Чаа, Хаан-Төгүлдүр деп эрес эр-даа чораан чүвең иргин.
Ортаа дипти эжелеп төрээн,
Ооргазының чүзү чок,
Ээгизиниң тоону чок,
Эргелиг Каң-Хүрең аъттыг-даа эр чүвең иргин.
Чаа, баарының өдү дег,
Карааның шоо дег
Аңгыр-Чечен дуңмалыг-даа чүвең иргин:
Хаан-Төгүлдүр үш аданың дужундан бээр
Агып-дагып келген,
Арзайтының кырында
Арыын-Шевер оваалыг-даа чүвең иргин.
Бир эртен Хаан-Төгүлдүр
Он үш харлыг дуңмазын
Кыйгырып-даа орган чүвең иргин.
Он үш харлыг Аңгыр-Чечен дуңмазы
Кылаштап-даа келген чүвең иргин.
— Чээ, дуңмам, аданың адазының дужундан бээр
Дагып келген Арыын-Шевер оваавысты дагыылы,
Ара-албатыны он муң чедир
Хаалдырып, чыылдырып аар-дыр — деп,
Чугаалап орган Хаан-Төгулдүр чүвең иргин.
Чаа, сен ара-албатыны чыып-бөлүп алгаш,
Арыын-Шевер овааны барып дагы.
Мен барыын башкы чүкте
Демир-Курлуг хаанның боду бүткен
Тойлу-Будук даңгынаның
Чарышка салыр аъдының
Хүрешке салыр мөгелериниң
Дынын тудуп берип бараан болуйн — деп орган
Хаан-Төгүлдүр чүвең иргин.
— Чээ, чарышка мунар аът дыны тудар кижи,
Адыгжының огун дажыыр кижи,
Мээң акым Хаан-Төгүлдүр сен боор сен бе?
Чарышка аът-мөге чазап мунар аът
Хаан-Төгулдүрнүң оорга-мойнунуң чүзү чок,
Ээгизиниң тоону чок,
Арта-Хүрең болур боор бе, акым?—деп орган
Аңгыр-Чечен дуңмазы чүвең иргин.
Чээ, Хаан-Төгүлдүр:
— Мен ынаар ыяап-ла баар ужурлуг мен.
Амытанның мага-хөлүн көөр мен — дээш,
Аът караа дег өшпес мөңгүн чуланы2
Мөңгүн аптыра иштинге суккаш,
Алды кестиг алдын эртине окту эткеш,
Сыртык бажынга шанчып бергеш,
Тос кестиг алдын-ала окту
Хомду3 кырынга эткеш,
Салып берип-даа турган
Хаан-Төгүлдүр-даа чүвең иргин.
— Тос кестиг алдын-ала огум
Бо үеде бодум чаяаным,
Келир үеде кежик-буян огу — деп турган-дыр эвеспе.
Алды кестиг алдын-ала ок,
Бо үеде ада-иезиниң чаламазы,
Келир үеде өлген кижиниң
Салам огу болур ок чүве — деп
Мындыг чугаалап орган чүвең иргин.
— Алды кестиг алдын-ала ок,
Тос кестиг алдын-ала ок
Ортузундан дорт сынар болза,
Эки акың мени өлген деп бил,
Бир эвес онча-менди турар болза,
Эки акың онча-менди чорүур деп бил„
Бир эвес алды кестиг алдын-ала,
Тос кестиг алдын-ала октарның
Чуү хыралы бээр болза,
Эки акың Хаан-Төгүлдүр
Боражып, чудажып чораан деп бил.
Чаа, Хаан-Төгүлдүр ооргада чүс чок,
Ээгизиниң тоону чок
Эргелиг Каң-Хүрең аъдын
Тудуп ап-даа турган чүвең иргин.
Эки айның эгезинде,
Эки хүннүн эгезинде,
Эки идик-хевин кеткеш,
Аъттанып үнүп-даа турган чүвең иргин.
Бир хемиң кежип,
Бир артты ажып чорда,
Хаан-Төгүлдүрнү ай, хүннүң херелин дуглап турар
Хаан-Херети куш аъдын-даа теп каа дег,
Бодун-даа теп каа дег,
Дээрбедеп турган чүвең иргин.
— Чоп хоранныг кулугурул!
Өзү-баарын үзе адыптайн!—дээш,
Хаан-Төгүлдүр ок, чазын кезенип
Турган чүвең иргин.
— Чаа, аргалагар, чугаалажып, хөөрежип көрээли — деп,
Хаан-Херетн куш чугаалап келген
Мындыг чүвең иргин.
— Чаа, аал-чуртуң кайдал,
Адың-шолаң кымыл?
Кайын үнген сен,
Кайы сунуп чедериң ол?— деп,
Хаан-Херети куш айтырып турган чүвең иргин.
— Мен болза чиге ортаакы дипти эжелей төрээн
Хаан-Төгүлдүр деп,
Он үш харлыг Аңгыр-Чечен дуңмалыг,
Оорганың чүзү чок,
Тоонунуң чүзү чок,
Көк-Хүрең аъттыг кижи мен.
Барыын башкы чүкте Демир-Курлуг хаанның Туңдан ак диштиг,
Чуңгу4 дег кызыл шырайлыг
Тойлу-Будук даңгынага
Адаан-мөөрей, адыг-чарыш боор дээн.
Ынаар бар чыдыр мен — деп орган чүвең иргин
— Чээ, чүге менче ок-кес тырттындың, оглум?—деп
Турган чүвең иргин.
— Силер баштайында аъдымны теп каа дег,
Бодумну теп каа дег,
Чүге эвирип-чавырып турдуңар? — деп олурган
Хаан-Төгүлдүр чүвең иргин.
— Чээ, эки эрлиин көөр дээш,
Ынчап турдум, оглум — деп
Турган чүвең иргин.
— Чээ, «Иениң оглу ийи дең болур,
Аданың оглу агыр-дагыр болур»
Деп чүве ол-дур — деп
Чугаалап турган Хаан-Төгүлдүр чүвең иргин.
— Чээ, эрте болза эрте апарган мен,
Кежээ болза орай апарган мен,
Назын хемчээлим чеде берген кижи мен.
Өлүп чыдар ада-иеңче
Ынчап сөглеп четкей менде — деп,
Хаан-Херети куш чугаалап орган чүвең иргин.
Чээ, бирээзи барыын башкы чүкче чоруп каан.
Бирээзи ында олуруп калган
Мындыг чүвең иргин.
Чээ, ол чоруп орарга,
Эки аъды Каң-Хүрең тура дүжүп
Турган чүвең иргин.
— Чаа, Демир-Курлуг хаанның
Оруунуң доскуулу чүс сес азыглыг
Каң болат буураны канчап эртер сен?
Аъдың-даа өлүр чадавас,
Бодуң-даа өлүр чадавас — деп
Турган чүвең иргин.
— Чаа, кижи азыраан актыг-дүктүг мал болза,
Бодум билгей мен аан, эки аъдым,— деп
Турган Хаан-Төгүлдүр чүвең иргин.
—Чээ, чоруву-ла орарга,
Чамбы-дипти ээлээн
Дүдүскектиг кара-көк таңды турган-дыр.
Чүс сес азыын каңгыраткан,
Дээр ышкаш кылдыр каңгырадыр-кеңгиредир,
Азыг-дижин шалып турган буура чүвен иргин.
Эки аъдын так кылдыр кастааш,
Дага кылдыр сооткаш,
Ийи чеңин төжүнге ораагаш,
Алдын допуржак кымчызын туткаш,
Уткуп кыштап каан эр чүвең иргин.
Чээ, допуржак кымчызын
Буураның аксынче кагый иткеш,
Бир холу-биле буураның чаагындан туткаш,
Бир холу-биле буураның кулаандан туткаш.
Буураның мойнун хенче анай дег
Кырс кылдыр сый тыртып турган чүвен иргин.
Чээ, бууразын өлүргеш,
Үш хемни кежип,
Үш артты ажып
Чоруву-ла калган чүвең иргин.
Эки-ле аъды тура дүжүп,
Чугаалаи туруп турган-дыр эвеспе:
—Чээ, Хаан-Төгүлдүр,
Демир-Курлуг хаанның орук доскуулу
Кожагар-Сарыг аъттыг
Кошкулдай-Мерген мөгени
Канчап эртер сен?
Өлбээн бодуң өлүр-даа чадавас,
Өшпээн одуң өжер-даа чадавас — деп
Турган Каң-Хүрең чүвең иргнн.
— Ие оглу ийи дең,
Ада оглу агыр-дагыр чүве ыйнаан.
Көржүп-ле көргей-ле бис, аъдым — деп
Турган Хаан-Төгүлдүр чүвең иргин.
Ийи хемни кешкеш,
Ийи артты ашкаш, хап олурарга,
Мурнунда Кожагар-Сарыг аът көстүп келген.
Ооң чанында узун кара оорга дег эр
Ооргалап удуп чыткан чүвең иргин.
— Чээ, орук кижиге саат апаар,
Олут кижиге чугаа апаар чүвези бе?— дээш,
Ойзу-кыйзы чортуп бар чыткан эр чүвези иргин.
Кожагар-Сарыг аът диригейндир силгиленгеш,
Черни сиртигейндир деспегилептерге,
Удуп чыткан эр аңгарлып
Туруп келген чүвең иргин.
Кожагар-Сарыг аъдын муна каапкаш,
Уткуй халып кээп:
—Чүге кижи оюп-кыйып эртип чыдар чүве сен?
Сени эрттирипкеш, Демир-Курлуг хаанга
Чүнү сөглээр мен?— деп,
Чөп-буруу чокка мону сөглээн чүвең иргин.
— Чорук чораан кижини өлүргеш,
Чүнү алыр сен?
Бо бүткен Тойлу-Будукту олчалап алгаш,
Келиримге, ам олчалап-үптеп
Турбас сен бе?— деп харыылап
Турган эр чүвең иргин.
— Дошкум кара чаң, азар-бажың саадааң5-даа,
Эки аъдын - эргелиг Каң-Хүрең аъдың-даа
Олча болбас чүве бе, эжим?—деп
Мону сөглеп турган эр чүвези иргин.
Чээ, болбас-ла апарган,
Дөспес-ле апарган кижи-дир сеи.
Ырмаң сынмазын, чажың чанмазын
Бодуңну бодуң бил,
Мойнуңну бажың бил — деп
Харыылап турган Хаан-Төгүлдүр чүвең иргин.
Шыяан ам, ийи аъдын кастагылааш,
Даш кылдыр баглааш,
Дага кылдыр сооткаш,
Сезен буур кежи сериин чаагай содак-шудактарны
Иштинден ыгый-дыгый кеткеш,
Тозан буур кежи дошпулуур чаагай содак-шудаан
Даштындан ыгый-дыгый кеттингеш,
Ийи таладан эвип-девип кээп турган
Эрлер чүвен иргин.
Бир девиржип келгеш,
Буганың хыйыртажыры-биле хыйыртажып,
Диттинчип чадап эртип,
Ийи улай девип келгеш,
Буураның чөвээлежири-биле чөвээлежип
Эртип тургаш,
Үш улай девип келгеш,
Хартыганың кашпагайы-биле,
Эзирниң шүүргези-биле
Кап-шак кылдыр сегиржип ап
Турган чүвең нргин эвеспе.
Шыяан ам.
Ийи эр сегиржип алгаш,
Бир айның үжен хонукта
Доктаамал чок тутчуп туруп-тур эвеспе оң.
Үш айның тозан хонукта тутчуп келирде,
Алдыы оранның арагай-хорагай6
Курт-кымыскаяа чыглып,
Үстүү оранның үвүр-чивир кужу7 чыглып келирге,
Хаан-Төгүлдүр Кошкулдай-Мерген мөгениң
Чарын аразындан туткаш,
Чеден бир долгандыр киискип-киискип,
Ышкына салып дүжүрген турган чүвең иргин.
Ийи аъттың соон орта
Час ойтур барып дүжүргеш,
Белинден мунуп алгаш:
— Өлүрге эки бе, өзерге эки бе?— деп
Айтырып олурган Хаан-Төгүлдүр чүвең иргин.
— Өлүрге эки чүве чүү боор,
Өзер-төрүүрү дег эки чүве кайда боор,
Хаан чарлыы күүседип чораан кижи
Ам канчаар — деп харыылап
Чыткан чүвең иргин.
Ынча дээр орта Кошкулдай-Мергенннң
Боскун одура кезип кааш:
— Чаа, эки аъды болзуңза,
Ээңни диргизип ал.
Диргизил ап шыдавазыңза,
Кел чыда ап алыр мен.
Диргизип ап шыдазыңза,
Моон соңгаар баскан изим баспайн,
Мээң чораан черимге чорбайн
Чоруур силер — дээш, чоруй барган.
Шыяан ам, Хаан-Төгүлдүр
Барыын-башкы чүгүнче хап-ла каан.
Ол каккаш, Демир-Курлуг хаанның
Күрүзүнүң кыдыынга хап чедип келгеш,
Ак салдыг ашакка ужурашкаш, чугаалажырга,
Демир-Курлуг хаанның албатызы ашак болган
— Чаа, ашак, Демир-Курлуг хааннын
Боду бүткен Тойлу-Будук даңгыназы
Кандыг орду-шилде саадап олурарыл,
Меңээ айтып берип көр!—дээн.
— Ээ, ону кижиге чугаалап болбас,
Бир эвес ону чугаалаптар болза,
Ону чугаалаан кижиниң
Адын ададып, арнын таныдып келир
Беш чурагачы8 бар.
Ынчангаш аргыктыг алды моюн9 кырынга
Доңга баш турбас апаар-дыр — деп,
Ак баштыг ашак мону сөглээн.
— Чаа, ашак, ону чугаалавас болзуңза,
Мал ыыды, кижи ыыды четпес чер-дир,
Өлүр апаар сен — деп чугаалап туруп
Турган чүвең иргин.
— Чаа, оглум, кижиниң тыны алдын чүве болгай.
Бир эвес мени чугаалазын деп күзээр болзуңза,
Бир шой паш, бир хола паш суг,
Хола бүрээ, чес бүрээ10, бүлгээр11
Тып эккел, оглум — деп ашак,
Чугаалап турган чүвен иргин.
Чээ, ол даңны атсы бир шой паш,
Бүлгээр, бир хола паш суг,
Бир хола бүрээ, бир чес бүрээ тып эккеп
Турган чүвең иргин.
Чаа, шой паш, хола паш, бүлгээр,
Бир хола, бир чес бүрээзин эккээрге,
Шой пажын тиккеш, ашак
Шой паштың иштинге олуруп алгаш,
Кырынга бүлгээр олуртуруп ап турган чүвең иргин.
Чээ, бүлгээрниң кырынга хола пашты салгаш,
Хола паштың кырынга сүт кудуп
Турган чүвең иргин.
— Чээ, оглум, меңээ чес бүрээни аас кылып бер,
Хола бүрээни дамчыштыр сымыранып көрейн — деп
Туруп-тур эвеспе.
Хола бүрээни шорга кылып-даа турган чүвең нргин.
Хола бүрээни дамчыштыр:
— Чүс сес каът шил бажыңның эң кырында
Тос каът алдын шил бажыңның иштинде олурар — деп
Сымыранып олурган чувең иргин.
Чаа, чүү боор, ол ашактың шой паш,
Хола паш, бүлгээр, доскаарын,
Чес бүрээзин, хола бүрээзин
Алгап-алгап черлеринге
Аппарып берген-даа чүвең иргин.
Чаа, Эргелиг Каң-Хүрең аъдын
Ооргазы чеди кертик таагылыг
Хүрең чаваа кылдыр хуулдуруп,
Боду кара быды хаакка халып чоруур,
Ой быды орукка халып чоруур,
Кидис хевенектиг, ириңниг карактыг
Оол бооп хуулуп ап турган чүвең иргин.
Тос кертик таагылыг хүрең чаваазын
Демир-Курлуг хаанның демир баглаажында
Коңгулуур ыдыктыг бора аъттың чанынга
Өл доң-биле өлүр баглааш,
Чүс сес каът бажыңның чадазын
Чаңгыстап базып үнгеш,
Ооң кырында тос каът алдын шил бажыңга
Кире бээрге, дүне-даа хүндүс-даа дег,
Хүндүс-даа дүне дег,
Алдын даңгына тос каът олбук кырында удуп чыткан.
Боду бүткен Тойлу-Будук даңгынаның хойнунче
Кастыындан хан дырылаан,
Караандан ириң дырылаан
Багай оол кирип барып чыдып ап-тыр эвеспе.
Дангына оттуп кээрге,
Хойнунда ой быды орукка төгүлген,
Кара быды хаакка халышкан
Багай оол чыдарга, хөрүчээн-көгээрээн12 уу-биле
Чыдып-ла алган чүвең иргин.
Демир-Курлуг хаан эртен туруп кээрге,
Коңгулуур ыдыктыг бора аъттың чанында
Ооргазы тос кертик,
Таагылыг хүрең чаваа баглап каан,
Бора аътты үзе тевер чеде берген турган.
«Хаан аъдындан өске аът баглавас
Уяан баглаашта13 ооргазы тос кертик,
Таагылыг хүрен чавааны кым баглаан?»—дээш,
Барып салыптар дээрге,
Өл доң-биле өлүр баглап каан,
Чештинмес болган чүвең нргин.
— Че, чүү кижи баглаан,
Чаяан шинчиир кыдатты эккелиңер,
Шинчидер чүве үгер-тергени14 алгаш,
Чалап келиңер — деп чарлык болган.
Чээ, үгер-тергени сөөрткен,
Чаяан шинчиир кыдатты
Сөөртүп эккеп турган чүвези иргин.
Ооргазы чеди чирик чавааны
Чаңгыс долгандыр кылаштааш,
Чаяан шинчиир кыдат:
— Чиге соңгу чүктү, ортаакы дипти эжелей төрээн
Хаан-Төгүлдүрнүң Каң-Хүреңиниң
Түрүзү дег түрү-ле-дир — деп
Турган кыдат чүвең иргин.
Ол ынчап турда:
«Тойлу-Будук дангынанын
Хойнунда, кастыында хан дырылаан,
Караандан ириң дырылаан,
Кидис хевенектиг оол удуп чыткан»— деп
Чугаа дыңналган чүвең иргин.
— Чээ, уруг-дарыгның хову бе,
Хая-даштың чаңгызы бе?
Беш чурагачы чунү билип,
Чүнү дуюп турганнар, эккелиңер!—деп
Турган хаан чүвең иргин.
Беш чурагачыны аът маңы-биле эккеп
Турган чүвең иргин.
Беш чурагачы чурагайын
Тыртып эгелээн чүвең иргин.
Чээ, беш чурагачы:
— Шой белдиг, ыяш хөректиг, хола баштыг,
Суг мээлиг, чес аастыг кижи чугалаан, - деп
Чурагайлап турган чүвең иргин.
— Чээ, силерниң ооңардан меге чүве чок:
Шой белдиг, ыяш хөректиг, хола баштыг,
Суг мээлиг, чес аастыг кижи
Каяа турар чүвел?— деп,
Беш чурагачыны хаан буруу шаап,
Хөректеп турган-даа чүвең иргин.
— Шокар саазын-биле кижи мегелеп турар
Кулугурлар!—дээш, беш чурагачының
Тырткан чурагайын алгаш,
Төре далайже15 киир октадыптарга,
Ол тырткан чурагайның шынарынга
Төре далай савазын ажа халып,
Чалгып чыткан чүвең иргин.
— Че, кандыг аайлыг чүве апаады,
Сен барып көр — дээш,
Демир-Курлуг хаан Узун-Сарыг мөгезпи
Чүс сес каът бажың кырынче үндүрген.
Тос каът алдын шил бажыңның
Дөрт каъдының иштинден кирип,
Беш каъдының даштындан кирип турда,
Узун-Сарыг мөгениң анай өкпези
Аксындан уштунуп, чаштап турар апаарга,
Шыдашпайн:— Чадап кагдым — деп,
Дедир кээп турган чүвең пргин.
Боду бүткеп Тойлу-Будук даңгына болза
Дээрлерниң Демир-Мөгениң
Эртен болза эртен,
Кежээ болза кежээ көдүрер четкен,
Далай болган арагазын ижиртип,
Таңды болган эъдин чиртип,
Дөрт херээн бүдүрүп алган
Кадайы чүвең иргин.
Демир-Мөге Тенек-Сарыг мөгезин:
— «Сен барып көр»— дээш, чорударга,
Беш каъдын эрткеш,
Дөрт каъдының даштындан дедир чедип келген.
— Чээ, нелээн барып көрээли — дээш,
Демир-Курлуг хаан Демир-оол мөге күдээзин
Эдертип алгаш иелээ кирген чүвең иргин.
Ийи катышкы кире бээрге,
Тойлу-Будук даңгынаның хойнунда
Ой быды орукка төгүлген,
Кара быды хаакка халышкан,
Кастыындан ханы дырылаан,
Караандан ириң дырылаан
Багай оол серте чок
Хаарыктап чыткан чүвен иргин.
— Кижиниц дөрт херээн бүдүрүп ап,
Алыр-бээрннң кырында кадайының
Хойнунда чыдар чүү мындыг
Сугнуң суксаа, черниң ческээ чүве сен?—дээш,
Оолдуң билээнден алгаш,
Тургузу шелип кээрге:
— Удаан кижн удутпас,
Чыткан кижи чыттырбас,
Кижи ишти-баары кырлап турар!—дээш,
Азыргаш, дүкпүрерге, хүрең чаваа
Чүс сес каът бажыңны базарга,
Аксынга барып дүжүп турган чүвең иргин.
Удаткан-дүдеткен чок-ла:
— Удаан кижн удутпас,
Удаан кижиннң иштин дырбактан,
Дүвүредип турар!—дээш,
Азырып үндүрер орта,
Хүрең чаваа ушта халааш,
Тос каът шил бажыңны
Чара-буза деггеш, бозага аксынга
Барып дүшкен чүвең иргин.
— Чээ, эмин эрттир удудуң бе?— дээш,
Тура халып келирге,
Хаан-Төгүлдүр боду бооп хуулуп турган чүвең иргин.
Чаа, Демир-Курлуг хаан,
Дээрлерниң Демир-оол мөге:
— Хаан-Төгүлдүр пар эжикке16 сыңмас,
Дай аът угбас эр деп чүү ийик,
Ону эъттеп, шайла!—деп келдирткеш,
Хевир шинчизин көрзе, кандыгыл?— деп,
Сүмележип турганнар чүвең иргин.
Чиң шайны хайындыргаш,
Чаглыг эътти дүлдүргеш:
— Эки эш, эъттеңер, шайлаңар!— дээш,
Ийи хаа чүгүргүп турганнар чүвең иргин.
Биеэ ийи хаа барып сөглээрге,
Ам идик-хевин кеттингеш,
Үжен кулаш кара илдизин17 азынгаш,
Чоруп турган Хаан-Төгүлдүр чүвең иргин.
Хаанның орду-шилинге келгештиң,
Хаанның өөнге кирип турган чүвең иргин.
Хаанның өөнүң эжиинге сыңышпайн,
Хаанның өөнүң эжиин
Үжен кулаш кара илди селемези-биле
Чара-чире чүткүп турган чүвең иргин.
Чээ, доң черни довук чедир,
Кадыг черни кажык чедир чара баскаш,
Хаанга бараалгап турган эр чүвең иргин.
Аът бажы алдын хөөргезин18 уштуп,
Сунуп таакпылаарга:
— Чээ, оглум, сээң таакпың тыртар хамаанчок,
Дөрт көзүрүм углу бээр чазып тур.
Кончуг аар азар эт чүве-дир!— деп
Дедир сунуп турган.
Хөөргезин дедир алгаш,
Чанында олурган Демир-Мөгеге сунарга:
— Чаа, эжим, сээң таакпың тыртар хамаанчок,
Ышкынып дүжүрер чедирип тур мен!—деп,
Дедир сунган.
Демир-Курлуг хаан биле Демир-оол
Бөрү бажы дег мөңгүн хөөргелерин
Карыштыр сунарга, ийи хөөргени
Ийи салаазының аразынга кыскаш,
Ажык чок сезикке тыртып, сунуп
Турган чүвең иргин.
Шыяан ам, Хаан-Төгүлдүр
Чиң шайын ишкеш,
Чаглыг эъдин чигеш,
Олуруп-даа турган эр чүвең иргин
— Чээ, таңды дег эъдим чирткен,
Далай дег суумну ижирткен
Тойлу-Будук даңгынамны
Сеңээ кайыын бээр мен, эжим!—деп
Орган Демир-оол мөге чүвең-даа иргин.
— Чаа, черниң ыраандан
Сунуп-адап келген мен-даа,
Тойлу-Будук даңгынаны
Сээ-даа кайыын бээр мен — деп
Олурган Хаан-Төгүлдүр чүвең иргин.
Чаа, хаан олургаш:
— Аныяк улус-тур силер, оолдарым.
Ынчанмас чоор.
Ийи эр аразында адаан-мөөрей,
Адыш-чарыш кылгаш,
Кайы тиилээниңер Тойлу-Будук даңгынаны
Алыр-дыр — деп олурган чүвең иргин.
- Чаа, ындыг чүве болза,
Хаан чарлыындан чөрүтчүүр19 ужур бар эвес,
Адаан-мөөрей, адыш-чарыштан
Кылыр апаар улус-тур бис — деп
Олурган Демир-оол мөге чүвең иргин.
— Мен сес даяктыг Белдер-Ала аът,
Дээр өңнүг Көк-Бора аът,
Чеден шокар аът
Мындыг аъттарны чарышка салыр мен — деп
База чугаалап орган Демир-оол мөге чүвең иргин.
— Чээ, эжим, сен аъдың салырыңда
Мен ыдым салыр эвес мен.
Ооргазының чүзү чок,
Ээгизиниң тоону чок,
Эргелиг Каң-Хүрең аъдымны
Салыр мен — деп орган
Хаан-Төгүлдүр чүвең иргин.
Чээ, Демир-оол мөге:
— Дээр өңнүг Көк-Бора аътты,
Сес даяктыг Белдер-Ала аътты,
Чеден шокар аътты бадырыңар!—деп
Дээрлерниң ийи хаа каксып турган чүвең иргин.
Чаа, ийи хаа чеде бергеш,
Дээр өңнүг Көк-Бора аътты,
Сес даяктыг Белдер-Ала аътты,
Чеден шокар аътты бадырып турганнар иргин.
— Чаа, Хаан-Төгүлдүр, чайын-кыжын доңмас
Соок кара сугларны
Мээң ээн эъдимче кудуп тургаш соот — деп
Турган эргелиг Каң-Хүрең аът чүвең иргин.
— Чаа, мен кашпык сояалаң турар шаамда,
Үжен үш дээрниң черинге
Улуг данчык90 болган.
Аңаа сес даванныг
Белдер-Ала аът-биле ынчаарда
Бир таварышкан мен.
Аңаа Белдер-Ала аът
Бир дугаарында келген.
Мен ооң соондан кудурук ызырты
Келген мен — деп турган
Каң-Хүрең чүвең иргин.
— Чаа, аъдың чарыжын бодуң мунар сен бе,
Кижиге мундурар сен бе, Хаан-Төгүлдүр?— деп
Орган Демир-оол мөге чүвең иргин.
— Бодуң маңнап кел дээй мен,
Бош мал маңнап келдп дээй силер.
Бодум муңгай мен,
Хаан-Төгулдүр илби-шидизи-биле
Эрттирип келди дээй силер.
Хаан катым, мээң багай аъдым
Бажын мунар кижиден хайырлап көрүңер — деп
Олурган Хаан-Төгулдүр чүвең иргин.
— Бо мунуп чораай аан — деп
Паштанчы кара кыдадынче
Айтып орган хаан чүвең иргин.
— Ийи холунда паш туткуужу карарып калган
Бо күжүр мээң эргелиг хүрең аъдымның
Маңын кайын шыдаар — деп орган
Хаан-Төгүлдүр чүвең иргин.
Хаан-даа сөс, харыызын бербейн
Ында дуйбус олуруп берген чүвең иргин.
Шыяан ам,
Ийи эр ыңай-бээр кылаштажып
Чоруп турган чүвези иргин.
Улус хозай бээр аразында
Боду бүткен Тойлу-Будук даңгына
Ада-иезиниң өөнге кире чүгүрүп кээп
Турган чүвең иргин.
— Чээ, авай, ачай.
Кижи төлү каяа-даа чоруур,
Куш үрени21 каяа-даа ужар-ла болгай.
Хаан-Төгүлдурнүң чангыс аъдының
Чарыжын мунар кижи
Бо беглиг кожуун иштинде
Чок болур чүве бе?— деп
Айтырып турган уруг иргин.
— Чээ, дөспээн, болбаан кулугур,
Чоруксааш, барыксааш шыдавайн тур сен бе?—деп
Уруун кончуп олурган хаан иргин.
— Чаа, кижи болганга кижи айтыр, кулугур,
Сээң аскырларга чарып берген
Эмдик кызырааң эвес-тир мен.
Дыка ынчап кежээлээр болзунза,
Пажыңның үстүг кара чүлгүүжүнден өрү
Чүве арттырбайн көжүрүп
Чоруй баар кижи ол эвеспе, Хаан-Төгүлдүр — дээш,
Чана кылаштай берген уруг чүвең иргин.
Боду бүткен Тойлу-Будук чана бергеш,
Чанында бижик бижип олурар Бижээчизи уругга:
— Хаан-Төгүлдүрнүң аъдының чарыжын
Мунун көөр сен бе?—деп айтырган.
Шыяан ам,
Бижээчи даңгына оон Хаан-Төгүлдурге
Маңнан чеде бергеш,
— Чаа, силерниң аъдыңар бажын
Мен мунар кижи-дир мен,
Аъдыңарның айгы-байбызы22 чүл,
Аажы-чаңы чүл?
Чугаалап берип көр — деп турган
Уруг чүвең иргин эвеспе.
— Чээ, мээң аъдымның чаңын кижн билбес,
Боду билир чүве, дуңма — деп
Олурган чүвең иргин.
Уруг чана берген чүвези-даа иргин.
Хаан-Төгүлдүрнүң олурган өөнге
Дорзуундан тоннуг,
Довуундан эдиктиг,
Оол кылаштап келген чүвең иргии.
Чээ, оол Хаан-Төгүлдурнуң
Амыр-мендизин айтырып,
Бараалгап турган чүвези иргин.
— Чаа, акым, чай боорга,
Бо чоннуң божа-хойтпаан дилеп ижер,
Кыш болурга,
Быдаа-хөдээзин кедеп-манап ижер кижи мен.
Силерни мында келген деп дыңнааш, келдим.
Чангыжаңарже аъдыңар ап,
Бодугар алзымза, кандыг ирги?— деп
Айтырып турган чүвең иргин.
— Чээ, чаңгыс кижиге карак кайда боор,
Чадаг кижпге аът кайда боор,
Харын болгай-ла!—дээш,
Хөнекте шайын кудуп берип
Орган чүвең иргин.
— Хаан биле Демир-оол мөге
Мени кара-бора бодаар эвес,
Чүнү чугаалажыр эвес,
Мен барып көрүп дыңнап келийн — дээш,
Чоруп турган оол чүвең иргин.
Оол чедип келгеш:
— Чаңгыс бодунга үш чүс алдан мөгени
Салып, могадып-шыладып алгаш,
Адак соонда бодум тутчуп көрейн деп олур, акым—дээн,
— Чаа, кижи чугаалажып таныжар,
Мал киштежип таныжар чүве болгай.
Адың-шолаң кым деп кижи боор сен, дуңмам?— деп
Орган Хаан-Төгулдүр чувең иргин.
— Бо хаан албатызы
Бокуштай-Хөө деп кижи мен, акым — деп
Олурган оол чувең иргин.
Ынчап олурда, ийи хаа маңнажып келгештиң
— Ам даарта аът чарыжы болур,
Аъдыңны, кижиңни белетке!—дижип
Турган-дыр эвес.
Хаан-Төгүлдүр бижик бижээщ,
«Ам даарта аът чарыжы болур деп баады,
Чаныңда уругну дөгертинип тур деп
Сөглеп көр»—деп, Тойлу-Будук даңгынаже
Сөзүн берип турган чүвең иргин.
Биеэ бижикти көргеш,
Тойлу-Будук адар даңны атсы
Чигир-чимизин, боова-боорзаан
Быжырып турган чувең иргин эвеспе.
— Чаа, азар дээрниң хортан дайзын шивишкиннери
Кандыг-даа оптуг-овуузуннуг боорун чадавас,
Оваарнып, кичээнип чоруур сен.
«Боова, боорзак ма, чи»— дижип келир эвеспе,
«Силерниң кара-бора боова, боорзааңар чиир хамаанчок,
Тойлу-Будуктуң боова-боорзаан чип
Төтпейн чор мен дээр сен шүве»—деп
Чагып, сөглеп турган Тойлу-Будук даңгына чүвең иргин.
Чаа, даң сарыңында:
— Аът чарыжы чоруур деп баады,
Аъдың эккел, Хаан-Төгүлдүр!— ден
Ыыт-дааш-даа изээн турган чүвең иргин.
Каң-Хүреңни алгаштың,
Демги даңгына уругга аъдын
Чедип алгаш, чүгүрүп чеде берген чүвең иргин.
Чээ, Тойлу-Будуктуң быжырып каан
Боова-боорзаан, чигир-чимизин
Арттынып-ла турган уруг чүвең иргин.
Аът чарыжы болган черге келирге,
Хаанның түмен хоюнуң аразындан
Бора-Калчан ирттерин кижи бүрүзүнге
Хүнезин кылып берип турган.
Демир-оол мөге чүвең иргин.
— Чээ, ол улус шупту хунезинниг-дир.
Мен хүнезин чок канчаар мен, акым?—деп
Турган даңгына уруг чүвең иргин.
— Чээ, мен турумда ажырар боор бе, дуңмам?—дээш,
Хаанның Саян-Дайның даанда
Сая-түмен инектиң аразындан
Дошкун кара шарыны ойладып келгеш,
Хүнезин кылгаш, бүдүнү-биле
Каң-Хүреңге арттындырып берип-тир эвеспе.
— Чаа, чер аразы ырак болдур эвеспе, дуңмам,
Чеди айлыктыг черден салыр — деп
Чагып турган эр чувең иргин.
Бир ай он беш хонукта чоруп келген
Улус чүвең иргин.
— Чээ, чигир-чимистен, боова-боорзактан
Чивес сен бе, даңгына?—деп
Белдер-Ала аътты мунган
Шивишкин чугаалап турган чүвең иргин.
— Силерниң кара-бора чигир-чпмис,
Боова-боорзааңар хамаанчок,
Тойлу-Будук даңгынаның
Чигир-чимис, боова-боорзаан чип
'Гөтпейн чор мен, эштер!—деп
Чораан уруг чүвең иргин.
— Чаа, эштер, чер аразы ырак черге
Кижиниң чаңгыс аъдының кур-чилии үстү бээр,
Кулун эъди ара бээр,
Хүн бүрү мынчап чорбас мен — дээш,
Каң-Хүреңниң аъттаныр талакы чырыын
Азыг диш чайнадыр,
Ажыргы чарыкы чодазын
Кажык, сөөк чайнады чара шаапкаш,
Коваш ыңай болган уругнуң
Соонда доозуну даш долу дүжүп,
Мурнунда доозуну кызыл туман дүжүп чоруп олурган.
Уруг аът салыр черге
Улусту чеди айлык мурнап чеде бергеш,
Каң-Хүреңни так кылдыр баглааш,
Дага кылдыр сооткаш,
Дошкун кара шарының эъдин
Дүн-хүн чокка улдуртуп чип ап
Турган чүвең иргин.
Соонда улузу тос хонгаш чедип келирге,
Уруг дошкун кара шарының эъдин
Доозазын улдуртуп чип алган
Турган чүвең иргин.
— Кара дээрниң аъдының эъдин Изидип шыдавас улус
Аъдыңар, катканыңар бажын соктап,
Аът бажы мунуп келген силер бе?
Кара черниң кара куяк кижизи
Мен силерни манап олурбас мен — дээш,
Аъдының тынын чеже берген
Тойлу-Будук даңгына чүвең нрпш.
— Чээ, чер аразы ырак чүве болгай.
Шалып-кашпагай аъштанып-чемненип
Алыыл — деп турган чүвең иргин.
— Чээ, даңгына, мээң шууп-шурап маңнаан
Маным шыдаар ирги сен бе?—деп
Турган Каң-Хүрең аът чүвең иргин.
— Силерниң маңыңар шыдавас кижи
Тойлу-Будук даңгынаны
Алдын сонарынга канчап
Бараан бооп чоруур деп бодаар силер, эки аът — деп
Турган даңгына уруг чүвең иргин.
Чаа, үстүү оранның улустары шалып-кашпагай
Аъштанып-чемненип алган чүвең иргин.
Ам-на аът-хөлдү дыштандыргаш,
Чарыштырып-ла үндүргеннер чүвең иргин.
Чээ, аъды-даа таныттынмас,
Кижизи-даа таныттынмас,
Дээрниң сылдызы черде буртулаан,
Черниң кара довураа дээринге тулуп турган чүвең иргин.
Ийи айның алдан хонук черге бар чыткаш,
Даңгына уруг шенеп көрүп чоруурга.
Дээр өңнүг Көк-Бора аът-биле
Чеден-Шокар аътты эртип алган болган.
Сес даяктыг Белдер-Ала аът
Ай чартыы он беш хонуктуң черинден
Саарын дөгеп бар чыдып-тыр эвеспе.
— Чээ, кадык балдырымдан
Кажык-сөөк кажараңнадыр чара каккаш,
Кадык чырыымны кулак дөзүнге чедир, чара тырткаш,
Чүгенниң узун дынын бодуңга үш ораагаш,
Мунгаш-дынын салгаш,
Ыдык челден туттунгаш, чыдыпкаш,
Амы-тының кичээнип, туттунуп быжыглаи!— деп
Турган Каң-Хүрең аът чүвең-даа иргин.
— Мен Белдер-Аланы эртер болзумза,
Хурагандай кара ховунуң
Кудургайынга эртер боор мен
Ол барып эртеримде Белдер-Аланың
Сес даванының дөртүн кыргый тепкеш,
Арнын чара тепкеш эртер мен.
Ооң чарыжын мунган шивишкинниң арнын
Калчан-шилги кылдыр шапкаш эртер сен, халак — деп
Чагып чораан Кан-Хүрең чүвен иргин.
Кан-Хүрең аътты каккаш салыптарга,
Чырта-тыртпа шыргай арыг-даа дивес,
Чара какпас чалым-хая-даа дивес,
Ужу-бажы-биле киискип орган чүвең иргин.
Кан-Хүрең Белдер-Аланы он беш-ле минут иштинде
Барып чедип турган чүвең иргин.
Белдер-Ала аът ол-бо саар дөгээш,
Эрттирери-даа чок чоруп орган.
Хурагандай кара ховунуң кудургайын орта кээп,
Арай боорда кожаланчып келгеш:
— Кара черниң кара куяк кижизиниң
Аъды дөрт даванныг болур бе,
Дээрлерниң Белдер-Ала аъдының
Даваны сес болур бе?— дээш,
Белдер-Ала аъдының даванының дөртүп
Кыргый теп кааш,
Барып турган чүвең иргин.
Даңгына уруг шивишкинниң арнын
Кымчы-биле калчан-кызыл кылдыр
Чара шапкаш, эртип турган-даа чүвең иргин.
Чаа, Каң-Хүрең ам кырындан ушкан кушка-даа
Четтирер арга чок,
Соондан ушкан кушка-даа
Четтирер арга чок,
Чоруву-ла орган чүвең иргин.
Демир-Курлуг хаанның оран-чуртунуң
Кыдыг сагызын шынарладып кээп
Турган-даа чүвең иргин.
Аът чарыжы чедип кээр четкен дээш,
Демир-Курлуг хаан, Демир-оол мөге баштааш,
Бедик дагның бажындан бараан хараар дээш,
Чоруп тургаи чүвең иргин.
Чаа, аът-даа Демир-Курлуг хаанның
Аалының иштинге чедип келген.
Каң-Хүреңниң ийи караа
Ийи чүктүң айы-хүнү дег чоруп орган.
Даңгына уругнуң алгы-кышкызы
Муң кыстың алгы-кышкызынга дең,
Кан-Хүреңниң доозуну
Муң аъттың доозуну дег шинчилиг
Чоруп орган чүвең иргин.
Чаа, Каң-Хүрең Демир-Курлуг хаанның
Аал чуртунга, орду-шилинге киир
Маңап келген чувең иргин.
— Бир мөөрей мээңии болду, хаан катым — деп
Экиниң эктинге, багайның бажынга
Мөгейип калган Хаан-Төгүлдүр чүвең иргин.
— Бир мөөрей сээңии болганы ол-дур, оглум.
Үш чүс алдан мөгениң
Хүрежинге шүглүп үнгеш,
Демир-оол мөгени шүглүп үнзүңзе,
Ам ийи мөөрейниң кырынга үнгениң ол-дур — деп
Олурган хаан чүвең иргин.
— Чери бөлүк-даа болза чурттуг,
Бөкпек-даа болза малдыг кижи-ле болгай мен.
Дүргени херек — деп турган
Хаан-Төгүлдүр чүвези иргин.
— Чээ, үш чүс алдан мөгениң хүрежин
Үш хүн бир дүштүк-биле хүрешкей-ле сен — деп
Турган хаан чүвең иргин.
Даартазында үш чүс алдан мөгениң хүрежин
Эгелеп сала берген.
Үш хүн бир дүштүк дээн хүрешти Хаан-Төгүлдүр
Үш шак үжен минут иштинде
Үш чүс алдан мөгени
Чаңгыс черге чыып каап турган чүвең иргин.
— Чээ, чоруум далаш дээр кижи чорду,
Ийи күдээни мөөрейлеп ойнадып туруңар!—-деп
Турган хаан-даа чүвең иргин ийин.
Дээр оглу Демир-Мөгени шүүп,
Даап эккеп салырга,
Ийи эр хап-шак сегиржип алгаш,
Бир айның үжен хонук,
Ийи айның алдан хонук тутчуп турда,
Хаан-Төгүлдүр бир дап бергеш,
Сүвүр чан бажынга чедир,
Ийи дап бергеш,
Эмиг кара чедир күдүктеп,
Үш дап бергеш,
Сүдер төш бажынга үндүр күдуктээш,
Көк дээрни хөк кылдыр,
Кара черни хак кылдыр
Дүжүрүп алган чүвең иргин.
— Өлүрү эки бе?
Өзери эки бе?—деп айтырып орган
Хаан-Төгүлдүр иргин.
— Өлүрү дег багай чүве кайда боор,
Өзери дег эки чүве кайда боор,
Амы-тыным оочулап-өршээп көр.
Малчы-кулчуң-даа болгай-ла мен — деп
Дилеп чыткан чүвең иргин.
— Эки эжин канчап малчы-кулчу кылыр боор,
Эктиң эргези-биле, чөптүң ортузу-биле болуулу дээш,
Эжин тургуза тыртып эккелгеш,
Чарының довураан аштааш,
Салып чорудуп турган чүвең иргин.
Кадыр дагның одуруу дег
Алдын-сарыг челээжин тырттынгаш,
Дээр оглу Демир-оол мөге халдып
Чанып турган чүвең иргин.
Хаан-Төгүлдүр аалынга халдып чанып келгеш:
— Ээн малдыг, ээн чурттуг кижи болгай мен;
Боду бүткен Тойлу-Будукту
Бээр болза бээрин,
Бербес болза бербезин
Чугаалаңар, хаан катым — деп,
Ийи хаа ыдып турган чүвең иргин.
— Бистиң бээривис-даа чөп,
Хаан-Төгүлдүрнүң алыры-даа чөп — дээш,
Ак малды дөрт хуулааш,
Ийи хуузун үзүп берип,
Улуг эдин-даа дөрт хуулааш,
Ийи хуузун үзүп берип турган.
Алды хана ак өгнү-даа
Күүседип дөгерип берип турган чүвең иргин.
Чээ, беглиг кожууннуң улузу
Алды хана ак өгнү
Бир шактың иштинде күүседип,
Белеткеп турган чүвең иргин.
Чаа, Тойлу-Будуктуң үш доюн дойлааш,
Үш найырын найырлааш,
Дойлап эрттирип калган иргин.
— Чаа, Бакыштай-Мергенни Өрү-даа тыртып алырымны,
Куду-даа тыртып алырымны Бодум билир мен.
Ап алыр мен — деп олурган
Хаан-Төгүлдүр чүвең иргин.
— Чаа, эки күдээ, кижини-даа алырыңны,
Малды-даа алырыңны
Бодуң күзелиң билзин! — деп олурган.
Демир-Курлуг хаан-даа чүвең иргин.
— Чаа, байыр-наадымныг черге салып эрттирип чоруур сен,
Чаа болган черге мунуп чоруур сен — дээш,
Хаан бодунуң Чиңге-Шилги деп аъдың
Берип турган чүвең-даа иргин.
Чаа, Хаан-Төгүлдүр:
— Менде эки болур, коъш болур чүвем бар эвес — деп
Дүнде уйгу чок, хүндүс дыш чок
Белеткени берген эр чүвең иргин.
— Чаа, эки айның эгезинде,
Эки хүннүң эргизинде Алды ханалыг ак өөн
Адакталдыр чүдүрүп турган эр чүвең иргин.
Бакыштай-Хөө ашак-биле кады бускаш,
Көжүп үнүп турган-даа чүвең иргин.
Чаа, Хаан-Төгүлдүр
Улустуң эртежизи туруп турда,
Алды хана ак өөн
Адакталдыр чүдүруп турган эр чүвең иргин.
Чаа, бир эвес Хаан-Төгүлдүрнү
Чаа-чакпан алыр болза,
Демир-оол мөге соон салгаар,
Изин истээр бооп,
Авын-даңгырак чугаалажып турган
Катышкылар чүвең-даа иргин.
Ам-на чиге сонгу чүктү көрүвү-ле алгаш,
Чоруп берген чүвең иргин.
Та чежеге, кажага чоруп келген чүвең ыйнаан.
Ынчап чорааш, Кожагар-Сарыг аъттыг
Көшкендей-Мөгени өлүрген черинге чедип келирге,
Кожагар-Сарыг аъды-даа чок,
Көшкендей-Сарыг Мөге боду-даа чок
Болган чүвең иргин.
Чаа, Хаан-Төгүлдүр аалынга чедип келирге,
Оът чиири онча-менди чаагай,
Эът чиири эзе-менди чаагай турган.
Чаа, өг хондурар черинге өг тургузуп,
Бажың тургузар черинге бажың тургузуп,
Мал чалаар черинге малын чалап,
Эт-сеп салыр черинге эдин-севин салып
Турган эр чүвең иргин.
— Чээ, кижиге кижи немежиринден эки чүве,
Малга мал немежиринден эки чүве кайда боор?— дээш,
Беглиг кожуун иштинден
Арага-хымызын чыылдырып турган чүвең иргин.
Чээ, көгээрлигни көскүден кылдыр,
Доскаарлыгны долдур арага-хымызын
Долдуруп турган улус чүвең иргин.
Улуг-биче, сайыт-дүжүмет, арат-куяк-даа
Кижи хамаан чок,
Беш чүзүн малды бүгүт-бүгүтү-биле быжыдып,
Белеткен турган улус чүвең иргин.
— Чээ, чангыс кижээ карак бооп чораан,
Чадаг кижээ аът бооп чораан,
Бакыштай-Хөөге баарымның өдү дег,
Караамның шоо дег
Аңгыр-Чечен дуңмамны
Уш херээн бүдүргеш бээр мен — деп
Улуунга-бичезинге, хөйүнге-эвээжинге
Чугаалап орган Хаан-Төгүлдүр чүвең иргин.
Чаа, ол найырның кырынга
Аңгыр-Чечен дуңмазының үш чажыын чашкаш,
Уш доюн кылгаш, Бакыштай-Хөөге
Берип турган чүвең иргин.
Чаа, ам байыр эвес байырын,
Найыр эвес найырын найырлап,
Чыргал эвес чыргалын чыргап,
Эрттирип турган улус чүвең иргин.
Үш малындан анайны-даа артык-дудуу чокка,
Эдин-севин-даа артык-дудуу чокка,
Чаңгыс дуңмазы-биле деңге
Үлежип ап турган Хаан-Төгүлдүр чүвең иргин.
Хаан-Төгүлдүр улуг өөн
Аңгыр-Чечен дуңмазы-биле Бакыштай-Хөөге бергеш,
Үжелээ улуг чуртун тудуп,
Уялыг малын азырап,
Ажы-төлүн төрүдүп,
Ак малын азырап барган-дыр оо!
Алган дөзү:
Далай-Байбың хаан: Тыва маадырлыг тоолдар, III том / тург. С.М. Орус-оол. – Кызыл: Тываның ном үндүрер чери, 1994. – С. 89 – 111.