Аъттангаш, халдып чоруп каап-тыр.
Тоң-Аралчын хаан аал-чуртун-даа
Барып көргенде чок,
Ак-Ойда саадаан Ачыты башкызынче
Хап чоруп каан.
Чеде бергеш, аъдын баглаажынга баглааш,
Ачыты башкызындан чүве айтырар дээш,
Тейлеп-ле турган.
Ачыты башкызы Тоң-Аралчын хаанның
Хилинчек үүлгеткенинден корткаш,
Чүнү-даа чугаалавайн
Олуруп-ла турган чүвең иргин.
Тоң-Аралчын хаан үш хонукта
Тейлеп келгениниң соонда,
Ачыты башкызы:
— Кызыл чиңзелиг бээң кижи
Сени өлүртүп калзын дээш,
Шулбустайның оран чериндиве
Чаа-чалбак болган деп мегелеп чорудупкаш,
Тоолай-Чечен кадыныңны тудуп алыр дээш келирге.
Кадының дээрдиве ужугуп үне берген-дир.
Экер-эрлик аал-ораныңны,
Ак малыңны куйт дээр кускун чок,
Сайт дээр сааскан чок кылдыр
Бээң олчалап-эжелеп алгаш барган-дыр.
«Тоң-Аралчын хаан бир шагда чедип келзе,
Тоолай-Чечен кадының дээрдиве
Дезип үне берди деп сөглээр силер.
Мээң ачам кончуг кижи.
Мени сүрген херек чок,
Адаң-иеңниң сөөгүн тып тудуп каар сен.
Мону Тоң-Аралчын хаанга бээр сен — дээш,
Тоолай-Чечен даңгына
Оң холунуң билектээжин уштуп кааш,
Чоруй барды деп чугаалады.
Чарт ыяш-даа сынар,
Чалым хая-даа бустур,
Курбусту хаанның орукта үш доскуулу база бар.
Ону эртери берге дээр чорду»— деп чугаалаан иргин.
Тоң-Аралчын хаан ыыт-даа чок үнгеш,
Аъдының чанынга кээп, таакпылап ора,
«Аал-чуртка баарга, чүү-даа чок.
Өлзе-даа чаңгыс бодум ыйнаан,
Арзайты тайгазының кырындыва үнгеш,
Алдын, мөңгүн кудуктарны манаар-дыр,
Тоолай-Чечен даңгына оон кээп,
Чунар-ла ыйнаан бо»— деп бодап келгеш,
Алдан бир мыйыстыг Бора-Хүлүүн мунгаш,
Арзайтының кырындыва хей илби-биле
Тос каът челээш тырттынгаш,
Ооң кыры-биле кырладып үне берген чүвең иргин.
Тоң-Аралчын хаан Арзайты тайганың кырында
Алдын кудук, мөңгүн кудуктуң
Чанынга баргаш, аъдын киженней салгаш,
Тоолай-Чечен даңгынаны
Манап олурган чүвең иргин ийин.
Тоң-Аралчын хаан бир ай иштинде удувайн,
Чем-аъш-даа чивейн,
Бир ай иштинде олуруп келген.
Чүү-даа чок боорга,
Бир ай төнүп, чаа ай үнүп турда,
Аъдын куу аът мыяа кылдыр хуулдургаш,
Боду куу терезин бооп хуулуп туруп алган чүвең иргин
Тоолай-Чечен даңгына челээш тырттынгаш,
Оон туттунуп бадып ора, чыт каккаш,
Дедир үне берген.
Аалынга баргаш, Тоолай-Чечен даңгына
Шивишкинин айбылаан:
— Алдын домбуга алдын кудуктан,
Мөңгүн домбуга мөңгүн кудуктан суглап эккел,
Ол кудуктар чыттыг чүве-дир,
Мен ынаар барып шыдавас-тыр мен.
Шаанда ол кудуктарга чорааш,
Туттурган-даа кижи болгай мен — дээн.
Шивишкин алдын домбузун,
Мөңгүн домбузун тудуп алгаш,
Алдын кудук, мөңгүн кудуктарга
Чедип келген чүвең иргин.
Шивишкин кудуктарга чедип келирге,
Кудуктарның аксында бир кижи орган.
Кудук аксында олурган кижи:
— Кырган кижи уза албас хире
Апарган кудуктар-дыр.
Силерге сугну мен узуп берейн — дээштиң,
Алдын кудуктан алдын домбуга сугну ускаш,
Алдын билектээжин домбунуң дувунге
Суп каан иргин.
Тоң-Аралчын хаан:
— Силер чеде бээриңерге,
Тоолай-Чечен даңгына
«Чыдыг чүве чүү-дүр?»— деп айтырар эвес бе.
Ынча дээрге:
«Хөй чылгы суг ижип турган боор,
Бир кудукта мыйыстыг мал
Дүжүп өлү берген чыдыр,
Ооң чыды боор.
Ол малды уштуп чадап кагдым»— дээр силер.
«Кижээ душтуң бе?»— деп айтырар боор.
«Черле кижээ душпадым»— дээр силер — деп
Чагып-чагып шивишкинни чорудупкан.
Шивишкин чеде бээрге, Тоолай-Чечен даңгына:
— Кудуктарда чыдыг чүве чүү-дүр?— деп айтырган.
Шивишкин:
— Хөй чылгы кудуктардан
Суг ижип турган боор,
Бир кудукта мыйыстыг мал
Дүжүп өлген чыдыр — деп харыылаан.
Даңгына:
— Мыйыстыг мал деп чүң боор?
Инек эвес, мыйыстыг мал турар боор бе?
Алдыы оранда Тоң-Аралчын хаанның
Алдан бир адыр мыйыстыг
Бора-Хүлүк аъдындан башка,
Мыйыстыг мал бар эвес.
Кудуктуң чанында
Кижи бар-дыр бе?— деп айтырган.
Шивишкин:
— Кижи-даа чок чүве-дир — деп харыылаан.
Тоолай-Чечен даңгына:
— Чүнүп алыйн, алдын домбуда сугну
Холумга кудуп бээйт, шивишкин — дээрге,
Шивишкин даңгынага алдын домбуда сугну
Даңгынаның холундува кудуп берип-ле турган.
Адак сөөлүн кудар орта, алдын билектээш
Тоолай-Чечен даңгынаның холун орта кээп дүшкен.
Тоолай-Чечен даңгына
Алдын билектээшти көөрге,
«Тоң-Аралчын хаанга бээр силер»— дээш,
Ак-Ойда Ачыты башкыга берип каан
Билектээжи болганын танып каан.
Даңгына:
— Кижи көрбедим деп чүңүл, шивишкин?
Алдыы оранга чорааш,
Өлүп каар чазып чорумда,
Тыным алган Тоң-Аралчын хаан
Ол кудукта кедеп чыдары ол-дур.
Ооң аъдындан өске мыйыстыг аът бар эвес.
Ол аът канчап кудукка
Дүжүп өлүп каар боор?
Сен черле кижи көрген боор сен?
Чажырбайн сөглеп көр.
Тоң-Аралчын хаан мени сүрүп кел чыдар-дыр.
Барып душпааже хоржок-тур.
Че, чоп ыыттавайн ор сен?
Сен черле бир кижиге душкан боор сен — деп
Даңгына шамнап оруп берген.
Шивишкин:
— Кижи көрбедим — дээрден өске
Чүнү-даа сөглевээн-дир.
Тоолай-Чечен даңгына
Аъш-чем кылып белеткеп алгаш,
Челээш тырткаш, ону кырлап чорааш,
Алдын кудук, мөңгүн кудукка чедип келген.
Тоң-Аралчын хаан
Алдан бир адыр мыйыстыг Бора-Хүлүүн
Киженнээш, оъткарып алган,
Боду карара када берген,
Алдын кудук, мөңгүн кудуктуң чанында
Бо олуруп-тур.
Тоолай-Чечен даңгына
Амыр-мендизин айтырышкаш,
Белеткеп алгаш келген аъжы-чеми-биле
Тоң-Аралчын хаанны ашкарып-чемгерип
Турган чүвең иргин.
Тоолай-Чечен даңгына:
— Сен чорутканың соонда,
Кызыл чиңзелиг бег мени тудуп алыр,
Сээң аал-чуртуңну
Эжелеп-олчалап алыр дээш келирге,
Куш хевим кедипкеш, дезип үндүм.
Үстүү оранче үнүп бар чыда хая көрнүрүмге,
Ак малыңны, аал-ораныңны
Эжелеп-олчалап алгаш барды.
Дээрдиве ыыт-дааш чок үнүп чоруй баарга,
Кайын тааржыр деп бодап келгеш,
Ак-Ойда Ачыты башкыга бо дугайын чугаалааш,
Бо алдын билектээшти сени
Үрелгиже эдилезин дээш, каапкан мен — деп
Тоң-Аралчын хаанга чугаалап олурган.
Тоң-Аралчын хаан:
— Ачыты башкыга ужурашкаш,
Алдын билектээшти алгаш келгеш,
Сээң алдын домбуң иштинге суккаш,
Чорудупкан мен — деп орда,
Тоолай-Чечен даңгына үзе кирип:
— Мээң адам-даа кончуг кылыктыг кижи болгай.
Сен ам ынаар үнген херээң чок.
Харын мал-маганың, аал-ораның барып ап ал.
Ынаар үнер-даа дээриңге
Орукта үш доскуул база бар.
Мээң изим истээр, соом соңнаар диве — деп чугаалаан.
Тоң-Аралчын хаан:
— Мал-маган, аал-оран, ада-ие-даа канчаар.
Сээң сооңдан сүрүп чорааш,
Өлзе-өлүйн, дирилзе-дирлийн — деп харыылаан.
Тоолай-Чечен даңгына:
— Доскуулдарны эртер аргаң чок.
Ону эрте-даа берзиңзе,
Үш катап чаңнык дүжүрүпсе,
Канчаар сен?— деп айтырган.
Тоң-Аралчын хаан:
— Мен-даа доскуулдарны кайын тоор мен.
Чаңнык дүжүрзе, база-ла ажырбас боор дээрге,
Даңгына:
— Бодуңну бодуң бил — дээш,
Дээрдиве солаңгы тырткаш,
Ону кырлап үне берген.
Тоң-Аралчын хаан-даа Бора-Хүлүүн мунгаш,
Сүмбер-Ууланың кырынга халдып үне бергеш,
Хей илби-биле дээрден солаңгы дүжүргеш,
Ону өрү хап үне берген.
Шыяан ам. Тоң-Аралчын хаан
Үстүү оранга үне бергеш,
Халдып бар чоруурга,
Ийи тайга дег эгер, казар деп ийи ыт:
Тоң-Аралчын хаан алдын допуржак кымчызы-биле
«Аъдын өлүрер, бодун өлүрер»— дижип келгеннер.
Ийи ыттың моюннарын оора шапкаш:
— Бо үеде чугаа болзун,
Соңгу үеде тоолга каттышсын,
Алдыы оранга кодан ээрер
Ыттар болзун!— дээш,
Алдыы оранче дүжүр октап бадырыпкан.
Оон ынай халдып чоруурга,
Ийи Хаан-Херети куштар:
«Аъдының саарын, бодунуң саарын үзе тевер»— дижип,
Ылыйып-хылыйып келгеннер.
Тоң-Аралчын хаан кадаң болут8 үлдүзү-биле
Ийи куштуң моюннарын оора шапкылааш:
— Бо үеде чугаа болзун,
Соңгу үеде тоолга каттышсын,
Бо оранның кужу безин
Кижи чиир деп чүзү боор,
Алдыы оранга уруг-дарыг
Согун чүглеп адар
Эзир деп куш болзун!— дээштиң,
Алдыы оранче октап бадырыпкан чүвең иргин.
Оон ыңай халдып бар чоруурга,
Дөрт даванында дөрт хылыштыг,
Азыгларында хылыштарлыг ийи ак буура:
«Бодун, аъдын одура дайнаар»— деп кел чораан.
Тоң-Аралчын хаан кадан болут үлдүзү-биле
Моюннарын одура шапкылааш:
— Бо үеде чугаа болзун,
Соңгу үеде тоолга каттышсын,
Бо оранның малы безин
Кижи чиир деп чүү боор?
Алдыы оранга аян кылырда
Аштавас-суксавас теве мал болзун!— дээштиң,
Даваннарында, азыгларында хылыштарын
Үзе шапкылааш,
Алдыы оранче октап бадырыпкан чүвең иргин.
Оон ыңай халдып бар чоруурга,
Изиг кызыл демир кижи:
«Сени эрттирбес мен, өлүрер мен»— дээш,
Тоң-Аралчын хаанны сегирип алган.
Тоң-Аралчын хаан тура:
— Өлүрерин өлүрер-дир сен.
Эртен даң бажында көржүүлү — дээш,
Адырлып, ажыт кирип алгаш,
Бодун долгандыр тос каът дош доңуруп алгаш,
Эртенинде кызыл демир кижини
Сегирип алган.
Ийи кижи-даа хүрежип-ле турган.
Тоң-Аралчын хаанның долгандыр доңуруп алган
Тос каът дожунуң чаңгыс кадынга
Дээр эрип келгениниң соонда,
Изиг демир кижи дазырткайндыр
Бустугулап чаштагылай бергилээн.
Тоң-Аралчын хаан доскуулдарны эртип алгаш,
Кидис хевенектиг, таагылыг чаваалыг
Оол бооп хуулуп алгаш,
Тоолай-Чечен даңгынаның аалынга чеде берип-тир.
Багай таагылыг чаваазын баглаашка баглап кааш,
Даңгынаның өөнге кире берген.
Тоолай-Чечен даңгына оргаш:
— Кайыын бээр келдиң?
Бо оранга алдыы оранның кижизи
Келбес ужурлуг чүве болгай — деп айтырган.
Кидис хевенектиг оол:
— Оран кезип чоруур оол-дур мен.
Бызаа кадаргаш, быдаа ижер чер болза,
Хой кадаргаш, хойтпак ижер чер болза — деп,
Дилеп чоруур кижи мен — деп харыылаан.
Даңгына демги оолга
Божа сарыг-суу куттуруп берген.
Биеэ оол хүнзедир орган черинден турбайн
Олура хүнзээш, кежээзинде
Тоң-Аралчын хаан боду бооп көзүлген.
Тоолай-Чечен даңгына алгырыпкаш:
— Кончуг-ла кижи-дир сен але.
Мени деп чорааш,
Өлүр тынын-даа сагынмас.
Хамык доскуулду база эртип келген.
Ам канчаар дээр боор,
Ачам дыңназа, ат кылыр-ла-дыр.
Ачамга бодуң бооп көзүлбейн,
Маңаа келгениң дег
Хуулуп албаажеңче хоржок — деп
Мынчап чагаан чүвең иргин.
Ийи-үш-даа хонганының соонда,
Бир эртен Тоң-Аралчын хаан
Тоолай-Чечен даңгынага:
— Чеже чаштынар боор.
Ачаңга барып сөгле өөвүсте самдар оол келди,
Бызаа кадарары эки,
Быдаа ижери быжагай,9
Хой кадарары кончуг,
Хойтпак ижери коргунчуг кижи-дир-де — [дээрге,]
Тоолай-Чечен даңгына
Адазының өргээзинче кылаштап чоруй барган.
Тоолай-Чечен даңгына адазының өөнге баргаш,
Шай ижип олура:
— Алдыы орандан өөвүсте самдар оол келди.
Бызаа кадарары эки,
Быдаа ижери быжагай,
Хой кадарары кончуг,
Хойтпак ижери коргунчуг оол-дур.
Хоюңар, бызааңар кадарып көрейн
Дээр оол-дур, ачай — деп чугаалаан.
Хаан боданып олура:
— Ээ, охаай, уруум!
Алдыы орандан үнүп келир чүве кайда боор!
Ажыктыг чүве-дир оң.
Ол самдар чувеңни ам эртен инек саар үеде
Ыдык-Тейже үндүрүвүт.
Ол чүвеге чаңнык дүжүрүп кааптайн — деп
Уруунга чугаалаан чүвең иргин.
Тоолай-Чечен даңгына чанып келгеш,
Тоң-Аралчын хаанга:
— Ачам мынча дээр чүве-дир:
Алдыы орандан үнүп келир чүве кайда боор,
Ажыктыг чүве-дир оң.
Ол самдар чүвеңни ам эртен инек саар үеде
Ыдык-Тейже үндүрүвүт.
Ол чүвеге чаңнык дүжүрүп кааптайн — деп олур.
Канчаар кижи боор сен?
Мен оон арга-хоргазын тыппас-тыр мен — деп
Чугаалаан чүвең иргин.
Тоң-Аралчын хаан олура, кадынынга:
— Кижи мунгараар чүү боор ында — деп чугаалааштың,
Тос кудургазын, тос хөндүргезин
Көктеп алган чүвең иргин.
Тоң-Аралчын хаан эртенинде
Инек саарының мурнуу чарыында
Тура халып келгеш,
Алдан бир адыр мыйыстыг Бора-Хүлүүн
Тос кудургазы-биле кудургалап,
Тос хөндүргези-биле хөндүргелеп,
Туруп эзертээш, аъттангаштың,
Ыдык-Тейниң кырынга үне халды бергеш,
Манап турда,
Соңгу чүктен кезек кара булут сырлып кээп,
Бир кызаш дээш, бир чаңнык дүжүрерде,
Чүс бир черниң черинге халдып барып дүшкен.
Чаңнык Тоң-Аралчын хаанның
Куруг орнунга барып дүжүп,
Ыдык-Тейни өрттендир чип кире берген иргин.
Тоң-Аралчын хаан Ыдык-Тейниң кырынга
База катап халдып үне берген.
База катап кара булут тыртып келгеш,
Чаннык дүжүрер орта,
База чүс бирниң черинге халдып барып дүшкен.
Чаңнык Тоң-Аралчын хаанның
Куруг орнунга барып дүжүп,
Ыдык-Тейни өрттендир чип кире берген иргин.
Тоң-Аралчын хаан үш удаазында
Ыдык-Тейниң кырынга база катап
Халдып үне берген.
База катап кара булут тыртып келгеш,
Чаңнык дүжүрер орта,
База чүс бирниң черинге
Халдып барып дүшкен.
Чаңнык Тоң-Аралчын хаанның
Куруг орнунга барып дүжүп,
Ыдык-Тейни өрттендир чип
Кире берген иргин.
Тоң-Аралчын хаан үш айыылдың үжелдирзин
Эрттирип алгаш, Ыдык-Тейде дүшкен
Октарының шуптузун бөлүп алгаш,
Боду бооп көстүп алгаш, Курбусту-Хаанга:
— Херектиг чүвең бе? Херекчок чүвең бе?— деп,
Хорадавас боду хорадап,
Ажынмас боду ажынып,
Чыып алган хамык октарын
Курбусту-Хаанның өргээзин долдур чажыпкаш,
Өөнге барып дыштанып чыдып алган.
Курбусту-Хаан кортпас боду орта коргуп,
Сүрээдевес боду орта сүрээдеп,
Алдын аастыг кара көгээржиинге
Арага-дарызын куткаш,
Алдан ама10 ак кадаан тудуп алгаш,
Уруунуң өөнге кээп,
Күдээзи Тоң-Аралчын хаанга
Алдан ама ак кадаан туткаш:
— Кылыктыг бак кижи болгаш,
Эки күдээмге чаңнык дүжүрүп туруп-тур мен.
Мээң багым кыжырбас силер, күдээм — деп
Бараалгаан чүвең иргин.
Тоң-Аралчын катынга харыы кылдыр
Чүве-даа ыыттаваан.
Курбусту-Хаан күдээзи Тоң-Аралчьш хаанга
Арагазын сөңнеп туткан.
Тоң-Аралчын хаан катының берген арагазын
Өрү-куду-даа сунмайн ижипкен.
Катышкылар-даа ам-на
Узун чугаазын чугаалажып,
Арагалап олуруп алган иргин.
Курбусту-Хаан кежээликтей
Өргээзинче чанып чоруй барган иргин.
Бир эртен Курбусту-Хаан күдээзин
Кел деп кижи ыдып-тыр.
Хаан катының өргээзинге,
Тоң-Аралчын хаан кире бээрге, шай куткан.
Тоң-Аралчын хаан шайлааш,
Үнер деп орда, хаан-каты:
— Оран-чурттуг кижи
Чанар-ла сен ыйнаан,
Ол чанарыңда, кадайыңны алгаш,
Чанар-ла сен ыйнаан, оглум.
Ынчаарга, алдыы оранда
Адыгыр-Кара-Маңгыс бар-дыр.
Шагны амыржытканнай амыржыдып,
Ону барып базып кааштың кел. оглум,
Ол маңгыс чер иштинде кижи сиири-биле
Хүлүттүнүп алгаш, чыдар чүве.
Оозу үстүр болза, оранны аңдара
Тептер чүве-дир — деп чугаалааш,
Тоң-Аралчын хаан:
— Хаан кижи айбылап орда,
Карачал кижи канчап ынайым дээр боор,
Барайн, катым — деп чугаалааш,
Аъттангаш, өөнге хап кээп-тир.
Тоолай-Чечен даңгына:
— Ачам чүнү чугаалай-дыр?— деп
Тоң-Аралчын хаанны айтырып-тыр.
Тоң-Аралчын хаан:
— Хаан катым алдыы оранда
Адыгыр Кара-Маңгыс бар,
Ону базып кааш кел.
Ооң соонда кадайың алгаш,
Чанар сен дээр чүве-дир — деп харыылаан.
Тоолай-Чечен даңгына:
— Ачамның сагыжы кара кижи,
Сени өлүрер дээштиң ынаар айбылааны ол-дур.
Ынаар баарының орнунга
Мээң адам-иемни нөгүчүлеп11 каапкаштың,
Мени алгаш бар — деп чугаалаан.
Тоң-Аралчын хаан:
— Сээң адаң-иеңни кандыг нүгүлдүг дээштиң,
Өлүрер боор?
Адыгыр Кара-Маңгысты базып каар бооп
Берген аксым бар.
Эр кижи соругдаан соруунга четпес болза,
Соңгу назында дөжек-ширтек чүдүрер
Дүңгүр көк буга бооп төрүүр чүве дээн.
Ам эртен ынаар чоруур кижи мен — деп
Чугаалаан иргин.
Даң бажы пар шакта Тоң-Аралчын хаан
Алдыы орандыва солаңгы дүжүргештин,
Ооң кыры-биле кырладып халдып
Бады барган чүвең иргин.
Алдыы оранга чедип келгеш,
Бир-ле черге Маңгысты дилеп чортуп чоруурга,
Чүс лама сымыранчып кылаштажып чораан.
Тоң-Аралчын хаан ламаларга ужурашкаш:
— Кайнаар баарыңар ол?— деп айтырган.
Ламаларның бирээзи:
— Чүс кижи баары тып алыр дээш чор бис — деп харыылаан.
Тоң-Аралчын хаан:
— Ону канчаарыңар ол?— деп айтырган.
Ламаларның бирээзи:
— Адыгыр-Кара-Маңгыска бээр дээштиң,
Ынчап чор бис.
Бежен кижини өлүргеш,
Баарын бо ап чор бис — дээн.
Тоң-Аралчын хаан:
— Адыгыр-Кара-Маңгыс деп чүве кандыг чүвел?
Ок-боо дыңныр чүве бе?— деп айтырган.
Ламаларның бирээзи:
— Адыгыр-Кара-Маңгыс чер иштинде,
Кижи сиири-биле хүлүттүнүп алгаш, чыдар чүве.
Адыгыр-Кара-Маңгыс чүс хонгаш-ла,
Чүс кижиниң баарын чиир амытан-дыр.
Эртен чүс кижиниң баарын аппарып бээрге,
Ону чиир, хүн хөөреп чорда,
Маңгыс ожаарап чыдып алгаштың,
«Удудум-удудум»— деп хаарыктай бээр.
Ол удувааны ол болур.
«Удувадым-удувадым» деп хаарыктай бээр,
Ол удуй бергени ол болур.
Удуй бергенде, Адыгыр-Кара-Маңгыстың
Ийи хавааның аразынга
Ийи хүлер буга үнүп келгеш,
Каъттажып келир орта,
Ийи моюн дөзүнден каътташтыр,
Үзе адыптар болза,
Маңгыс ам өлүп болур.
Оон башка Адыгыр-Кара-Маңгысты
Канчап-даа өлүрер арга чок,
Шулу боду шой чүве болгай — деп
Харыылаан чүвең иргин ийин.
Тоң-Аралчын хаан:
— Адыгыр-Кара-Маңгыска мени эдерти бериңер.
Чүс кижи баарын маңгыска аппарып бериңер.
Ооң соонда оон ырай бериңер.
Ону өлүрер кижи мен мен — деп
Ламаларга чугаалаан иргин.
Тоң-Аралчын хаанны ламалар
Адыгыр-Кара-Маңгыстың чанынга
Эдертип чедире бергеш,
Чүс кижиниң баарын маңгыстың
Аксындыва киир каап берген.
Адыгыр-Кара-Маңгыс чүс кижиниң баарын чипкештиң:
— Ам чүс хонгаш, чүс кижиниң баарын
Чиир мен — деп чаңчаттынып чугаалаан иргин.
Тоң-Аралчын хаан:
— Силер чоруй баргылаңар, ламалар.
Адыгыр-Кара-Маңгыстың бажын
Мен билгей мен аан — деп чугаалаан.
Ламалар-даа корга-корга халчып
Чоруй баргылап-тыр.
Тоң-Аралчын хаан
Эртен тырттынган боду
Кежээге дээр,
Кежээ тырттынган боду
Эртенге дээр тырттынып,
Адыгыр-Кара-Маңгысты
Кезенип туруп берген чүвең иргин.
Таптыг-ла хүн хөөреп чорда,
Адыгыр-Кара-Маңгыс ожаарап чыдып алгаш,
«Удудум-удудум» деп хаарыктаанының соонда,
«Удувадым-удувадым» дээш хаарыктай бээрге,
Ийи хавааның аразынга
Ийи хүлер буга каъттажып келген.
Кезенип чыткан Тоң-Аралчын хаан
Ийи хүлер буганың моюннарын каътташтыр
Үзе адып дүжүрүпкеш,
Чүс бирниң черинге халдып барып дүшкен.
Адыгыр-Кара-Маңгыстың ханы
Ой черлерни куду дамырак кара суглар дег
Агып бадып турган.
Маңгыстың амызы үстүрде
Үстүү оран төктү бер чазып,
Курбусту-Хаан шай ижип ора,
Шайлыг аяан ширээ кырынга
Тургуза салып каары орта,
Аякта шайы төктү бер чазып
Чайгыла берген.
Курбусту-Хаан:
— Тоң-Аралчын хаан-биле кижи
Бержип болбас амытан-дыр.
Адыгыр-Кара-Маңгысты өлүрүп каапты — деп
Чугаалап орган.
Тоң-Аралчын хаан халдып баргаш,
Огун алгаш, үстүү орандыва үне халдып келгеш,
Курбусту-Хаан катынга:
— Адыгыр-Кара-Маңгысты өлүрүп кагдым, хаан.
Мен ам чанар кижи мен, хаан.
Бөлүк чурттуг, бөкпек малдыг кижи мен.
Даңгынаңарны алгаш, чорууйн — деп чугаалаан.
Курбусту-Хаан:
— Аныяк кижи дыка далаш чорбас, оглум.
Сени база бир черже айбылаайн.
Адыгыр-Кара-Маңгыстың ачы-төрели болур
Хүлер-Маңгыс бар.
Ону өлүрүп кааштың кел, оглум.
Чүвени амыржыртканнай амыржыт.
Оон кээриңге, дүнде дүн чок, хүнде хүн чок,
Чер-чуртуңче көжүп бадар сен.
Мында чүү-хөөңнү мен белеткеп турайн — деп
Чугаалаан иргин.
Тоң-Аралчын хаан:
— Андыг-дыр, хаан, Хүлер-Маңгысче
Барып көөр-ле бооп-тур мен — деп харыылааш,
Өөнче чана берген.
Тоолай-Чечен даңгына:
— Адыгыр-Кара-Маңгысты өлүрдүң бе?
Канчалдың?— деп айтырган.
Тоң-Аралчын хаан:
— Өлүрүп кааш, кел чыда
Хатым сугга кирдим.
Катым база катап айбылай-дыр.
Адыгыр-Кара-Маңгыстың ачы-төрели
Хүлер-Маңгысты базып кааш кел дидир.
Чүвени амыржытканнай амыржыткаш,
Кадайны алгаш,
Дүн-хүн чок чанар сен,
Мында хамык чүү-хөөңнү мен
Белеткеп турайн дидир — деп чугаалаан.
Тоолай-Чечен даңгына:
— Өлбээн бодуң ам өлүр-дүр сен,
Хүлер-Маңгыс дээрге,
Адыгыр-Кара-Маңгыстан артык
Шыдалдыг чүве болгай.
Бут шуглаар мугулай12 деп чорааш,
Ынчап өлүрүң ол бе?
Ынаар баарының орнунга,
Мээң адам-иемни дайычылап13 каапкаш,
Мени алгаш, чоруй бар — деп мынчап сөглээн.
Тоң-Аралчын хаан:
— Сээң адаң-иеңни кандыг буруулуг дээш өлүрер мен?
Хаан кижи айбылаарга,
Карачал кижи канчап олурар боор?
Өлүр-даа болза, чаңгыс бодум.
Өлбес-даа болза, чаңгыс бодум.
Ам эртен чоруур кижи мен — дээн.
Тоң-Аралчын хаан-даа чүзү боор,
Эртенгиниң даң аткан пар шакта
Алдыы орандыва солаңгы дүжүрүп алгаш,
Ооң кыры-биле кырладып халдып
Бады барган чүвең иргин.
Тоң-Аралчын хаан алдыы оранга баргаш,
Хүлер-Маңгысты тыппаан,
Бир-ле черге дилеп чоруурга,
Чүс шуваганчы сымыражып,
Кылаштажып чораан-дыр эвеспе.
Чүс шуваганчыга ужурашкаш,
Тоң-Аралчын хаан:
— Кай баарыңар ол боор, шуваганчылар?— деп
Айтырып-тыр.
Шуваганчыларның бирээзи:
— Чүс кижи баары тып алыр дээш чор бис — дээн.
Тоң,-Аралчын хаан:
— Чүс кижи баарын
Канчаарыңар ол боор?— деп айтырган.
Шуваганчыларның база бирээзи:
— Хүлер-Маңгыска бээривис ол — дээн.
Тоң-Аралчын хаан:
— Ооң дыңныр чери бар бе?— деп айтырган.
Бир шуваганчы:
— Чок чүве, Хүлер-Маңгыс дээрге,
Шулу боду хүлер-биле бүткен боор чүве.
Бис чүс кижиниң баарын аппарып бээривиске,
Ону чигеш, хүн херелинге оюрзай14 удуй бээр.
Ол удуй бээр орта, думчуунуң ийи үдүнден
Ийи сыр чылан үнүп келгеш,
Ооң ооргазын дургаар ойнай бээр.
Ол чыланнар ойнап тура, каъттажы бээрде,
Ийи мойнундан ийи чүве кылаш дээр орта,
Ону таварыштыр ийи мойнундан
Каътташтыр үзе адыптар болза.
Өлүр боор деп бодаар бис — дээн.
Тоң-Аралчын хаан:
— Хүлер-Маңгыска мени эдерти бериңер.
Чүс кижи баарын Маңгыска аппарып бериңер.
Ооң соонда оон ырай бериңер.
Ону өлүрер кижи мен мен — деп
Шуваганчыларга чугаалаан иргин.
Тоң-Аралчын хаанны шуваганчылар
Хүлер-Маңгыстың чанынга эдертип чедире бергеш,
Чүс кижиниң баарын Маңгыстың аксындыва
Киир каап берген.
Хүлер-Маңгыс чүс кижиниң баарын чипкештиң:
— Ам чүс хонгаш, чүс кижи баары эккелбес болзуңарза,
Силерниң боттарыңарның баарыңарны
Чиир мен — деп чаңчаттынып чугаалаан.
Тоң-Аралчын хаан:
— Силер чоруй баргылаңар, шуваганчылар.
Хүлер-Маңгыстың бажын мен
Билгей мен аан — деп чугаалаан.
Шуваганчылар-даа корга-корга
Халчып чоруй баргылап-тыр.
Тоң-Аралчын хаан
Эртен тырттынган боду
Кежээге дээр,
Кежээ тырттынган боду
Эртенге дээр тырттынып,
Хүлер-Маңгысты кезенип туруп берген чүвең иргин.
Таптыг-ла хүн хөөреп чылып келгенде,
Хүлер-Маңгыс оюрзай удуй берген.
Хүлер-Маңгыстың думчуунуң ийи үдүнден
Ийи сыр чылан үнүп келгеш,
Ооң ооргазын дургаар ойнай берген.
Ийи сыр чылан ойнап тура каъттажы бээрде,
Ийи моюннарындан ийи кылагар чүве
Кылаш кыннып келген.
Кезенип чыткан Тоң-Аралчын хаан
Ийи чыланның моюннарын каътташтыр
Үзе адып дүжүрүпкештиң,
Чүс бирниң черинге халдып барып дүшкен.
Хүлер-Маңгыстың ханы ой черлерни куду
Дамырак кара суглар дег
Агып бадып чыткан.
Маңгыстың амызы үстүрде,
Кара чер аңдарлып,
Көк дээр кээп дүжер чазып,
Хая-даш кангырадыр чуглуп бадып,
Курбусту-Хаан шай ижип ора,
Шайлыг аяан ширээ кырынга
Тургуза соп каар орта,
Аякта шайы төктү бер чазып
Чайгыла берген.
Курбусту-Хаан:
— Тоң-Аралчын хаан-биле
Кижи бержип болбас амытан-дыр.
Хүлер-Маңгысты өлүрүп каапты.
Тоң-Аралчын хаанның теве-тергезин
Белеткевээже хоржок-тур, кадай — деп чугаалап орган.
Тоң-Аралчын хаан халдып келгеш,
Огун алгаш, үстүү орандыва үне халды бергеш,
Өөнге келген.
Кадынынга чем кылдырып чип алгаш,
Курбусту-Хаан катынга барып:
— Хүлер-Маңгысты өлүрүп кагдым, хаан.
Мен ам чанар кижи мен, хаан.
Бөлүк чурттуг,
Бөкпек малдыг кижи мен.
Даңгынаңарны алгаш, чорууйн,
Бербес болзуңарза канчаар
Албас-даа мен ыйнаан — деп чугаалаан.
Курбусту-Хаан:
— Ам чоруур сен, оглум.
Кадайыңны алгаш, чоруур сен, оглум.
Алдыы оранны сен каракта,
Үстүү оранны мен карактаайн, оглум.
Мал ортузу малдан ал,
Эт ортузу эттен ал, оглум — деп чугаалаан.
Курбусту-Хаан уруун, күдээзин
Айның чаазында, хүннүң экизинде
Мал ортузу малын,
Эт ортузу эдин берип чорудуп-тур.
Тоң-Аралчын хаан
Алдыы оранга алган кадайы,
Ак малы-биле кады эккелгеш,
Өөнүң орнунга өөн хондуруп,
Өргүн тайгазынче малын үндүрүп,
Бир айда удуур улуг уйгузун
Удуп чыдып алган чүвең иргин.
Бир айда удуур улуг уйгузун удааш,
Бир эртен Тоң-Аралчын хаан
Үнүп сидиктеп чоруурга,
Хүлүк-Бора аъды салыпкан черинден
Үш базым баспаан,
Оът-даа оъттавайн турган.
Тоң-Аралчын хаан:
— Чоондуң? Чоп оъттавайн тур сен?— деп айтырган.
Хүлүк-Бора аът:
— Сен-не болгаш удуй бээр-дир сен.
Мен удуур хамаан чок,
Боскумче оът ашпас-тыр.
Мээң мурнумга чоруур Буга-Кара маадыр,
Соомга чоруур Сойбуң чок,
Пат чор мен — деп чугаалаан.
Тоң-Аралчын хаан
Алдан бир мыйыстыг Хүлүк-Боразын мунгаш,
Кызыл чиңзелиг бээндиве хап чоруп каап-тыр.
Бегниң коданының кыдыынга чеде бээрге,
Кырган ада-иези самдар өглүг,
Чээрген чыып чоруп чораан.
Ада-иези оглун көргеш, өөрээштиң,
Ыглажып турган иргин.
Тоң.-Аралчын хаан
Кызыл чиңзелиг бегниң өөнге халды бээрге,
Падырткайндыр пакалап,
Барба алдындыва чаштып,
Сидирткайндыр сидиктеп,
Ширтек алдындыва чаштып чорда,
Бегни кадайы-биле иелдирзин
Буттарындан туткулааш,
Ушта тырткылап эккелгеш,
Чавактарын чара тырткылап өлүргүлээш,
Кырган ада-иезин, аал-оранын,
Мал-маганын көжүрүп эккеп-тир.
Тоң-Аралчын хаан база-ла
Бир айда удуур улуг уйгузун удуп-удуп,
Бир эртен туруп келгеш,
Үнүп сидиктеп чоруурга,
Хүлүк-Бора салган черинден
Үш-даа базым баспаан турган.
Тоң-Аралчын хаан:
— Чоондуң? Чүге оъттавайн тур сен?— деп айтырган.
Хүлүк-Бора аът:
— Сен болгаш удуй бээр-дир сен.
Мон удуур хамаан чок,
Боскумче оът ашпас-тыр.
Мээң мурнумга чоруур Буга-Кара маадыр,
Соомга чоруур Сойбун чок,
Пат чор мен — деп чугаалаан.
Тоң-Аралчын хаан кадынынга маңнап келгеш:
— Ат болду, кадын.
Шулбустайның оран черинге
Чаа-чалбакка чорумда,
Мурнумга чоруур Буга-Кара маадыр,
Соомга чоруур Сойбуңум,
Хажыыларымга чоруур карактыг одагалыг хааларым
Өлүртүп каан чүве.
Оларны канчап диргизип алыр
Кижи боор мен?— деп мындыг сөглээн.
Тоолай-Чечен кадыны:
— Барып диргизип-ле алгай сен —
Ам чеде бээриңге,
Биеэ үрелик бажыңың чок турар.
Өлүрткен улузуңну оон дилеп тып алыры берге.
Бо ак аржыылды ап алгаш,
Ооң-биле оларның сөөгүн тып алыр сен.
Бо кызыл аржыылды бодуңга ап чоруур сен.
Биеэ хүлер колдуң азыынга
Бичии саржаг чыдар.
Ону оларнын аксынга чаггаш,
Бодуң ыңай боор сен.
Бир эвес оон ырай бербээжеңче,
Олар сени дайычылаар апаар — деп чугаалаан.
Тоң-Аралчын хаан
Аштавас-суксавас аъжын-чемин ижип-чип алгаш,
Алдан бир адыр мыйыстыг,
Хүлүк-Боразын мунгаш,
Шулбустайның оран чериндиве,
Булуттуг дээрниң адаа-биле,
Будуктуг ыяштың кыры-биле
Ужудуп-эстедип чоруп берген чүвең, иргин.
Та чежеге, та кажанга чоруп келген чүве.
Шулбустайның оран черинге
Тоң-Аралчын хаан чеде берген чүвең иргин.
Биеэ үрелик бажың-даа чок,
Элеш дээр чүве-даа чок, Мындыг болган.
Тоң-Аралчын хаан
Ак аржыылын киискидерге,
Өлүрткен улузунуң, аъдының,
Боттарының сөөгү көстүгүлей,
Боттары-ла эптешкилей бергилээн.
Кызыл аржыылын киискидерге,
Колду азыында саржаг
Хайнып турар бооп көстүп келген.
Өлүрткен улузун, аъттарын
Саржаг-биле чаггылапкаш,
Ырадыр халды бергеш, көрүп турган.
Өлүрткен улузу тура халышкылап келгилээн,
Тоң-Аралчын хаанче
Тырттынып, кезенгилей бергилээн.
Олардыва Тоң-Аралчын хаан кыйгы салырга,
Арай боорда танааш,
Аъттарын мунгулааш,
Халдыгылап келгилээн.
Тоң-Аралчын хаан
Мурнунга чоруур Буга-Кара маадырын,
Соонга чоруур Сойбуңун,
Хажыызынга чоруур карактыг одагалыг
Хааларын эдерткилээш,
Халдып чанып каан чүвең иргин.
Шыяан ам. Чер ортузу хире хап чоруп орда.
Биеэ ак буга мунган,
Кара таалың арттынган,
Ак салдыг ашак бо уткужуп хап келген.
Ашак таалыңын чаңгыс холу-биле дүжүргеш,
Тоң-Аралчын хаан-биле таакпылажып ора:
— Оранны амыржыттың.
Ам чана бээр-дир сен.
Баарыңга адаң эртен,
Иең кежээ өлүр-дүр.
Сөөгүн өрттеткештиң,
Хөөржүдер сен — деп чугаалааш:
— Таалыңым арта каап бээйт, оглум — дээн.
Тоң-Аралчын хаан
Ашактың таалыңын арта каап бергеш:
— Шолаңар кайызы боор?— деп айтырган.
Ашак:
— Чаңгыс дүне чамбы-дипти
Үш долганыр ашак мен боор мен — дээш,
Бугазын мунгаш,
Черже киргени билдиртпейн,
Дээрже-даа үнгени билдиртпейн барган.
Тоң-Аралчын хаан:
«Кандыг элдеп ашак боор?
Кижээ ужурашкаш бир-ле чүве чугаалаар.
Ооң чугаазы ол-ла хевээр боор»— деп
Бодап чораан иргин.
Тоң-Аралчын хаан аалынга чедип келгеш,
Аъдын оъткарып салгаш, олурда,
Кежээ — иези өлген.
Эртен — адазы өлген.
Тоң-Аралчын хаан-даа
Ада-иезиниң сөөгүн өрттеткештиң,
Хөөржүдүп, саскалап15 шыгжаан чүвең иргин.
Ол баарды, мен чанып келдим.
Баары каткай аан,
Өкпези өшкей аан.
Алган дөзү:
Тыва маадырлыг тоолдар, I том / тург. С.М. Орус-оол. – Кызыл: Тываның ном үндүрер чери, 1990. – С. 142 – 175.