Аастыг эр чугаалажып болбаан,
Арынныг эр удур көрүп болбаан,
Эгинниг эр көржүп болбаан,
Хөөкуй-Кара чоруп-тур.
Эринниг эр чугаалажып болбаан,
Эгинниг эр тутчуп болбаан кижи иргин.
Эзеӊгизин үнерде эргингилеп үнер,
Туӊ дээн думчуктуг,
Даӊ дээн дурттуг,
Дапсы-Карала аъттыг чүве-дир.
Кара малдыӊ бажын сывырып бээр,
Кадыг чүвениӊ бажын сып бээр,
Кедергей-Сарыг кыдаттыг чүвеӊ иргин.
Хөвеӊ-Сагаан деп иелиг,
Торгун-Чүзүн деп дуӊмалыг чүвеӊ иргин.
Хөөкүй-Кара дээрге
Эктин ашкан эттиг,
Бажын ашкан малдыг чүвеӊ иргин.
Хөөкүй-Кара эртен эрте туруп келгеш,
Оӊгача дег баштыг даӊзазынга
Таакпылап олуруп-тур.
Хөөкүй-Кара Кедергей-Сарыг кыдатка:
«Мен чангыс даӊза таакпымны
Тыртыпкан олурумда,
Малды чыып келир болзуӊза,
Эрниӊ эрези болур сен»— деп-тир.
Кедергей-Сарыг кыдат:
«Хаанныӊ чарлыы күштүг-ле
Болур чүве ыйнаан»—дээш,
Аъдыныӊ он беш коннун тырткаш,
Чоруп каап-тыр.
Кедергей-Сарыг кыдат
Аъдыныӊ он беш коннун тырткаш,
Аъдыныӊ аксын кулак дажынга чедир чара тырткаш,
Хамык малын сыӊмарлаштыр
Сүрүп алгаш, кел чыткан.
Кедергей-Сарыг кыдат чана маӊнадып кээрге,
Хөөкүй-Кара чаӊгыс даӊзазыныӊ таакпызын
Төдү тыртар херек чок,
Таакпызын орту киир тыртпаан олуруп-тур.
Хөөкүй-Кара:— «Кедергей-Сарыг кыдатка
Чаӊгыс кара уруг болза»— деп олуруп-тур.
Хөөкүй-Кара үне кылаштааш,
Хөвеӊ-Сагаан иезиниӊ өөнге кылаштай берип-тир.
«Ада болган адага,
Ие болган иеге,
Чүве ыжыктап болур ирги бе?»—деп-тир.
«Чугаалаа дег чүве болза,
Чугаалап-даа болгай-ла сен, оглум»—деп-тир.
«Эвээш-биче малывыс
Кужур чиксей берип-тир.
Эвээш-биче малывысты
Кужурадып көөр бис бе?»— деп-тир.
«Оран-делегейни долгандыр бодап олурар
Сен оол кижи-ле билгей сен,
Мен от дескиндир бодап орар
Мен канчап билир мен»— деп,
Авазы ынча деп-тир.
Хыртыӊ кара аътты
Хөөкүй-Кара мунгаш,
Бир ай он беш хонук чоруп келгеш,
Ада көрбээн Дүрзүн-Сагаанга дужуп кээп-тир.
Ада көрбээн Дүрзүн-Сагаанны
Хөөкүй-Кара көрүп орарга,
Бай кижи чурттап болбаан,
Ядыы кижи сөөк салып болбаан
Оран-суурлуг бооп-тур.
Чаа, Кедергей-Сарыг кыдат
Чеди чылын төрүвээн
Кедергей сарыг бени
Боой төрепчилеп кээп-тир.
Хөөкүй-Кара кургаг аргазын
Кургаг сөөк ужудуп,
Өл аргазын өл сөөк ужудуп туруп-тур.
Кедергей-Сарыг кыдат ол малын
Хенче анайдан дора бодап, союп-бузуп соккаш,
Хөөкүй-Караныӊ оду көгжүвээлекте
Союп ап-тыр.
«Эр кара кижиниӊ чыргалы
Чүде боор чүве ийик?»— деп
Кедергей-Сарыг кыдаттан
Хөөкүй-Кара айтырып туруп-тур.
«Эр кижиниӊ чыргалы
Ийи дыттыӊ аразында,
Эшпи кижиниӊ чыргалы
Ийи буттуӊ аразында
Чүве ийин»—деп,
Кедергей-Сарыг кыдат харыылап-тыр.
Хөөкүй-Кара улуг отту ужуткаш:
«Барыын таладан ак доозун келзе,
Мени оттурбас,
Барыын таладан кара доозун келзе,
Мени оттурар эвеспе»— дээш,
Ооргалап чыдып ап-тыр.
Кедергей-Сарыг кыдат
Аъдыныӊ он беш коннун-чиримин тырткаш,
Кедээзинде сес буттуг
Сүмбүр-Уула тайгаже
Челип үнүптүп-түр.
Сүмбүр-Уула тейниӊ соӊгу талазынче
Челип үнүптерге,
Аъдыныӊ мыяа хой мыяа дег,
Тодургайнып дүжүп турган-дыр.
«Кедерезе соӊгу кижиниӊ бөргүнүӊ кырынга дүжер,
Чер-ле-дир»— деп чоруп орган.
Сүмбүр-Ууланыӊ кырынга үнүп кээрге,
Чер-дээрниӊ кыдыы көстүп турар,
Эр кижиниӊ көрбээн черлери
Көстүп турар мындыг чер бооп-тур.
Кедергей-Сарыг кыдат
Барыын талазынче көрүп орарга,
Ак, кара доозуннуг чүве
Кужурже халчып кирип турган-дыр.
Кедергей-Сарыг кыдат:
«Мен дег кижи
Хаан кижинин хаалчызын
Күүсетпес болза кайыын боор» - дээш,
Сүмбүр-Уула тейниӊ
Соӊгу талазынче хан бадыптып-тыр
Ак-кара бооп кирип турган чүвези
Хап чеде бээрге,
Ак, кара мал бооп-тур.
Ак кужурче үстүп-чаштып
Кирип туруп-тур.
Хыртыӊ-Караны так кылдыр кастааш,
Дага кылдыр сооткаш,
Кедергей-Сарыг кыдат олуруп ап-тыр
Удаткан-тиктеткен чок,
Чүс бежен шериг хап келгеш:
«Арган дип чок мал бөлүп алган
Чүү мындыг улус силер?»— деп
Айтырып туруп-тур.
Хем ажыр чыткан эвес,
Арт ажыр чыткан эвес,
Кедергей-Сарыг кыдатты оттургаш
Айтырып-тыр.
Хөөкүй-Караны ол-даа силгип келир
Бо-даа силгип келир,
Хөөкүй-Караны чадашкан-дыр.
Үш чүс бежен шериг Хөөкүй-Караны
Чыраа кезип алгаш,
Бажындан дүрбээш,
Күӊгүрээге үндүр дүрбүп-түр.
Ол эге-ле ажык чок бооп-тур.
«Эр кижини ынчаан оттурар боор чүве бе?» - дээш,
Өл дытты тура тыртып кээп,
Кургаг дытты хоора тыртып кээп
Оттурар чүве»— деп-тирлер.
Кедергей-Сарыг кыдат олургаш,
Кес дег кара бижээн ушта тыртып келгеш
Эжиниӊ көӊгүргезинден шашкаш,
Ооргазынга чедир шанчарга,
Тоовас удуп чыдар бооп-тур.
«Эр кижи удаан соонда
Ону оттурган херээ чок»—дээш,
Каапкаш барып-тыр.
Үш чүс бежен шериг аъттангаш,
Чоруп турган-дыр.
«Кайы хаан албатылары силер?» - деп
Кедергей-Сарыг кыдат айтырып-тыр.
«Эргектиг эр атчып болбаан,
Мөге-Ак деп хаанныӊ
Албатылары бис»— деп,
Үш чүс бежен шериг харыылап-тыр.
«Айда, чылда адаан бо черниӊ аксы
Айда, чылда чайлазын,
Хүнде, чылда адаан бо черниӊ аксы
Хүнде, чылда чайлазын!»—деп,
Кедергей-Сарыг кыдат мынчап олуруп-тур.
«Сен кайы хаанныӊ албатызы сен?»—деп,
Үш чүс бежен шериг айтырып-тыр.
«Хем ажыр чыткан эвес,
Даг ажыр чыткан эвес,
Удуп чыткан оолду оттургаш,
Айтырыӊар, эштер!» - деп,
Кедергей-Сарыг кыдат харыылап-тыр.
Үш чүс бежен шериг
Мөге-Ак хаанга чаргылдажыр дээш,
Чоруп каап-тыр.
Мөге-Ак хаанга баргаш:
- Ак ховуда ийи оол чыдыр.
Аалын-даа, чуртун-даа
Айтырып чадаштывыс — деп-тир.
- Кижиден артык кижи кайда боор,
Аъттан артык аът кайда боор? - дээш,
Мөге-Ак хаан:
«Өлүр черин шинчип келиӊер!»—дээш,
Ийи хелиӊ айбылап-тыр.
Ийи хелиӊ бар чыдарга,
Түмен кижиниӊ шырайы дег кызыл
Шырайын көргеш,
Ай, хүн дег караан аӊдара көргеш,
Хөөкүй-Кара олуруп ап-тыр.
Ийи хелиү Хөөкүй-Караныӊ
Дүрзүнчүг арнын көргеш,
Моорап дүжүп турганнар-дыр.
«Кижи көрбээн хелиӊнер боор бе?»— дээш,
Довурак ыдамнап диргизип турган-дыр.
Ийи хелиӊ чедип келгеш,
Кедергей-Сарыг кыдат биле Хөөкүй-Караже
Кезе кайгааш, туруп берген-дир.
- Чер чораан улустуӊ
Хүндүзү чүл?— дээш,
Кедергей-Сарыг кыдат
Бе эъди салып берген-дир.
Бе эъди чип көрбээн хелиӊнер
Хөөкүй-Карадан корткаш,
Күндүндүр, кастындыр чип ап-тырлар.
«Келген аалчы чанар ужурлуг,
Чагган дээр аязыр ужурлуг»—дээш,
Демги ийи аалчыны Кедергей-Сарыг кыдат
Кымчы-биле хап ойладып турган-дыр.
Ийи хелиӊ чанып бар чыда:
- Мөге-Ак хаанга
Чүнү чугаалап чедер бис? - деп
Чугаалажып бар чыткан.
Бирээзи олура:
- Үжен үш дошкалыг хелиӊ улус
Мегезин сөглевейн,
Шынын сөглеп чедээл — деп туруп-тур.
- Өлүр тыным хамаан чок,
Сезен кулаш эрегем оскунуп чордувус — деп,
Мөге-Ак хаанга мынча деп-тир.
- Кижиден артык кижи каяа чоруур,
Аъттан артык аът каяа чоруур!—дээш,
Мынча-манча ак майгынын алгаш,
Үш чүс бежен шериин эдерткеш,
Хөөкүй-Караныӊ чанынга
Мынча-манча ак майгынын каккаш,
Тозан каът ак олбуун чаткаш,
Хыйыртажып олуруп-тур.
Кедергей-Сарыг кыдат көрүп орарга,
Ийи эрниӊ хыйырташкан карааныӊ оду
Кара чырааны сыдырткайндыр чип
Чоруп турган-дыр.
- Ийи эр ужурашканда,
Мынчаар ужуражыр чүве бе?—дээш,
Кедергей-Сарыг кыдат олуруп ап-тыр.
- Чугаа дег чугаа болза,
Чугаадан үндүрүп көр,
Кедергей-Сарыг кыдат — деп,
Хөөкүй-Кара мынчап олуруп-тур.
Кедергей-Сарыг кыдат Мөге-Ак хаанныӊ
Ак бугазын мурнунче сүргеш,
Хөөкүй-Караныӊ кара бугазын
Соонче сүрүп-түр.
Мөге-Ак хаанныӊ ак бугазын
Хөөкүй-Караныӊ кара бугазы
Молдуруун чара үзүп каап-тыр.
Кедергей-Сарыг кыдат:
- Аксы дылы чок адыгуузун малдар
Адаан-мөөрей кылып турда,
Силер ийи ам-даа хыйырташкан
Хевээр силер бе?— деп-тир.
Хөөкүй-Кара олура:
- Чугаа дег чугаа бар болза,
Чугаадан үндүр, Кедергей-Сарыг кыдат — деп-тир.
Мөге-Ак хаан ак бууразын кыйыынче сүргеш,
Хөөкүй-Караныӊ кара бууразын соонче
Сүрүп каап-тыр.
Хөөкүй-Караныӊ кара бууразы келгеш,
Мөге-Ак хаанныӊ ак бууразынга эжеледир чок,
Ак бууразыныӊ ак мойнун оора тыртып каап,
Кара буура дешкилеп халып-тыр.
Кедергей-Сарыг кыдат:
- Ийи хаанныӊ аас-дылы чок,
Малдары адаан-мөөрейни ийи-үш чедирип турда,
Силер ийи хаан ам-даа
Хыйырташпышаан силер бе, эштерим?—деп-тир.
- Чугаа дег чугаа бар болза,
Чугаадан үндүрүп көр,
Кедергей-Сарыг кыдадым — деп-тир.
Кедергей-Сарыг кыдат
Хөөкүй-Караныӊ кара аскырын соонче сүргеш,
Мөге-Ак хаанныӊ ак аскырын мурнунче сүрүп каап-тыр.
Хөөкүй-Караныӊ кара аскыры
Ак аскырныӊ хендирбе, мойнун
Чезе силгип олуруп каап-тыр.
Кедергей-Сарыг кыдат:
- Аас-дыл чок адыгуузун малдар
Адаан-мөөрейни үш-дөрт чедирип турда,
Аастыг-дылдыг ийи черниӊ ийи эрлери
Ам-даа хыйырташпышаан
Мындыг силер бе, эштерим?—деп,
Кедергей-Сарыг кыдат ынча деп-тир.
- Чугаа дег чугаа бар болза,
Чугаадан үндүрүп көр,
Кедергей-Сарыг кыдадым - деп,
Хөөкүй-Кара чугаалап-тыр.
Мөге-Ак хаанныӊ улуг ак кошкарын
Хөөкүй-Караныӊ кара кошкарынга салыптып-тыр.
Кошкарлар дискек карактап
Чана дүжүрүптүп-түр.
Кара кошкарны катап сегирип ап:
- Эки эрниӊ - Хөөкүй-Караныӊ адын сыккан,
Эки аъттыӊ - Даспы-Караныӊ адын сыккан,
Садып боор — деп тудуп ап-тыр.
Кара кошкар:
- Эр кижи өлүрде,
Кара сектиӊ хөлегезинге
Өлүр чүве болгай.
Үш чүс бежен шериглиг Мөге-Ак хаанга
Хөөкүй-Кара чааскаан
Канчап күш чедерил?—деп,
Кедергей-Сарыг кыдатка
Кара кошкар мынчап чугаалаан.
Кара кошкарны ак кошкарга,
«Мөге-Ак хаандан өске хаанга
Күш четпес бе, Хөөкүй-Кара?»— дээш,
Кара кошкарны ээн эъдин чара кымчылааш,
Ак кошкарга салып туруп-тур.
Кара кошкар дедирленгеш,
Он беш хонук хире болгаш,
Ам халып чоруп олурган-дыр.
Он беш хонук хире черден чоруп чорда көөрге,
Кара кошкарныӊ мыйызы
Хат хадааны дег кооӊайнып,
Ийи мыйызы от дег чалбыышталып
Хап орган-дыр.
Кара кошкар ай чартыы
Он беш хонук хире черден келгеш,
Ак кошкарныӊ белинден
Үзе шанчып чорудуптуп-тур.
Ак-Хаан хөрээ хоогайнып
Үне халып келгеш,
Дөрт малымны чүге өлүрдүӊер?—деп,
Хөректеп чедип кээп-тир.
«Өлген малыӊны багын билбейн
Меӊээ сөглээр сен бе?»— деп,
Хөөкүй-Караныӊ даг дег дижи
Ожук дег турлуп чаштап,
Башкы дижи паш дег буступ чаштап,
Хөректеп олуруп-тур.
Хөөкүй-Кара Мөге-Ак хаанга:
«Дөө чыткан дөрт курлуг
Сүмбүр-Уула тайганыӊ ындында ховуга
Күжүвстү көржүп көрээли» - деп олуруп-тур.
Дөрт курлуг кара ховуга келгеш,
Ийи аъдын кастааш,
Дага кылдыр сооткаш,
Сезен буур кежи содактарын
Дыгый-дагый кедип,
Тозан буур кежи содактарын
Догуй-дагый кедип алгаш,
Бирээзи кара ховунуӊ үстүнден девип,
Бирээзи адаандан девип чоруп олуруп-тур.
Ийи эр бирээзи үстүнден,
Бирээзи адаандан девижип келгеш, диттишпейн,
Буганыӊ хыйыртааны дег хыйыртажып,
Буураныӊ чөленгени дег чөленчип эртиптирлер.
Ийи эр үш удаада девижип келгеш,
Хартыганыӊ кашпагайы дег,
Эзирниӊ шүүргедези дег девип келгеш,
Сегиржип ап-тырлар.
Ийи эр бир айныӊ үжен хонуунда
Амыр чок тутчуп,
Ийи айныӊ алдан хонуунда
Үзүк чок тутчуп туруп-тур.
Үш айныӊ тозан хонуунда
Тутчуп келгениниӊ соонда,
Хөөкүй-Караныӊ ийи дөӊмээниӊ эъди хөөп келген.
Ийи кызыл тайга дег,
Ийи эрниӊ чээрби салаазы хөөп келген.
Чээрби демир хүвүрек дег,
Ийи эр эки туттунган черинден
Эжик дег чара тыртып,
Багай туттунган черинден
Паш аксы хире чара тыртып туруп-тур.
Хөөкүй-Каранын колдуунуӊ адаандан
Хунан хой дег дер,
Хастыыныӊ адаандан
Хенче анай дег дер
Төктүп келген соонда,
Мөге-Ак хаанны чеден бир бөөлдээш,
Ойтур каггаш, ортузундан чавыдактап олуруп-тур.
Бир бут-биле тепкеш,
Бир бут-биле Mөгe-Ак хаан тепкеш,
Бир буду-биле тамы казып ап-тыр.
Хаанны тамы каскаш,
Ынаар киир каггаш,
Сүмбүр-Уула тейни тура тырткаш,
Аксын базырып каап-тыр.
Эки эжин өлүргеш,
Эки аъдын мунгаш,
Одаанче чоруп олуруп-тур.
Харык-шинээ үзүлген,
Ханы-бышкылы аажок хап олуруп-тур.
Хөөкүй-Кара хава ыттыӊ үзү-биле
Хамык оъттуӊ дазылы-биле эмненип
Кирип олуруп-тур.
Хөөкүй-Кара-даа:
«Кулугурнуӊ үш чүс бежен шерии
Кайда чоор?» - деп
Хайгаарап чоруп орган.
Кедергей эжи эки кыдат
Үш эдээн астыпкан келгеш:
- Хөөкүй-Кара, мээӊ-биле хүрежир сен бе,
Хүрешпес сен бе? - деп
Хаанынга мөгейип-тир.
«Сээӊ-биле хамаан чок,
Мөге-Ак хаан-биле хүрешкеш,
Деӊгелим үстүп тур, Кедергей-Сарыг кыдадым - деп-тир.
«Мээӊ-биле хүрежир сен бе,
Хүрешпес сен бе?
Мээӊ-биле хүрешпес болзуӊза,
Кадыг чымчааӊны сыкпас мен,
Хары малыӊарны хавырбас мен» -
Кара бистиг бижээн ызыргаш,
Хаанынга доӊгайып мөргүп-түр.
Хөөкүй-Кара хорадап келгеш:
«Сээӊ хамык малыӊны мен алыйн,
Сээӊ ак өөӊну мен алыйн» - деп, бодап келгеш,
Кедергей-Сарыг кыдатты:
«Божаӊны ижер болзуӊза,
Орта ижип чор, эжим.
Богбаӊны мунар болзуӊза,
Орта мунуп чор, эжим» - деп-тир.
Кедергей-Сарыг кыдат
Чиге соӊгу чүгүнче
Хая-даа көрүнмейн чоруп каап-тыр.
Хөөкүй-Кара кый деп-тир.
Хөөкүй-Кара:
«Куруяам-биле, эт-малым-биле шаӊнаайн» - деп-тир.
Дискек кырынга сөгүрээш, чоруп каап-тыр.
«Демги үш чүс бежен шерии
Кайда ирги?» - деп чоруп-тур.
Үш чүс бежен шеригни Кедергей-Сарыг кыдат
Ходуяр хол чок кылдыр өлүрүп каап-тыр.
Хөөкүй-Кара тамыны үш долгандыр чортуп келирге,
Ходуяр кижи бажы чок кылдыр
Өлүрүп каан болган-дыр.
«Кедергей-Сарыг кыдатка уруг болза» - деп-тир.
Хөөкүй-Кара одаанга чедип келгеш,
Чиӊ сарыг шайын хайындырып ижип алгаш,
Ак, кара малын кара шынаадан
Үндүрүп чадап каап-тыр.
Кара эрлерниӊ малы
Кара шынаа сыӊмас туруп-тур.
Хөөкүй-Кара ону үндүрүп чадааш,
Өрү сывырарын куду сывырып
Чортуп туруп-тур.
«Даспы-Карала менден башка,
Мунар аъдыӊ чок кижи сен бе?
Аксы-мурнум-даа шылай берди,
Оорга-мойнум-даа шылай берди» - деп-тир.
Мөге-Ак хаанныӊ чылгызын
Өде халып кээрге,
Кижи мунар аът чок,
Бодунуӊ чылгызын өде халып кээрге,
Улуг Дапсы-Караладан башка
Ортаа Дапсы-Кара бар бооп-тур.
Улуг Дапсы-Караланы салгаш,
Ортаа Дапсы-Караланы тудуп, мунуп ап-тыр.
Хөөкүй-Кара салыпкан.
Улуг Дапсы-Карала чыда дүшкеш,
Үш катап аӊдаштааш, тура халааш,
Көк дээрни каӊгырт кылдыр,
Кара черни сирт кылдыр
Силгиленип туруп-тур.
Соок кыш-даа дүшкен,
Хары-даа ыяштыӊ алдыкы будуу хире
Чаапкан туруп-тур.
Күжүр Дапсы-Карала улуг кудуруун чүктээш,
Чуртунче хапта берип-тир.
Кара-ала ховузундан
Хамык малын үндүрүп чадаан туруп-тур.
Хөөкүй-Кара чуртунче хап чоруп олуруп-тур.
Хамык малы Хөөкүй-Караныӊ соо-биле
Бир айныӊ он беш хонуунда чоруп келгеш,
Улуг чуртунга хап чедип кээп-тир.
Эдин-малын оъттуг, суглуг черже
Чалап туруп-тур.
Иениӊ өөнге чанып кээрге,
«Эки оглум эки-менди чорду бе?» - деп-тир.
Оглу:
«Эки ие эки-менди турду бе?» - деп айтырып-тыр.
Хөөкүй-Кара чигир-боовазын чип,
Чиӊ шайын ижип алгаш,
Айда удуур уйгузун удуп турган-дыр.
Айда удуур уйгузун удааш, туруп кээп-тир.
Эъттеп, шайлап тургаш:
- Авам биле дуӊмам кайы хире
Чалгаарап олур силер? - деп айтырып-тыр.
- Эвээш-биче малывыс кужурже чоруй барып-тыр.
Ынаар барып көрзүӊерзе, кандыгыл? - деп айтырып-тыр.
«Өгге чалгаараар кижи,
Черге чалгаараары дөмей-ле ыйнаан» - дээш.
- Чоруп көргей-ле бис - деп-тир.
- Дапсы-Караланы авам мунзун,
Хүртүӊ-Шокарны дуӊмам мунзун! - деп
Мону чугаалап олуруп-тур.
Торгу-Чүзүн даӊгына:
- Дапсы-Караланы эшпи кижи мунзун - деп
Ол чүӊ боор? - деп олуруп-тур
- Оол кижи төрүп каан
Мээӊ ием эр шинчилиг болбас бе? - деп-тир.
Хөөкүй-Кара Дапсы-Караланы
Хөвеӊ-биле шавылыырлап туруп,
Хүртүӊ-Шокарны эзертээш,
Чортуп туруп-тур. Чоруп турда:
- Кара кужурнуӊ
Хүн үнер чартыынче барбас силер
Аза-буктуг чер эвеспе - деп чагып туруп-тур.
Ийи иешки чоруп каан.
Бир ай он беш хонганда,
Кужурга барып кирип турган-дыр.
«Чаа, эвээш-биче малыӊны кужурже
Ховура-сывыра бөлүп тур, уруум.
Мен Дапсы-Караланы мунгаш,
Сүмбүр-Уула тейниӊ чанынче
Шошкааш келийн» - дээш, чоруп каан-дыр.
Сүмбүр-Уула тейниӊ кыйыында
Эр кижиниӊ алгы-кышкызы үнүп чыткан.
Хөвеӊ-Сагаан:
- Чүү мындыг көргүр хөрээӊ
Эдип чыдар кижи сен? – деп,
Айтырып туруп-тур.
- Оран дүвүнде канчап
Хөрээӊ эдип чыдар кижи сен?- дээрге,
- Мөге-Ак хаан деп кижи мен.
Хайлыг Хөөкүй-Кара өлүргеш баарды.
Өршээлден хайырлап көрүӊер! - деп-тир.
Уруунга келгеш, чугаалаарга,
Уруу: «Дапсы-Карала-биле үндүр сөөртүр дээрге,
Дилги чыттаар чыт чок апаар» - деп-тир.
Уруу хамык челдиг, кудуруктуг малдарын
Чедип туруп,
Хылдыг кудуруктуг мал арттырбайн
Өлүрүп кааптып-тыр.
Тос чүс кулаш аргамчыны эшкеш,
Тозан, тозан пуд кылдыр каъттап турган-дыр.
Хөвеӊ-Сагаан кадын
Тос чүс кулаш аргамчыны
Тозан-тозан пуд кылдыр каъттааш,
Сүмбүр-Уула тейни долгандыр баглап ап-тыр.
Баглааш, Дапсы-Каралазы-биле
Чүткүдүп туруп-тур.
Торгун-Чүзүн баглааш, чүктүдерге,
Аъды доӊгая дүжүп турган-дыр.
«Кижи боду ханныг каралыг-ла чүве ыйнаан,
Аът база ханныг каралыг эвес» - дээш,
Аъдыныӊ аксын кулаанга чедир чара тырткаш,
Аъдыныӊ кежин сывыргаанга чедир
Сывыра тырткаш, чүткүдүп туруп-тур.
Дапсы-Карала анаа кижиргенгеш, ажыргангаш,
Дөрт буттуг Сүмбүр-Уула тайганы
Тура тыртып чаштады шелип каап-тыр.
Азырал ак буураны эккелгеш,
Алдан кулаш аргамчыны
Ооӊ мойнунче хос кылдыр суккаш,
Ак-Хаанны ооӊ-биле ушта төрепчилеп ап-тыр.
Хандан кызыл чаактыг,
Хардан ак эъттиг оол бооп тур.
Мөге-Ак хаан биле бир айныӊ үжен хонукта
Арагалап тургаш,
Мөге-Ак хаанныӊ сеткил-сагыжын кадып ап-тырлар.
Бир ай үжен хонгаш,
Мөге-Ак хаанны эдерткеш,
Аал-чуртунче чоруп каап-тыр.
Хөвеӊ-Сагаан хамык малын
Аал чанынга эккелгеш,
Мөге-Ак хаанны орнунуӊ адаанга,
Алдан кулаш тамы каскаш,
Анаа чажырып бузуруп ап-тыр.
«Эки ием келир четкен чүве» - дээш,
Хөөкүй-Кара эликтиӊ эмиинден өске,
Сыынныӊ сыӊыйындан өске
Аӊ эъдин адып өлүрүп алгаш,
Аалынче чоруп каап-тыр.
Хөөкүй-Кара чоруп орарга,
Эки дуӊмазы караан чажын чодуп турар.
«Хөөкүй ием бир чүве болган-дыр ийин» - деп,
Бодап кылаштап олуруп-тур.
Өөнге кирип кээрге,
Авазы ийи ужунда-бажында сыртык салган,
Тос каът курун долгандыр бажын шараан,
Човурлаан-сортаан чыдып-тыр.
Эки иеге кирип келгеш:
- Эргээн-хоочаан аарыг боор бе?
Эрги аарыг бе,
Чаа аарыг бе? - деп айтырып-тыр.
Хөвеӊ-Сагаан:
- Мени өлүргеш,
Өл сөөгүмнү өрү тырткаш,
Кургаг сөөгүмнү куду тырткаш,
Чаӊгыс дуӊмаӊ-биле
Олуруп тур сен - деп,
Авазы кончуп чыдып-тыр.
Хөөкүй-Кара эки иезин көрүп чыткаш:
«Канчап өлүрер боор?» - дээш,
«Эки аътта турум бар эвес,
Эки эрде өлүм бар эвес» - дээш,
- Кайы, кандыг чүве эм болур чүвел?
Мен бир черже чоруп көрейн - деп-тир.
- Эки адаӊ дег эрес эр болзуӊза,
Соӊгу, башкы чарыкта буга бар,
Ооӊ өдү меӊээ эм болур чүве.
Бир катап аарааш,
Ооӊ-биле экирген кижи мен - деп-тир.
Хөөкүй-Кара эки аъдын кастап,
Так кылдыр баглап,
Дага кылдыр соодуп,
Айда удуур уйгузун удуп туруп-тур.
Хөөкүй-Кара удуп, оттуп келгеш,
Чиӊ сарыг шайын ижип,
Чигирин чип алгаш,
Эки аъдын мунгаш,
Боо-чепсээн азынгаш,
Чиӊге соӊгу чүкче
Хамык чуртту сергеткеш, хап каап-тыр.
Хөөкүй-Кара дүрлүг дүнде уйгу чок,
Дүрүг хүнде олут чок,
Хүлүй туттунгаш, хап чоруп-тур.
«Кулугурнуӊ чаӊгыс аъдыныӊ чоруу
Кайы хире чүве эвес?
Кулугурнуӊ чаӊгыс оглу
Кайы хире эвес?» - дээш,
Ак-Хаан үне халып келгеш,
Болчайтыныӊ кырынче үне бергеш,
Көрүп турган-дыр.
Дапсы-Караланыӊ довурааныӊ чыды
Беш чүс муӊ аг шеригниӊ довураа дег,
Чаӊгыс оглу Хөөкүй-Караны көрүп турарга,
Химиренген ыыды бежен муӊ кижи ыыды хире,
Хап бар чыткан-дыр.
Мөге-Ак хаан:
«Черниӊ ческези,
Сугнуӊ суксаазы кижи сен бе?» - деп,
Бажын шанчып чоруп турган-дыр.
Хөөкүй-Кара соӊгу башкызынче көөрге,
Хову ортузунда өг бе дээрге тей ышкаш,
Тей бе дээрге өг ышкаш
Чүве көстүп-түр.
Та кажан, та чежен чоруп келген чүве.
Ол сарыг ховуга чеде челип кээрге,
Алдын-сарала өргээ көстүп турган-дыр.
Ол ховуже Дапсы-Караланыӊ элик бүүрээ
Аартпас суг чыраазы-биле
Кылын сигенниӊ кыры-биле
Бастырып кээп-тир.
Ол алдын-сарала өгге чедип кээрге,
Даштында алдын-мөӊгүн баглааш туруп-тур.
Аӊаа Дапсы-Караланы баглааш,
Ийи эдээн азынгаш, өгге кедеп чедип келгеш,
Кидизин чара кезип көрүп туруп-тур.
Бакылап көрүп турарга,
Алдыы эрни дөжек, сыртык болган,
Үстүү эрни дөжек, шуглак болган,
Бир куруяк бурганынга
Тейлеп турган-дыр.
Ол өгге хенертен кире халый берип-тир.
Кире халый бергеш:
«Авам, энем, амыр!» - деп,
Амыр-мендизин айтырып-тыр.
Кадайныӊ муӊ бурганыныӊ
Хоо-чирии буступ турган-дыр.
«Муӊ бурганымныӊ хоо-чирии
Чүге буступ турар чүве боор?» - дээш, көөрге,
Кирип келген оол-даа бооп-тур.
- Азырган дег эрес кайгал оглум,
Аалыӊ-чуртуӊ кайдал,
Адыӊ-шолаӊ кымыл?
Чүү кижиниӊ оглу сен? - деп,
Кадай айтырып-тыр.
- Чиге соӊгу чүкте чурттап турар
Хөөкүй-Кара деп кижи мен - деп-тир.
- Кайы барып чыдыр сен, оглум? - деп-тир.
- Соӊгу, башкы чүкте
Алды мыйыстыг хүреӊ буганыӊ чүрээн
Алыр дээш бар чыдыр мен - деп-тир.
- Авам аараан - деп-тир.
- Сээӊ аксыӊныӊ улуг деп чүвезин! - деп-тир.
- Кижиниӊ аксыныӊ
Улуг-бичезинге чедип турар
Чүү кончуг кадай апаарды - деп-тир.
- Мээӊ он айда көдүргеш,
Оол сарыын үндүрүп азыраан,
Алды айда азырааш,
Аа сүдүн эмзирген авам хөөкүйнү
Эгээ бакка кирип орар
Анчыг кадайыл бо! - деп
Ажынып-шыжыгып оруп-тур.
Ажынарга, даштын бок өгже кирип,
Өгде бок дашкаар үнүп
Боралгактап туруп-тур.
«Чаа, оглум, алды мыйыстыг көк буга дээрге,
Ийи мыйыстыӊ аразынга
Демир саазынга бижикти бижээш салырга,
Көк далай кырынче бир айда хадааш,
Четсе чедер, четпезе четпес» - деп оруп-тур.
Хөөкүй-Кара чоруур апарган.
Кадай оргаш, чиӊ шайын хайындырып,
Чигир-боовазын чиртип,
«Човаан аъдыӊ дыштанзын,
Човаан бодуӊ дыштанып,
Хонуп ал, оглум» - деп-тир.
Хөөкүй-Карага чаӊгыс хөреӊ хууӊ ишти шай,
Чаӊгыс адыш чигирни
Аякка уруп берип-тир.
Хөөкүй-Кара:
«Хөреӊ хумуӊ ишти шайга
Хөрээм кургааны шыгыыр ирги бе?
Чаӊгыс адыш чигирге
Аштааным ханар ирги бе?» - деп
Ижип-чип оруп-тур.
Хөреӊ хууӊ ишти шайга
Ишти-кырны тодуп,
Чаӊгыс адыш чигирге
Хырны тодуп орган.
Аъды:
«Чаӊгыс бо дагныӊ оъдун оъттазымза,
Хырным тодар ирги бе?
Үш хемниӊ суун,
Шайын шаарарты ишсимзе,
Шайы болур ирги бе?» - деп олуруп-тур.
Үш дагныӊ оъдун оъттаар хамаан чок,
Чаӊгыс дагныӊ оъдун
Орту кирбейн чорунда хырны тодуп,
Үш хемниӊ суун ижер хамаан чок,
Ийи-үш пакты ижип чорда,
Суксун ханып туруп-тур.
Човаан кижи тодуп, дыштанып туруп-тур
Демги кадай Хөөкүй-Карага
Чигирни мөӊгүн деӊзизинге
Деӊзилеп берип-тир.
«Кичээнип көрүп көр, оглум,
Энче мыйыстыг кара буга дээрге,
Айыылдыг буга эвеспе» - деп
Оглунга кадай чагып орган.
«Мен эннежип болур боор мен аа, авай» - дээш,
Чаӊгыс аяк шайын ижип,
Чигирни чип алгаш,
Чоруп каап-тыр.
Та чежен, та кажан хап келген чүве ыйнаан.
Дапсы-Карала тургаш:
«Дуу чыткан кара дагны
Чүү деп бодай-дыр сен?» - деп-тир.
«Дөө чыткан кара дагны
Даг деп бодап тур мен» - деп-тир.
«Ол дээрге кундугур көк бугаӊ ол боор
Ам өшпээн одуӊ өжер-дир,
Өлбээн бодуӊ өлүр-дүр сен» - деп-тир.
Дапсы-Караланыӊ удуп чыткан
Элик оттурбас суг чыраазы-биле
Кадыг сигеннин кыры-биле,
Чымчак сигенниӊ адаа-биле хап,
Көк дагга чедип кээп-тир.
Дапсы-Караланы шавыштыр кылдыр кастааш,
Көк кара оӊгарны куду
Үӊгеп чоруп каап-тыр.
Кундугур мыйыстыг көк буганыӊ
Ийи караа ийи чүктүӊ ай, хуну дег апарган
Ажыргы талазында эргек бажы дег
Ак дүк буругайнып турган-дыр.
Хөөкүй-Кара ол эргек бажы дег дүктү
Адып турган-дыр.
Көк буганыӊ эргек дег ак дүгүнче
Хөөкүй-Кара адыптып-тыр.
«Мээӊ эргек бажы дег ак дүгүмнү
Часпас кым деп кижи боор?» - дээш,
Бир хемни ажа халып кээп дүшкеш,
Алгы эвес алгызын алгырып,
Бустап туруп-тур.
«Буга шурлеӊ турар шаамда,
Хөөкүй-Кара деп кижиге
Таварышкан кижи мен.
Ол чоруум ам четчип келди бе?» - деп-тир.
Эки аъдын аъттангаш,
Калчаа ак далайны
Ажа халды берип-тир.
Ээгилер аразын чара кезип тургаш,
Эм-таӊ болур чүвезин ап ап-тыр.
Буганы Хөөкүй-Кара
Сыскап ижер суунга өй кылдыр шымчып,
Оъттаар оъдунга өй кылдыр
Эмнеп-таӊнап салыптып-тыр.
Чаа, ужудуп халдып чоруп-тур.
Демги ак баштыг куруяктыӊ өөнге
Кежээ хап кээп-тир.
«Эки, оглум, эр-бодуӊ
Аъдыӊ-хөлүӊ эки чордуӊ бе?» - деп айтырып-тыр.
«Эки чордум» - деп, оол харыылаан.
Чаӊгыс хууӊ шайын салып,
Чаӊгыс шопулак чигири-биле
Чемгерип каап-тыр.
Дапсы-Караланы кадар оъдунче салыптып-тыр.
- Човаан бодуӊ дыштанып,
Хонуп ал! - дээш, кадай
Тос каът олбугун салып берип-тир.
Оол човаан уйгузун удуй бээрге,
Алды мыйыстыг буганыӊ
Чүлдү-чүрээн алгаш,
Өске буганыӊ чүлдү-чүрээн суп каап-тыр.
Оол даӊ сарыында тура халып келгеш,
Эки аъдын эзертеп туруп-тур.
Соӊгу чүгүн көргеш, Хөөкүй-Кара
Салып бериптип-тир.
Бодунуӊ оранынга кире халды берип-тир.
Торгун-Чүзүн даӊгына биле Мөге-Ак хаан:
«Эрниӊ эрези кижилер келди» - деп-тир.
Хөвеӊ-Сагаан көрүп турарга,
Хөөкүй-Кара ырак эвесте чоруп туруп-тур.
- Дапсы-Карала аъды болгаш
Хөөкүй-Кара кайы хире чорааныл?- дээш,
Мөге-Ак хаан бакылап көөрге,
Дапсы-Карала чылгыдан туткан ояар човаваан-даа,
Хөөкүй-Кара аалындан үнген ояар тооваан-даа бооп-тур.
Эмин-таӊын эки иези болур
Хөвеӊ-Сагаанга эккеп берип-тир.
Эки оолдуӊ эккеп берген эми-тамы дээш,
Эмин ытка савага сөгүп туруп-тур.
Сээӊ оглуӊ таан-даа шоваа-дыр.
Сээӊ оглуӊнуӊ өлүр черин ам-на
Айтып берейн аа» - деп олуруп-тур
Мөге-Ак хаан:
Чиге барыын чүкте
Дөрт курлуг Сүмбүр-Уула тейниӊ кырында
Демир улунуӊ ак сүдүн
Чалап кел дизе,
Ынчаарга ооӊ бажы курувас
Чери кайдал оӊ?» - деп олуруп-тур.
Хөөкүй-Кара хамык малын
Одарындан кииргеш, аалынга кээрге,
Авазы арнын инек сидии-биле чуггаш,
Ужунда-бажында сыртыктыг орнунга
Тос кулаш куру-биле
Арнын-бажын ораагаш,
Чыдып алган бооп-тур.
Хөөкүй-Кара чоруп олурда,
Дуӊмазы караан чажын чодуп олуруп-тур.
«Эки дуӊмам ол хире муӊгараанда,
Эки ием бир чүве болган-дыр» - дээш,
Дүргени-биле чортуп олуруп-тур.
Эки иениӊ өөнге кирип келирге,
Иези ужунда-бажында сыртыктыг орнунда
Арны алдын-сарыг апарган чыдып-тыр.
«Чаа, ием, аарыыӊ чаа аарыг бе,
Эрги аарыг бе?» - деп айтырып-тыр.
Хөвеӊ-Сагаан иези:
«Мени өлүргеш, өл сөөгүмнү өрү тырткаш,
Кургаг сөөгүмнү куду тырткаш,
Салып каап көр» - деп-тир.
«Хөөкүй иезин көс көрүп олургаш
Канчап өлүрер боор?» - дээш,
«Эм-таӊ болур чүведен
Тып эккеп берейн» - деп-тир.
«Өлүрбес, чидирбес дээриӊге,
Адаӊ дег эр хей болзуӊза,
Аалдыӊ барыын талазында,
Сүмбүр-Уула тейниӊ кырында
Улунуӊ сүдүн эккеп берзиӊзе,
Ол эм болур боор» - деп-тир.
Хөөкүй-Кара огун-чемзээн азынгаш,
Торгу тонун кеткеш,
Барыын башкы талаже
Айлыктыг черни айга деӊнээш,
Хап чоруп каап-тыр эвеспе.
Демги-ле ак баштыг
Өгбеӊ куруяктыӊ аалынга
Хап кире берип-тир.
Баргаш, кадайныӊ амыр-мендизин база
Айтырып турган.
- Барган аъдыӊныӊ изи бүткелекте,
Келген аъдыӊныӊ мыяа кепкелекте,
Чүге хап келдиӊ? - деп-тир.
- Авам болур кадайныӊ аарыы кедерээш,
Соӊгу башкы талада
Сүмбүр-Уула тейниӊ кырында уя бар,
Ында турар амытанныӊ ак сүдүн
Алыр мен дээш, бар чор мен — деп-тир.
- Хылдыг мыйыр демир улунуӊ
Сүдүн ап шыдаар мен - деп
Оол чугаалап-тыр.
- Хылдыг мыйыр демир улунуӊ сүдүн
Ап шыдавас сен, оглум — деп-тир.
- Черле ап шыдаар мен — деп-тир.
Аӊаа човаан боду дыштанып удуп хонгаш,
Даӊгаар эртен кадай тургаш,
Чиӊ сарыг шайын хайындыргаш,
Ийи борбак чигирин деӊзилеп берип-тир.
- Ол чигирни хойлап ал, оглум.
Сүмбүр-Уула тейниӊ кырында уяда
Ийи бичии оолдуӊ аксынче
Киир каап бээр сен — деп,
Кадай чугаалап-тыр.
Чаа, оол эртен чоруур дээш,
Ийи борбак чигирни таалыӊынга суккаш,
Үш хемни кешкеш,
Yш дагны ашкаш,
Чоруп олуруп-тур.
Бир черге кээрге, хам ыяш туруп-тур.
Ол хам ыяштыӊ дөзүнге
«Бузуп хүнзеп турзувусса,
Бир чүве дыӊнаар боор бис» - дээш, хүнзеп турган.
Кежээ кызыл хүн үезинде
Чер, дээр аксы дөӊгейип турган.
Дөрт кырлыг Сүмбүр-Уула тайганыӊ бажында
Хажылба ширээ даштыӊ кырында
Ийи кара оолдуӊ уязы бар чүве-дир.
Демир улунуӊ ак сүдүн алыр дээш барган,
Чаа, ол Хөөкүй-Кара чүвениӊ кеди бажын кедилей,
Баар бажын бадылай алыр чүве-дир.
- Сени мен демир улунуӊ улуг уязынга
Үндүрүп шыдавазымза,
Аргактыг алды мойнумну
Төш чартыы бижек-биле
Харыы-буруу чокка кезе шаап дүжүрер сен – деп-тир (аъды)
- Сен мээӊ маӊым шыдавайн баар болзуӊза,
Инек чылгаар чер чок кылдыр
Теп маӊнаар мен – деп
Мону чугаалап туруп-тур.
Чер, дээр аксы эдип турган.
Демир улу үстүү оранче чоруп каан.
Дапсы-Карала аъттыӊ
Чаяазын чара тырткаш, дап берген.
Дапсы-Карала дап берген.
Дүлүк-биле шак, минуттуӊ иштинде
Барып тура дүжүп турган-дыр.
Улуг уяда ийи кара оол
Чалбаӊайнып ап чедип турган.
- Кижи келбес оранга чүге келдиӊ,
Кижи баспас оранга чүге бастыӊ? – деп,
Ийи кара оол айтырып туруп-тур.
- Мен болза эки ие аарааш,
Силерниӊ иеӊерниӊ сүдүн
Алыр дээш келдим – дээш,
Ийи кара оолдуӊ аксынче
Чудурук дег ийи чигирни суп берип,
Ийи кара оолдуӊ чүлдү-чүрээн
Суйбап, чугаалажып турган-дыр.
«Көгээр-хөнээӊерни улуг уяныӊ алдынга
Суп бер, акый.
Бистиӊ иевис сени көрзе,
Өртемчейниӊ алдыы ораны
Элезин коӊгурак бооп, эстип хайлып каар»— дээн
Көгээр-хөнекти улуг уяныӊ адаанга
Быжыглап, шыгжап берип турган.
- Эртен келген өйүӊде кел! - деп-тирлер.
Демир улу кызыл хүнде эргип келир.
Ийи кара оолду улуг дүъште
Эргип кээп турган-дыр.
- Ийи кара оглум,
Энзе-менди чыдыр силер бе?
Өртемчейниӊ алдыы оранында
Дааш эвес дааш үнер,
Чүү болганы ол? - деп,
Ийи кара оглун дээргилеп чораан.
- Эки иевис чорда,
Энзе-менди чытпайн канчаар бис - деп
Мону чугаалап-тыр.
- Авыяастыг кулугурлар,
Силерниӊ чүлдү-чүрээӊер туткан
Кандыг дайзын чыдыр ыйнаан?
Силерни эмзирбес мен! - деп-тир.
- Азар дээрде ийи кара кызыӊ
Херек чүве болза,
Алдыы оранда истиг кара оглуӊ
Доӊуп-доӊгайып-даа өлгей-ле бис — деп
Иезин могадып-тогданып чыдыптырлар.
Демир улу ийи кара оглун
Ам бады келгеш, эмзирип,
Тоттуруп туруп-тур.
Ийи оол аксын долдур пактааш,
Улуг уя адаанда хууӊже сүдүн
Долдур дүжүрүп кудуп-тур.
Демги улуӊ даӊ сарыында эмзирип-эмзирип,
Үстүкү оранче үнүп каарда
Дааш-шимээн демир улунуӊ
Турган черинче хап чоруп каан.
Шак-минуттуӊ иштинде барып чедип,
Ийи кара оол чалбаӊайнып келгеш,
«Көгээр-хөнекте сүдүӊну ал, акывыс» - деп турган.
Көгээр-хөнекте сүдүн ап алгаш,
Хөөкүй-Кара алдыы оранныӊ черинче
Ужудуп, халыдып олуруп-тур.
Хөөкүй-Караныӊ үнүп келген дааш-шимээнин дыӊнааш,
Демир улу дедир эргип кээп турган.
Келирге барааны көстүп бар чыткан.
Хөөкүй-Караӊ көрүп кааш,
Аъттыӊ аксын азыг-диш чайнады
Чодазын кажык чайнады [хаптарга],
Дапсы-Карала аъттыӊ доозунунга
Улу азып чыдып калган.
Хөөкүй-Караӊ ужудуп-халыдып чоруп олуруп-тур.
Ак баштыг өгбеӊ куруяктык аалынга чедип кээп-тир.
- Чаа, оглум, аъдыӊ, бодуӊ
Амыр-менди чорду бе? - деп
Кадай ынчап олуруп-тур.
- Амыр-менди чорду,
Ийи аът амыр-менди турду бе? – (дээн Хөөкүй-Кара).
Биеги-ле хөреӊ хууӊ ишти шай ижер,
Шаажаӊныӊ шара булазыныӊ иштин чигир чиир,
Аштаан кырны арга чокка тодар,
Суксуну арга чокка ханар.
Дапсы-Караланы үш айныӊ тозан хонуунда
Оъткарар черинге аппарып салып турган.
Үш айныӊ үш чылын үзүлбес,
Эм-оъттуг чер чүве-дир ол.
Оол-даа чем-аъжын ишкеш,
Удузун дээш, тос каът олбук-кудус
Салып берип-тир.
«Хөөкүйнүӊ бо оолдуӊ эккелген эм-дому
Соӊгу үезинде бодунга-даа
Дуза болур-дур ийин» - деп турган.
Демир улузунуӊ сүдүн алгаш,
Теве сүдү кудуп берип-тир.
Оол-даа эртен даӊ бажында тура халааш,
Эки аъдын эзертеп, баглап ап турган.
Кадай-даа чиӊ шайын хайындырып салып турган.
Оол-даа аъттангаш,
Чылдыктыг черин айга деӊнеп,
Хонуктуг черин хүнге деӊнеп
Халыдып олуруп-тур.
Оол-даа оран-чуртунуӊ кыдыг-чагазынга
Кирип туруп-тур эвеспе.
Торгун-Чүзүн кадын үнүп көрген.
«Арбас, турбас адан тевегер
Чоруп орар-дыр» - деп чугаалап орган.
«Кулугурнуӊ эки аъды
Кайы хире човап кагжык ирги?
Ал-боду кайы хире баксырап кагжык ирги?
Чадаган дег чалгаарап,
Хомду дег хозап чыткан күжүр бодум
Ам-на таваржып көрзүмзе»— деп [Мөге-Ак хаан]
Эжикти тыртып бакылап чыткан-дыр.
Бакылап көрүп чыдарга,
Хөөкүй-Кара хүрешке салыр хире
Шилгерей-шикперей берген чоруп орган.
Эки аътты көөрге,
Чарышка салыр хире,
Шилигип-шикперей келген турган-дыр.
«Черниӊ-даа ческээ,
Сугнуӊ-даа суксаа кулугурга таварышкан
Кулугур-дур мен» - дээш,
Чеден күстүк черге катап киргеш, чыдып ап-тыр.
Эмин-домун эки иезинге эккеп берген-дир.
Ытка-кушка чажыглап берип турган
Кадын-даа чүвеӊ иргин.
- «Эки ием сээӊ аарыыӊ дээш,
Эдим-малым уткан-кагган
Кижи болгай мен» - дээш,
Эдин-малын малдап чоруп туруп-тур.
Мөге-Ак хаан тамызындан үнүп келгеш,
- Сээӊ оглуӊ таан-даа шоваа-дыр,
Сээӊ оглуӊ орлан-дыр.
Хөөкүйнүӊ бажы куруй бээр
Черин айтып берейн.
«Дээрлерниӊ чеди сарыг оолдуӊ
Чүлдү-чүрээн эккел» - дизе, черле оон уштунмас.
Чаа, Хөөкүй-Кара малын малдап кааш,
Эдин эттеп кааш, чанып олуруп-тур.
Хөөкүй-Кара көрүп чоруп орарга,
Эки дуӊмазы Торгун-Чүзүн
Кара карааныӊ чажын чодуп,
Кылаштап турган.
«Эки ием бир элдеп болган тур чүл?» - деп
Бодап чоруп олуруп-тур.
Хөөкүй-Кара эки иениӊ өөнге кирип кээрге
Ужунда-бажында ийи орун салган
Тос каът дордум пөс-биле
Ужун-бажын шараан,
Арны-бажы алдын-сарыг чыткан.
- Чаа, бо эрги аарыг боор бе,
Чаа аарыг боор бе? - деп айтырып турган.
- Эрээн хоочун аарыг
Экирбес чүве-дир, оглум,
Мени өл сегимни өрү тыртып кааш,
Кургаг сегимни куду тыртып кааш,
Дуӊмаӊ-биле орар бооп-тур сен ийнн.
Чаӊгыс аъдыӊ, чаӊгыс бодуӊ
Чеже чоруп турарыл!— деп-тир.
- Эки иезин көс көрүп оргаш,
Канчап өлүрер боор, авай.
Чүү эм, чүү дом чүве ирги?
Бир мөргүнде мен шөйүп көрейн - деп орган.
- Эки адаӊ дег шоваа-шопту болзуӊза,
Эккелгей эртик сен.
Дээрлерниӊ чеди сарыг оолдуӊ чүлдү-чүрээн
Эрте-бурун шагда эки адаӊ эккеп берген.
Ооӊ-биле эрээ хоочум, аарыым эттинген - деп
Чугаалап орган иези чүвеӊ иргин.
Хөөкүй-Кара эки аъдын
Yш куржааӊгылыг кызыл хая кырынга
Барып сооткаш,
Боду алдын баглаажыныӊ дөзүнге
Дыгдынып чыдып ап-тыр.
Он хонганда дуӊмазы:
- Эки аъдыӊ өлдү, баады, акым — деп туруп-тур.
- Чаӊгыс дүне баглаан аът
Чаӊгыс катап кайыын өдер боор,
Чаӊгыс дүне удаан оолдуӊ уйгузу
Кайыын ханар боор! - деп
Катап удуп-тур.
Чээрби хонганда оттуруп-тур.
- Ийи хонук баглаан аът
Канчап ийи чедир өдер болду,
Ийи хонук удаан оол
Канчап уйгузу ханар болду? - деп-тир.
Бир айныӊ үжен хонуунда кээп,
Оттуруп турган-дыр.
Ам одунган-дыр.
Yш кыдыралдыг кызыл хаяны
Эки аъдын черинге чедир киир
Казып алган турган-дыр.
Аъттыӊ мыяанга от шап көөрге,
От хып турган.
Аъттыӊ дүгүн суйбап көөрге,
Таа тен дег холга кадалып турар болган.
Чаӊгыс аъдым соодуу
Таптыг ханган-дыр деп-тир.
Эки иениӊ өөнге кыштап кээп-тир.
Шаа, эки иези, эки дуӊмазынга:
«Бээрлензе келир боор мен,
Ыӊайланза баар боор мен.
Кадыг-даа оран чүве-дир,
Каржы-даа оран чүве-дир».
Чиӊ шайын шайлааш,
Чигир-чимизин чигеш,
Торгун-чемзээн куржангаш,
Эки кара хап каап-тыр.
«Кулугурнуӊ эр боду
Кайы хире эр шинчилиг эвес,
Эки аъды кайы хире аът шинчилиг эвес?» - деп
Шинчилеп көөрге,
Чаӊгыс аъттыӊ доозуну бежен-бежен аъттыӊ
Доозуну шиӊгээлдиг.
Чаӊгыс бодунуӊ ырлап, хөөмейлеп бар чыдары
Бежен улу шиӊгээлдиг бар, чыткан.
Үстүү оранче кадыр дагныӊ одуруу дег
Үш өӊ алдын-сарыг челээшти
Шөйүп үнүпкеш,
Ону кырладып хап үнүп турган.
Үстүү оранга хап орарга,
Бажыӊ-балгат, кода-сүме деп чүве
Чер-чери-биле чырыткылыг туруп-тур.
Чаа, бажыӊ-балгаттыӊ эжиинде,
Чер-дээрниӊ булудунда чедип турар,
Кудуруу черниӊ довураан
Ширбий шаап турар
Улут хүреӊ аът турган-дыр.
Дапсы-Карала биле хүреӊ аътты
Деӊнеп тудуп көрүп турган.
Хүреӊ аътты Дапсы-Карала аът-биле
Деӊнеп тударга, аъттыӊ узун дурту
Кулаш төш чартыы ажып турган.
Бажы дугай хире ажып турган.
«Кедерезе бо аъттыӊ ээзи
Менден бир дугай хире улуг-ла эр-дир» - дээш,
«Эки ие деп чораанда,
Өлүр тында өлчей бар эвес.
Калыр тында хайыра бар эвес» - дээш,
Үш эдээн бөле тырткаш,
Алдын-сарала өг турган,
Ону кедеп чүгүре берип-тир.
Кедеп чүгүре бергеш,
Алдын-сарала өгнүӊ
Кидизин чара кескеш,
Бакылап көрүп туруп-тур.
Бакылап көөрге,
Торгун-чемзээн азынган
Теве мойну дег кадыг кара дүӊзезин
Кайыӊайндыр соруп,
Өгден үне кылаштаар чазып,
Кончуг эр туруп-тур.
Хөөкүй-Кара ажыргы чарыкы будун
Аксынга чедир даянгаш, туруп берген.
Улуг эрниӊ хөрээ уштунуп орда,
Хөөкүй-Кара эрниӊ хөрээнче
Теп туруп-туруп,
Эрниӊ хөрээ өгнүӊ дөрүнче чаштап,
Эрниӊ бели өгнүӊ иштинче чаштап туруп-тур.
Ус кежи уштуу-биле
Эдээниӊ улдуӊун ширбий шапкаш,
Кирип туруп-тур.
Кирип кээрге, өгнүӊ ийи талакы
Тос буттуг ширээ кырында
Үнген хүнден херелдиг,
Үнген айдан херелдиг,
Чараш, чаагай даӊгыналар олуруп-тур.
Ийи уругнуӊ аразы-биле кылаштааш,
Дөрде турган олбук ширээниӊ кырынга олуруп-тур.
- Чаа, адыӊ-шолаӊ кым деп кижи сен?- деп
Ийи даӊгына айтырып кээп-тир.
- Мен болза өртемчейниӊ
Алдыы оранын эжелеп төрээн
Эр Хөөкүй-Кара мен,
Хөвеӊ-Сарыг иелиг,
Торгун-Чүзүн дӊнмалыг,
Дөрт баскан черимден
Тавын аржаан дамдылап агар.
Эзеӊгиден теп аъттанырда
Тозан бир арамбайлак аъттаныр,
Туӊ бүрээ думчуктуг,
Курту-Маанай кулактыг
Дапсы-Кара аъттыг мен.
Силерниӊ аттарыӊар кымнарыл, уруглар? - деп
Айтырып олуруп-тур.
Бирээзиниӊ ады Сам-Сам-Самбылак,
Бирээзиниӊ ады Дом-Дом-Домбулак болуп-тур.
- Чаа, бистиӊ ашаавыс
Дээр оглу Демир-Саак мөгеге
Өлүрттүӊ эвеспе, Хөөкүй-Кара,
Сен бо турган алдын-сарала өгнү
Хана бажын дескиндир
Yш дескиндир чырааладырыӊга,
Өг ыйлаш кылбайн,
Хана бажы кыӊгырт кылбайн,
Ынаа бажы кыӊгырт кылбайн,
Чырааладыр болзуӊза,
Бисти сен ап шыдаар кижи-дир сен.
Эки аъдыӊга аъттангаш,
Алдын-сарала өгнүӊ кырынче
Халдып үнүп-түр.
Чүстүг сиген сый баспас
Чүзүн-бүрүн чыраазы-биле
Үш дескиндир хап туруп-тур.
Өгнүӊ кидизи ыйлыш-даа дивээн,
Хана бажы шылырт-даа дивээн,
Ынаа бажы кыӊгырт-даа дивээн-дир.
Чаа, даӊгыналар тура халааш,
Чигир-чимизин, чиӊ сарыг шайын
Салып туруп-тур.
Чаа, Хөөкүй-Кара ол ийи уруг-биле
Чугаалажып, хөөрежип, каттыжып
Хонгаш барып-тыр.
Эки иезиниӊ эрээн хоочу аарыын
Уттуп туруп-тур.
Эки иениӊ эрээн хоочу аарыын
Бир хүндүс сактып, бодап кээп-тир.
- Дээрлерниӊ чеди сарыг оол
Ыракта бе, чоокта бе, уруглар?- деп
Айтырып орган.
- Дээрлерниӊ чеди сарыг оглун чоонуйн? - деп
Айтырып турган.
- Чеди сарыг оолдуӊ чүлдү-чүрээн
Алыр дээш чоруткан кижи мен.
Эки ием эрээн хоочу аарыгдан аараан - деп
Чугаалап олуруп-тур.
- Сээӊ аксыӊны Курбустугнуӊ үжен үш
Деӊнээр дээри болгаш уур-дур — деп орган.
- Мээӊ аксым улуунга чедип орар, эшпилер.
Силерниӊ чаргаш тонуӊар
Кымга ыдык чаглак боорул?
Силерниӊ чаваа аъдыӊар
Кымга аът-хөл боорул? - деп олуруп-тур.
- Дошкун кара чаныӊ кирижи-биле
Мойнуӊарны үзе ширбиптер мен - деп олуруп-тур.
- Чоп кончуг шолук-муӊгак кижи боор сен.
Өлүрер кижиниӊ өчүүн алыр,
Өлүрер малдыӊ ханын алыр чүве болбас ийикпе - деп
Олуруп-тур.
- Дээрлерниӊ чеди сарыг оол дээрге
Бистиӊ дезивис-биле деӊге дүшкен,
Ханывыс-биле кады дүшкен
Чаӊгыс хавыс ол боор чүве.
Чеди хавысты аалдаар дээш,
Тип алган чеди көгээржик арагавыс бо.
Бистиӊ ашаавыс аът тудуп аар дээш
Үнүп бар чорда, сээӊ өлүргениӊ ол-дур — дээн.
Чеди сарыг оолга сен дидинмес-даа,
Дыынмас-даа сен.
Аргазын тывар болза,
Бис тывар-дыр бис - деп
Ону чугаалап олуруп-тур.
Чаа, аъжын-чемин чиггеш,
Чеди көгээржик араганы боду артынгаш,
Улуг хүреӊ аътты ийи уругга мундургаш,
Үжелээ чоруп каап-тыр.
- Бистин чеди сарыг хаавыс
Чагдым ширээ кырындан
Дүжүп болбас улуг чүве.
Аалыныӊ тос чүгүнде
Тос муӊ сая шериг туруп турар чүве.
Чаа, үш уруг чоруп орган.
Чоруп оргаш көөрге,
Чеди сарыг хаазы кес баш
Тырттынып барган турган.
Ийи уруг Хөөкүй-Караныӊ мурнунга
Барып каъттажып турган-дыр.
Чеди сарыг оолдуӊ алдызы турган.
Кенек-келбир ийи уругнуӊ чүрээн туткан
Аза дайзыннар келди.
Ок чемзээӊер өрү тырттыныӊар — деп-тир.
Эӊ аныяк сарыг оол тургаш,
Тос чүстүг чыжыр алдын дуран-биле
Көрүп туруп-тур.
Көөрге, алдан лаӊ алдын допуржак кымчылыг,
Чүс лаӊ чүгенниг,
Муӊ лаӊ эзерлиг,
Дөрт баскан черинден
Тавын аржаан дамдылап агар,
Эзеӊгиден теп аъттанып турда,
Тозан бир арамбайлак аъттанып,
Туӊ бүрээ думчуктуг,
Курту-Маанай кулактыг
Дапсы-Карала аътты кый дээр
Кызыл туйбу оол ийи кара дуӊма-биле
Эзеӊги кожуп чоруп орган-дыр.
- Ок-чемзээӊер ышкынмаӊар, эштер,
Өлүр тынында өлчей чок апарган,
Калыр тынында хайыра чок үш уруг-дур.
Кижиниӊ дези-биле деӊге дүшкен,
Ханы-биле кады дүшкен,
Ийи кара дуӊмазы
Кижи аалынга аза дайзын
Эдертип келир боор бе?
Ыт аксындан ном дыӊнаар дээн эвес,
Ийи кара уругнуӊ аксындан
Кандыг бак сөс дыӊнаар силер, эштер,
Ок-чемзээӊер оскунмаӊар — деп,
Чеди сарыг оолдуӊ эӊ хеймери
Ынчап туруп-тур.
Ийи кара уруг кыйгы салып турган.
«Өлүр тында өлчей чок,
Калыр тында хайыра чок
Апарган үш уруг бис.
Ок-чемзээӊерни оскунар болза, ам оскунуп,
Адар болза, ам адып туруӊар — деп-тир.
Ыт аксындан ном дыӊнаар деп чүве
Ол боор, эштер,
Ийи кара ыт аксындан
Ном дыӊнаар деп чүве ол боор.
Хеймер оол тургаш:
«Ок-чемзээниӊ хору болур чүве-дир» — дээш,
Тудуп турган боозун хирээ кырынче октапкаш,
Чана кылаштай берип-тир.
Алды оол ону эдергеш, тудуп турган,
Торгун-чемзээн, чемзээн октапкан.
Дөрт кара хаа:
- Ийи аъттыӊ сес буду кончуг-ла эвеспе,
Алдыы оранныӊ оът-сигени аа-хоран-на эвеспе — деп-тир
Хөөкүй-Кара куруяан эдертип алгаш,
Эӊ улуг сарыг оол хазыныӊ өөнге кээп-тир.
Дөрт хаа ийи аъттыӊ
Сес даванын аштааш,
Аът баглаар чажым шивээге баглап туруп-тур
Хөөкүй-Кара ийи куруяан эдертип алгаш,
Ийи эктинден даянып алгаш,
Эӊ улуг сарыг оолдуӊ өөнче
Кирип туруп-тур.
Хөөкүй-Кара кирип кээрге,
Сес сарыг оолдар ында
Хааглып, чыглып алган
Турган чүвеӊ иргин.
Хөөкүй-Кара сес сарыг оолдарга,
Доӊ черни довукка чедир,
Кара черни кажыкка чедир
Бараалгап туруп-тур.
Чеди сарыг оол:
- Бо келген кижи-биле бис-биле
Дөмей болган болза — деп,
Хураап шинчип көрүп олуруп-тур.
Шинчип көрүп олурарга,
Алды хирени кааптар хире бооп-тур.
Хөөкүй-Кара чеди сарыг оолду
Шинчип көрүп олурарга,
Алды сарыг оол амыр хире болган.
Эӊ биче сарыг оол хоржок хире болган.
Чиӊ сарыг шайын хайындырып,
Чаглыг эъдин салып чемгерип туруп-тур.
Чеди черден келген чеди көгээржик араганы
Чаӊгыс өгге сөӊнеп, арагалап туруп-тур.
Чеди алышкыны шуптузун эзиртип алгаш,
Дом-Дом-Домбулак,
Сам-Сам-Самбылак ийи дуӊмазы
Оларныӊ шуптузунуӊ өкпе-чүрээн
Өзеп туруп-тур.
Чеди сарыг оол эртен туруп кээрге,
Өкпе-чүрээ аарып туруп-тур.
Үш катап чалаар
Мерген-Аржы ламаны чалап туруп-тур.
Мерген-Аржы ламаны чалап келгеш,
Эм-таӊын ижип, чеди алышкы
Экирип боданып туруп-тур.
«Келген аалчы чанар чоор,
Чагган дээр аязыр чоор»,
Хөөкүй-Караныӊ ийи куруяа:
«Чанаал»— деп-тир.
Хөөкүй-Кара чанар дей берген.
Алды сарыг оол:
«Ийи дуӊманы ап алгаш чорувут,
Дапсы-Карала аъдыӊны биске беривит»— деп-тирлер.
- Аштай бергенде кырнын тоттурар,
Аарый бергенде аарыым экиртир
Дапсы-Карала хоржок,
Ийи эшпиниӊ меӊээ херээ чүү боор?— деп
Хөөкүй-Кара бодап олуруп-тур.
«Ындыг-даа болза чаӊгыс аъдым
Дапсы-Караладан айтырып көрейн — дээш,
Аъдынга кээп-тир.
- Эки аъдым, сени чеди сарыг оол
Аас белээ кылдыр алыйн [дидир]
Канчаарыл? - деп-тир.
- Мени бербейн чүӊнү бээр сен?
Мээӊ суглуумга сарыг кадактан баглааш,
Амгы үеге тураскаал болзун,
Сонгу үеге ёзу-чурум болзун! - деп-тир.
- Бээрлезе беш хонгай мен,
Ыӊайлаза алды хонгай мен — деп,
Аъды ынчап туруп-тур.
Чеди кадакты аъдыныӊ суглуунга баглааш,
Чеди сарыг оолдарга аппарып тудуп-тур.
Алдын-ала эзерни ийи куруяанга туттургаш,
Алдын допуржак кымчызын алгаш,
Хаван чадаг чанып каап-тыр.
Хөөкүй-Кара аъдыныӊ ажыын ажааш,
Дүлдү-дүнде уйгу чок,
Дүлдү-хүнде чыдын чок турган.
Чеди оолдуӊ эӊ хеймери
Хазыныӊ орган черинге барып туруп-тур.
Эӊ аныяк сарыг оол олура:
- Ол кижиниӊ чаӊгыс аъдын ап алырга,
Ийи сарыг уругну чүнүӊ-биле
Азыраар кижи боор?—деп олуруп-тур.
- Сеӊээ хамаан бе, Хөөкүй-Караныӊ аъды
Чаӊгыс ол деп бодаар сен бе,
Дээрлерниӊ сес даяктыг Көк-Бора,
Ортаа оранныӊ Авыра-Кулазы база бар.
Дапсы-Караланы ооӊ-биле
Чарыштырар бис — деп, алды сарыг оол
Мынчап олуруп-тур.
- Дээрлерниӊ сес даяктыг Көк-Бора шокар аъды,
Ортаа оранныӊ Авыра-Кулазы,
Алдыы оранныӊ Авыра-Кулазы
Чеди сарыг оолдуӊ чеди аъдын
Чер, дээрниӊ шакшывырындан салыр — деп-тир.
Эӊ хеймер оол маӊнап келгеш,
Көстүп турган Дапсы-Караланы:
«Ону шыдаар кижи кым боор,
Каткан кара оолдан башка» - [деп-тир].
Каткан кара оолду эккелгеш,
Дөрт өртемчейниӊ аъдын
Чер, дээрниӊ кыдыынче чорудуп каап-тыр.
Чеди айлыктыг черже чорудуп-тур.
Чеди сарыг тос чүстүг дуран-биле көрүп турарга,
Дээрниӊ булуду черге кээп,
Черниӊ довураа дээрге барып турган.
Чүү-даа көзүлбес бооп-тур.
Дапсы-Караланы үш шак иштинде
Чеди сарыг оолдуӊ аалынга
Кире маӊнап келгеш,
Үш өртемчейниӊ үш аъды
Чер ортузунда чоруп олурар
Мындыг бооп-тур.
Изиг-даа, соок-даа, хат хадыыр бооп-тур.
Ол Дапсы-Караланыӊ изиг, соок тыныжы бооп-тур.
Дапсы-Караланыӊ ийи караа
Ийи чүктүӊ ай, хүнү дег апарган.
Ийи караа хүлер дег апарган
Чүткүдүп олуруп-тур эвеспе.
Чеди сарыг оолдуӊ кодан-сууру
Дапсы-Караланыӊ изиг, соок тыныжынга
Чаштай бер чазып туруп-тур.
Чеди сарыг оол халып баргаш,
Чеди тынындан тыртарга,
Чеди сарыг оолдарныӊ кода-суурун
Үш долгандыр маӊнааш, доктаап туруп-тур.
Каткан кара оол Дапсы-Караланыӊ ооргазында
Чамына дег чыпшына берген мындыг бооп-тур.
Үш өртемчейниӊ аъттары
Дапсы-Караланыӊ соондан үш хонганда,
Үзеӊнээн, согаӊнаан кээп-тир.
Эӊ аныяк сарыг оол ора:
«Кижиниӊ чаӊгыс аъдыныӊ таваӊгайынга
Хан дүшсе канчаар,
Чүге баглап турар силер?» - деп-тир.
«Эр кижиниӊ эдилээр эди
Чаӊгыс боор чүве, эштер.
Кижиниӊ чаӊгыс аъдын ынча дыка
Баглаар силер!»—дээш,
Дапсы-Караланы чүгениниӊ чушкуузундан туткаш,
Салып чорудупкан-дыр.
Дапсы-Карала чыда дүшкеш,
Yш катап аӊдаштангаш, тура халааш,
Үш катап силгиленгеш,
Көк дээрни кыӊгырт кылдыр,
Кара черни сирт кылдыр
Киштеп туруп-тур.
Дапсы-Карала силгилениптерге,
Чеди сарыг оолдуӊ кода-сууру буступ дүжүп,
Орай сааттыг улузу уруг дүжүрүп-түр.
«Мал бе дээрге бөрү-дүр сен,
Малыӊ малга катпайн сал!» — деп,
Алды сарыг оол ынча деп-тир.
Дапсы-Карала ону дыӊнааш,
Ээзиниӊ соонче кудуруун чүктээш хап каап-тыр.
Хөөкүй-Кара даӊ бажы шара-хере турда,
Туруп келгеш көөрге,
Тайга бажы чыжыргайнып,
Дамырак аржаан суг дам-дум дүжүп туруп-тур.
Алды кулаш аргамчызын алгаш,
Аъдыныӊ оруунга барып чыдып ап-тыр.
Эртип чыдырда, чиӊге мойнунче киир кааптып-тыр.
Хөөкүй-Караны даг черни шөл кылдыр,
Шөл черни даг кылдыр,
Сөөртүп маӊнап туруп-тур.
«Бистиӊ чеди сарыг оолдарывыска хоржок аът чүве
Ээзинге ол хире турда»— деп,
Ийи сарыг куруяк чугааланып туруп-тур.
Ийи уруг өгже кире бээрге,
Аъды доктаап туруп берген.
Аъдын тудуп баглап ап-тыр, Хөөкүй-Кара.
Ийи куруякка:
- Алдыы оранныӊ арыг агаарынга арыг кылгаш,
Аарыг хоочун иемге
Эм-таӊ аппарып бээр кижи мен — деп,
Хөөкүй-Кара чугаалаан.
- Алдыы оран канчап ынчап
Хирлиг апарган ораныл ол?
Эр кижиниӊ адаа демир хылыш апарган бе?
Эшпи кижиниӊ адаа хөвеӊ апарган бе?
Алдыы оранны арыглааш,
Алыр мен — деп-тир.
Хөөкүй-Кара аъжын-чемин ишкеш,
Алдыы оранныӊ черинче чоруп каап-тыр.
Аал-оранынга хап кирип орарга,
Торгун-кадын дуӊмазы:
- Арбас, турбас адан тевеӊер
Чоруп олур — деп алгырып туруп-тур.
- Эки ием, эзе-менди олурду бе?
- Эки оглум, эге-менди чорду бе?— деп
Айтырып орган-дыр.
Аъжын-чемин кылгаш,
Оглун акшарып-чемгерип туруп-тур.
Хөөкүй-Караныӊ он беш кижи аргажып көдүрер
Ыдык кара падары бар чүвеӊ иргин.
Ол падарынга араганы чык долдур куткаш,
Оглунга мөгейип тудуп туруп-тур.
- Бо чүү деп чүвеӊ боор, авай?—деп айтырып-тыр.
- Бо дээрге кижиниӊ човаан эъди дыштаныр
Арага деп эки чем-дир — деп-тир.
- Үш удаа ижип көрбээн чемим-дир — дээш,
Авазынче дедир сунарга:
- Аваӊ мээӊ аъжым-чемим ишпес — дээш,
Сай чажын өрттедип туруп-тур.
Араганы оол ижип ап-тыр.
Удаа-дарый база бирээни кудуп берген.
База ижип ап-тыр, оглу.
Эвээш-биче олургаш:
- Арага деп чемиӊден чүве бар бе, авай?—деп
Оглу айтырып-тыр.
- Сен-не ижип шыдаар болзуӊза,
Арагадан хөй чүве чок — дээш,
Көгээржии-биле-даа эккеп бээрге,
Көстүктүр туткаш, донгайтыр ижип,
Доскаары-биле-даа эккеп бээрге,
Доӊгайтыр туткаш, ижип туруп-тур.
- Бедик-бедик сыртык дөжектен
Салып бер, авай — деп дембээреп,
Дөмей эдип оргаш, ужуп-тур.
- Ушпас-турбас аданыӊ ам ушту,
Чүнү кылып чыдыры сен, Ак-Хаан?— деп-тир.
Ак-Хаан тамызындан халырт кылдыр
Уштуна халып келгеш,
Эъдинден-даа, эргээнден-даа
Дыгындырып чадап каап-тыр.
Хөөкүй-Караны мырыӊай чадажып кааш,
Соӊгу чүкте сай дег инектен
Чеди шары сүрүп келгеш, соккаш,
Хөөкүй-Караны чеди шарыныӊ кежинге
Дүрүштүр-дырыштыр суккаш,
Чеден кулаш тамы каскаш,
Ынаар суп каан-дыр.
Мөге-Ак хаан Дапсы-Караланы
Соӊгу, башкы будун киженнеп ап-тыр.
Соӊгу, башкы чүкке арбас-турбас, кулугур — дээш,
Мөге-Ак хаан ам даарта
Кускун куйт дээр чер чок,
Сааскан сайт дээр чай чок кадында
Хөл чадаӊ соӊгу чүкче чоруп каап-тыр
Дапсы-Карала мал багы оон эртпес
Күстүге дүжүп чоруур мындыг мал бооп-тур.
«Ак-Хаан мунарга,
Алды-үстүү чүктээрге,
Чүге турбас, кулугурул!?
Мен мунарымга чүге дөжек дег кулугурул!?»— дээш,
Аъттыӊ бажын калчан шилги кылдыр
Чара шаап ап-тыр.
Хөвеӊ-Сарыг кадын:
Дапсы-Караланыӊ бажын
Чүге чара шавар сен? — деп-тир.
- «Аът бажы кагар херек чок,
Эшпи, сээӊ бажыӊ чара какпас бе!»— дээш,
Хөвеӊ-Сарыгныӊ бажын улдап чоруп олуруп-тур.
Бир ай он беш хире хонук чоруп орда,
Дапсы-Карала күстүге дүшкеш,
Мөге-Ак хаан эзерниӊ соӊгу талазындан
Сывырлып каап-тыр.
Мөге-Ак хаанныӊ бажын чара тепкеш.
Аал-чуртунче дедир хап чанып каап-тыр.
Ол-ла дал дүъште
Дом-Дом-Домбу чарык,
Сам-Сам-Самбы чарык турда,
Дапсы-Карала эттеп чедип кээп-тир.
- Аштаан кырныӊарны тоттурар
Мөге-Ак хааныӊар өлдү.
Өшкен отту кыпсыр силер бе?
Өлген кижиӊерни диргизер силер бе?— деп-тир.
- Өлген кижи диргизип албас,
Өшкен от кыпсып албас улус бис — дээш,
- Соӊгу чүкте алдын даӊгынаны
Чалап алыр-дыр — дээш,
Бирээзи улуг хүреӊ аътты мунгаш,
Бирээзи Дапсы-Караланы мунгаш,
Чоруп каап-тыр.
Демир-Алдын кадын ону билгеш,
Ийи аът-даа чоруп болбас,
Ийи кижи-даа эртип албас
Дедир хадын хадыткаш,
Ча, согунун октааш туруп ап-тыр.
Дапсы-Карала:
«Чоп кончуг даӊгына боор,
Болур болбас-даа болза, меӊээ ушкажыӊар
Мен чоруп көрейн» — деп-тир.
Тос каът торгу-биле даӊгыналар
Шарыттынып ап-тыр.
Дапсы-Каралага ушкашкаш,
Тозу арамбайлааш,
Чүткүдүп көрүӊер — деп-тир.
Дапсы-Карала, ча, согун болгаш
Дедир хадын хадыдып чытпыже,
Демир-Алдын даӊгынаныӊ
Алдын баглаажыныӊ дөзүнге
Тура дүжүп-түр.
- [Чүге] дедир хадыӊ хадыдып,
Ча, согунуӊ октап турар сен, угбам?— дээш,
Демир-Алдын кадынны чалап ап-тыр,
Yш угбашкы Дапсы-Каралага ушкашкаш,
Алдыы оранче эттеп бадыптып-тыр.
Дапсы-Карала Хөөкүй-Караныӊ өлүрген черинге
Эккеп туруп-тур.
Чеден күстүк тамыны ажыткаш,
Хөөкүй-Караны үндүрүп эккелгеш, .
Алдын бумбада эмни даштындан чаап тургаш,
Мөӊгүн бумбада эмни иштинден ижиртип тургаш,
Домнап тургузуп ап-тыр.
Хөөкүй-Кара дирлип келгеш,
Аксы-дылы үнмес олуруп берип-тир.
«Чүнү манаан кижил?
Дапсы-Карала аъдындан айтырып көрүӊер»— деп,
Демир-Алдын кадын ынча дээн.
Дапсы-Карала:
«Ол дээрге алдын инектиӊ сүдүн
Хереглей берген кижи-дир»— деп
Ооӊ төрээн иези Алдын-Ак даӊгына ынча деп-тир.
«Чеже хонуп чедер черил?»— деп-тир.
«Үш ай тозан хонуп чедер чер»—деп-тир.
«Хөөкүй-Караныӊ ийи куруяа болгаш
Үш Дапсы-Карала аъды-биле чорудар»—деп-тир.
Ак баштыг өгбеӊ куруяктыӊ аалынга
Үш аъды болгаш ийи куруяа
Үш айныӊ тозан хонуунда
Үзе барып чедип турган-дыр.
Ак баштыг өгбеӊ куруяктыӊ өөнге
Ийи кадай кирип,
Кадайныӊ амыр-мендизин айтырып туруп-турлар.
- Ортулуктуӊ шолбаны дег,
Хүн-дүннүӊ херели дег, ийи уруум,
Адыӊар-шолаӊар кымнарыл?— деп-тир.
Бирээвистиӊ ады Сам-Сам Самбылак,
Бирээвистиӊ ады Дом-Дом Домбулак — деп
Харыылап турган-дыр.
Сам-Сам Самыяжык,
Дом-Дом Домуяжык,
Хөөкүй-Кара силер үштү
Өртемчейни тутсун деп бодаан кижи мен — дээш,
Сайтыӊайндыр каттыра-даа бээр,
Даккыӊайндыр кончуй-даа бээр кадай бооп-тур.
«Алды мыйыстыг көк буганыӊ чүлдү-чүрээн
Алыр дээш келген улус бис»— деп-тир.
«Доӊган эъдин чылыдар
Ийи кадайы мурнап чедер силер бе?
Аштаан хырнын тоттурар
Үш аъды мурнап чедер силер бе?»— деп,
Кадай айтырып орган-дыр.
- Ийи дас кылдыр ужуп чедер бис.
Бис мурнаар бис.
Ийи аныяк Дапсы-Карала каяа чедерил?—деп-тирлер
- Хөөкүй-Кара чыткан черинге
Дапсы-Карала чыдар,
Дапсы-Караланыӊ чыткан черинге
Хөөкүй-Кара чыдар чүве болгай, уругларым.
Силер ийи-даа чүнү шыдаар силер
Ийи биче Дапсы-Карала шыдаар боор — дээш,
Алдын улу сүдүн, алдын мыйыстыг
Көк буганыӊ чүлдү-чүрээн
Дапсы-Караланыӊ ыдык челиниӊ алдынга
Даап тургаш, суп каап-тыр.
Ийи уругну болгаш ийи Дапсы-Караланы
Эки чаӊнап көөр-дүр — дээш,
Улуг Дапсы-Карала үш айныӊ тозан хонуунда
Чоруур черни чаӊгыс хүннүӊ дургузунда
Эки чоруу-биле ушта чаӊнап кээп-тир.
Демир улунуӊ сүдүн даштындан чаапкаш,
Алдын мыйыстыг кара буганыӊ чүлдү-чүрээн
Чиртиптерге, Хөөкүй-Кара чугаа-сооттуг,
Каткы-хөглуг тура халып кээп-тир.
- Бирээде, кат-иелерим-дир силер — дээш, Хөөкүй-Кара
Ийи биче Дапсы-Караланы
Силерге өргүп тудуп көрейн — деп-тир.
- Силерниӊ ийи аъдыӊарны-даа чоор мен,
Силерниӊ ийи аъдыӊар-биле
Аалым-чуртумга чедип алгаш,
Дедир чорудуп бээр мен — деп-тир.
Ийи даӊгына Алдын-кадынны
Чедирип чоруп каап-тыр.
Хөөкүй-Кара Мөге-Ак хаанга
Өжээнин негеп чоруп каап-тыр.
Хөөкүй-Кара чылдыктыг черни айга деӊнеп,
Айлыктыг черни хүнге деӊнеп,
Бустаан буга дег,
Көргүрээн теве дег, хап олуруп-тур.
Хөвеӊ-Сарыг куруяк бир эртен үнүп сиктеп чоруурга,
Дапсы-Караланыӊ аржааны дам-дум
Дүжүргүлеп кээп туруп-тур.
«Хөөкүй-Кара болза эът-чемин чип алза,
Херек мунар аъдын мунуп алза эки» дээш,
Ак ирттин богдуруп чип,
Чигир-боовазын чип,
Алды мыйыстыг сыын дег ойлап берип-тир.
Хөөкүй-Кара билип алгаш,
Алдайныӊ шала көк бөрүзү бооп алгаш,
Сүрүп берип-тир.
Хөөкүй-Кара чыгап чедип орда,
Мөге-Ак хаан бора-тоолай бооп,
Ойлап берип-тир.
Хеөөкүй-Кара кара ийи кулаш дурттуг
Кызыл дилги бооп хуулуп алгаш,
Сарыг ховунуӊ ортузунга
Ийи илиг дудаг чок,
Чаӊгыс илиг дудуу чок келгеш,
Удуп ап-тыр.
Ак-Хаанны үш айныӊ тозан хонуунда
Көрбээн чүвезин көргүзүп,
Хилинчектиг хирин чылгадып чыткаш,
Өлүрүп-түр.
Мөге-Ак хаанны өлүргеш,
Кулугурнуӊ бажын инек чылгаар сөөк чок,
Дилги чыттаар чыт чок кылдыр,
Чуура тепсеп каап-тыр.
Мөге-Ак хаанныӊ аалынга хап кээп-тир.
Ак-Хаанныӊ аалынга хап кээрге,
Авазы бир холунда кадак туткан,
Бир холунда аяк туткан,
«Чиптигниӊ чивинге кирдим бе?»— деп туруп-тур.
- Бышкан чемден ырмам сынган болбазыкпе.
Авам, эдимниӊ элендизинден,
Малымныӊ ортузундан
Чүнү алыр сен, авай?—деп-тир.
- Эдиӊниӊ аразындан чүнү алыр мен, оглум?
- Ийи хеп алыр мен.
Малыӊныӊ ортузундан
Ийи бе алыр мен, оглум.
Бирээзин чон аразынга чортуп мунар,
Бирээзин соп чиир чүве — деп-тир.
Хөөкүй-Кара ары талазында белерден өле бени
Бертинде белерден ала-кула бени
Кожа тудуп маӊнадып кээп-тир.
- Ийи бениӊ бирээзи сээӊии болзун,
Бирээзи кожаӊныы болзун — деп-тир.
- Сен дег кыраан кижиге
Алгы-кештен эттеп бээр кижилиг болзуӊза,
Эки эвеспе, авай — деп-тир.
Кадайныӊ биче-биче бүрүлбаазы
Чылан, кымыскаяк бооп үнүп-түр.
Чылан бооп кылаштажып турганын
Чылча-буза шаап өлүрүп турган-дыр.
Торгун-Чүзүн даӊгына дуӊмазын
Дыгынмайн эдертип ап-тыр.
Улуг чуртун көжүргеш,
Улуг малын алгаш,
Көжүп чанып туруп-тур.
Улуг чурт-биле аразы
Үш хонук чер артып-тыр.
«Эки дуӊмаӊ Торгун-Чүзүн кадынны
Оран-чуртун бастырып болбас чүве,
Ол дуӊмаӊны канчаар сен?»—деп,
Улуг Дапсы-Карала айтырып-тыр.
Хөөкүй-Кара дуӊмазын
«Эки даванныг чүве болза,
Кымчылап эртсин,
Багай даванныг чүве болза,
Сүзүп эртсин!»— дээш,
Дуӊмазын баглап каап-тыр.
Хөөкүй-Кара көжүп турда,
Улус болган кымчылап эртип турар.
Мындыг бооп-тур.
Дуӊмазын куруг черинге
Кымчылап чедип турар мындыг бооп тур.
Хөөкүй-Кара улуг чуртунга чедип келгеш,
Өг хонар черинге өг хондуруп,
Мал чалаар черинге мал чалап туруп-тур.
Хөөкүй-Кара Дом-Дом-Домбулак,
Сам-Сам-Самбылактыӊ черинче
Чоруп туруп-тур.
Ийи уруг амыр-менди орган-дыр.
Алдыы оранныӊ черин арыг-шевер кылгаш,
Силерни көжүрүп ап чор мен — деп-тир.
Ууттунмас улуг малын бөлүп,
Алдыы оранныӊ черинче көжер деп барып-тыр.
Ууттунмас улуг малын сүргеш,
Ууттунмас улуг эдин чүдүргеш,
Алдыы оранче көжүп чоруптуп-тур.
Хөөкүй-Кара оран-чуртунга көжүп кээп-тир.
Көжүп келгеш,
Өг турар черинге өг тургузуп,
Бажыӊ турар черинге бажыӊ тургузуп туруп-тур
Хөөкүй-Кара:
«Бегли кожуун иштинге
Беш көгээр арагадан чыӊар!»—деп
Чар тарадып турган-дыр.
— Беш кожуун малдан
Бүдүн-бүдүнү-биле быжырып келиӊер!— деп-тир.
Беш хонганда, бежен көгээр арага-даа
Чыглып келген.
Беш кожуундан бүгү малдар
Бүгүй-бүгүйү-биле чыглып келген-дир.
Бегли кожууннуӊ улузу
Найыр эвес найыр кылып,
Чыргал эвес чыргал кылып туруп-тур.
Хөөкүй-Кара улуг чуртун чурттап,
Улуг малын азырап,
Ажы-төлүн төрүдүп,
Оюн оя, чигин чире,
Чурттап чоруй барып-тыр оо!
Тоол төнүп, дөгерилген-дир.
Алган дөзү:
Далай-Байбың хаан: Тыва маадырлыг тоолдар, III том / тург. С.М. Орус-оол. – Кызыл: Тываның ном үндүрер чери, 1994. – С. 153 – 193.