(Монгуш Сазыг-Хунаевич Хүргүл-оол ыткан)
Үш аскыр чылгылыг, ийи багай акыларлыг, бир айда аңын аңнаар, бир айда малын малдаар Хан-Күчү-Маадыр дээрзи чораан чүве-дир.
Хан-Күчү-Маадыр бир айда аңын аңнааш, куу бажыңынга чедип келирге, куйт дээр кускун-даа чок, сайт дээр сааскан-даа чок, мындыг болган чүвең иргин.
Чиңге-Кара-Хемниң хүн ажар чүгүнде Болчатылыг-Бора- Тейниң кырынче үне халды бергеш, үш дипти үзе көөр, үзүк кара дураны-биле соңгаар, бурунгаар дураннап көрүп олурарга, чиге мурнуу чүкте, карак четпес сарыг ховунуң ортузунда, ийи кара бараан домуңайнып, шимчээр, шимчевес бар чыткан.
- Кандыг-даа чүве болза, ол чүвелерге сыр соондан четпес болза, хоржок-тур - дээш, олче хап чорупкан.
Ол-ла ынчап чорааш, чеде бээрге, ийи багай акылары болуп-тур.
- Мал-маган чүвеңер кайыл, кайнаар баарыңар ол, акыларым - деп, багай акыларындан Хан-Шилги аъттыг Хан-Күчү-Маадыр айтырып туруп-тур эвеспе.
- Сээң чоруткан сооңда, Хүн-Улуг-Сарыг-Мөге, Биче-Сарыг- Мөге база Караты-Хаан каш малывысты үптеп алгаштарныӊ, ойладып алгаш, баардылар - деп, акылары харыылап турганнар иргин.
- Ол чүзү улус боор, эдилээн эттиг, азыраан хөй малдыг эвес мен. Эдимге эт, малымга мал немеп бээр дээн улус тур аа - деп, Хан-Күчү-Маадыр дүже халааш:
- Үш айлык хире черде келген улус тур силер. Аалга чедир чиир хүнезиниңер бо оранга тыптыр эвес. Маңаа белеткеп берейн. Өлбестиң аргазы-биле өс эдип-дирлип, аспастың аргазы биле ажык орук тып алган эрниң мөрүзү ыйнаан - дээш, Хан- Шилги аъттыг Хан-Күчү-Маадыр турган аргазын тура соп эккен, оккулгаш, хола эзеңгизин кызыткаш, ийи акызының дириг эъдин изиг кызыл эзеңгизи-биле хаарып эгелей берип-тир эвеспе. Ынчап тургаш, ийи акызының ийи саарын хола эзеңгизи-биле орттедип бергеш:
- Аалга чедир картап чип, чедер силер. Мен келгижемге чедир, аалыңарга аңыңар эъдин камнап, чип турар силер - дээш, чиге мурнуу чүкче углааш, хап-тыр эвеспе.
Ол-ла хап олурда, Хан-Шилги аът дорт тура дүшкен.
- Эки аъдым, чедер черинге четпейн чыткаш, туруптарың ол бе? - деп, аъдындан Хан-Күчү-Маадыр айтырган.
- Мен турар чүве кайда боор! Улуг-Сарыг, Биче-Сарыг-Мөге, Караты-Хаан ол үштү эът-бодуң-биле канчап-даа шыдавас кижи-дир сен. Эр кижи угаанныг-ла болгай, эп-арга-биле канчап өлүрер сен? - деп, эки аъды чугаалап турган.
- Таагылыг шилги чаваалыг, сарыг-кидис хевенектиг, ой быды олурган черинге төктүп олурар, кыры кызыпчалыг*, чода согунактыг, багай оолак болуп, хуулуп алгаш, чоруй бар - деп-тир оң.
Хан-Күчү-Маадыр ол-ла езугаар, хувулуп алгаш, хап чоруп берген чүвең иргин.
Ол-ла шошкааш, Караты-Хаанның коданының чанынга барып-тыр.
Оон көөрге, Көк-Бора аъттыг, көк салдыг, көк баштыг ашак кижи кел чыдып-тыр.
Анча-мынча кел чорда, бег ноян кижи мендилежир, езулажыр езугаар, мендилежип туруп-тур.
- Аалың-чуртуң кайдал, кайы бар чор сен, оолак? - деп, ашак айтырган.
Оол тургаш:
- Аалым-чуртум-даа чок. Ада-ием чажымда өлген. Бора-быдаалап, божа, сарыг-суглуг чер кайда ирги деп, ону дилеп чоруур кижи мен, ирем - деп, ону сөглээн иргин.
- Божа-хойтпак-даа мурнуӊда. Караты-Хаан, Улуг-Сарыг, Биче-Сарыг-Мөге үш оолдуг ашак мен. Та чүү келген чүвези, аза-бугунуң мал-маганын сүрүп келген чүвези, дүне болур, уйгузун-даа удутпас, хүндүс болур, дыжын-даа хандыртпас, мындыг кончуг чүве апаарды. Чүү кижини чаалап эккелген чүвел? Оттуг карактыг окпан-чипкен оолак-тыр сен, чүнү билдиң? - деп айтырган.
- Чок, мен чүнү билир мен, мээң билир чүвем бора быдаа, божа-хойтпак бо-ла кижи мен - деп чугаалаан.
Ашак аъдын дарс кылдыр каккаш, ыңай болган.
Кидис хевенектиг багай оол Караты-Хаанның аалынче шошкуп кирипкен. Караты-Хаанның ийи тайга дег кара ыттары туткулап кел чыткан чүве-дир.
Караты-Хаанның кадыны олургаш:
- Ийи ыт чүнү ээрип тур, үнүп көр! - деп шивишкинин айбылаан.
Хевенектиг, кыры кызыпчалыг, чыда согуннактыг багай оол чылдырт-шак, чылдырт-шак кылдыр чортуп олурган.
Ийи кара ыт сиртин үвүрээртип, кудуруун мунуп, коданда бөрү келген дег, өгже сыңнып, туткулап туруп-турлар.
Шивишкин коргуп, өгже кире халып келгеш:
- Кандыг аай чиктиг чоор, кадын агбай. Ийи тайга кара ыт сиртин үвүрээртип, кудуруун мунгаш, өгже кортканындан сыңнып, ээрип турлар. Кандыг мындыг чүве болду, хаан төре-даа солчуур* чадавас, чүве эвеспе моң, кадын агбай - деп чугаалаан.
Кадын оргаш:
- Чүү мындыг чүвең көрүп алгаш, хаан төре солчуурунга чедип турар херээжок сен? - дээш, от кезээ-биле соккулап орган чүвең иргин.
Самдар оолак хаанның баглаажынга дүшкеш, таагылыг шилги чаваазын баглааш, кыры кызыпча, чода согунан* хаанның тос аът долганып четпес докулчак ак өргээзинге чөлептерге, хаанның өргээзи долгандыр чыжырткайнып турган чүвең иргин.
Арылыг чаагай ак энчек эжикти чан бажынга дээтпейн, кире бергеш, көрүп турарга, беш оол игилдээн, беш кыс хомустаан, бир чарыккы чажын беш кижи дыраан, бир чарыккы чажын база беш кижи дыраан, соңгу чажын үш кижи дыраан, артындан көөрге, ай херелдиг, мурнундан көөрге, хүн херелдиг, кончуг каас-чараш даңгына болган.
- Кадын, амыр! - деп амырлаарга, караан ужу-биле көрүп каан чүвең иргин.
Оолак эжик аксында сөгедей* олура дүшкеш, багай даңзазынга гаакпызын тиккеш, тыртып орган чүвең иргин.
Кадын олургаш:
- Аалың-чуртуң кайдал, адың-шолаң кымыл, чүнүң ыды чүве сен? - деп айтырган.
Оолак олургаш:
- Аалым чиге соңгу чүкте. Адым Кидис-Хевенек. Бора-быдаалыг, божа-хойтпактыг чер кайда ирги деп, кадын силерниң одуңар чүшкүрүп, будуңар бүг* бараалгап болур ирги бе дээш, келдим.
Кадын:
- Чүү мындыг, байбаң аастыг паштанчыл! Он кижи угбас оңгар сарыг хувагага ол чүвээ таар сарыг-суундан* кудуп бер! - деп.
Он кижи угбас оңгар сарыг хувагага сарыг-суун кудуп эккелген.
Чаңгыс пак кылдыр пактааш, дүвүн деже чылгааш, алдыы чарыкче үндүр каапкан.
Турар деп чыдырда, багай чүң куру үстү берген. Чүң курун алгаш, сарыг-кидис хевенээн кактай тудупкаш, үне берген.
Үне берген соонда, оолдуң орган черин көөрге, эжик аксы сыңмас, быт болган.
Кадын олургаш:
- Чүү адазы чүдек-чадак чүвезин өгге эдертип эккелдиң? Ол чүвеңниң быдын-куртун ашта, кулугур! - деп, шивишкинин кончуп, чүдексинип, кончуттунуп турган чүвең иргин.
Шивишкин олургаш:
- Бо хүн мээңии-даа болур ыйнаан, даарта сээңии болуру чадавас боор ийин оң, кадын агбай. Аштап кааптар мен ийин - дээш, бытты бөле ширбээш, күзүрүм* үндүрер шалкыжынга* ускаш, үндүрүп төпкен чүвең иргин.
Шивишкин оон кирип келгеш, бичии олурарга, даштын хөлчок чүве чиигайнып, каагайнып турар болган. Кадын олургаш:
- Чүү ындыг ыыт эвес, ыыт, дааш эвес, дааш болду, үнүп көрем, шивишкин - дээн.
Шивишкин үне бергеш, көөрге, демги үндүрүп төпкен быттары хаанның коданының бир чартыын дола берген. Санап четпес санныг, түңнеп четпес түңнүг, ужу-бажынга аъттыг кижи халдып четпес, муңгаранчыг хөй-хөй шуужуп бар чыткан.
Шивишкин дедир кире халааш:
- Чүү ындыг кончуг чүвең киргеш, барды? Аъш-чемиң чок эвес, чүге хүндүлеп-ямбылап эрттирбедиң? «Сээң эриң, мээң эрим» деп, таар сарыг-суу кудуп берип канчаарың ол? Быт дээш, үндүрүп төпкен чүвем муңгаранчыг хөй-хөй болу берген бар чор ышкажыл. Үнүп көөр сен бе? - деп, эгинден шөйбелеп турган иргин.
Кадын тургаш:
- Бо кончуг адыр дылдыг шивишкинниң чүнү чугаалап турары ол? - дээш, кадын үне бээрге, шынап-ла, кончуг хөй-хөй, Болчатылыг-Бора-Тей көзүлбес кылдыр чапты берген турган чүвең иргин.
- Кидис хевенектиг багай оолакта ындыг буян кайда боор? Караты-Хаанга кайы күрүден калбарты сүрүп келген чүвези ыйнаан! - деп чугаалааш, өргээзинче кире берген.
Демги багай оолак ол-ла чоруткаш, Караты-Хаанның аалының адаанда аргалыг сынның кырындан харап көрүп чыдарга, хүн бадар чүктен үш чиңге кара хем бады келген чыткан. Үстүнде бады келген чиңге кара хемни Караты-Хаанның каң-сүрүү турар хем болган. Ортузунда баткан кара хем Биче-Сарыг мөгениң каң- сүрүү турар, а адаккы кара хеминге Улуг-Сарыг мөгениң каң- сүрүү оъттаар чүве турган иргин.
Үш айның тозан хонуунда үргүлчүлеп, удуур уйгузун удуп, Хан-Шилги аътты даш кылдыр баглап, дага кылдыр соодуп, улуг уйгузун удуп, улуг дыжын дыштанып чыткан чүвең иргин.
Улуг дыжын дыштангаш, тура халып келгеш, эзер олунчааның* алдында алдан шары кежинден кылган шодаан алгаш, ыгый-дыгый тыртып, ыгырады-шыгырады кедип турган чүвең иргин..
Хан-Шилги аъды тургаш:
- Ону чүге кедип турар кижи сен? - деп айтырган-дыр.
- Улуг-Сарыг, Биче-Сарыг мөгеге, Караты-Хаанга таваржырда, канчаар чүве ийик?
- Эр бодуң тургаш, эр угааның таанда багай ийин, сээң. Эът-бодуң шыдавас сен дивежик мен бе? - деп, аъды сөглээн.
Хан-Күчү-Маадыр:
- Канчаарын-даа эки аъдым сен-не билип көр - деп.
- Үш баткан кара хемниң аксынга чаның кирижин дыңзыдып, огунуң бизин шалып чидидип алгаш, мени куу аът мыяа кылдыр хуулдуруп каап, чеди чүстүг куу сиген болуп туруп алыр сен. Адаккы кара хемни куду Улуг-Сарыг аскырың баштап алгаш, хамык өөрүн эдерткеш, чаза базып келир эвеспе. Улуг-Сарыг мөге Улуг-Сарыг аъдын мунган, «Катап өлген Хан-Күчү- Маадырыңар катап дирлип келди бе, бөрүлер?» деп, ойлаткан- сывыртаан келир эвеспе. Чаңгыс кес-биле чазар болзуңза, ооңуу болур, часпазыңза, сээңии болур - деп, Хан-Шилги мону сөглээн чүвең иргин.
Ол-ла дораан аъттангаш, хапкан. Адаккы чиңге кара хемниң аксынга баргаш, аъдын хувулдургаш, боду чеди чүстүг сарыг сиген болуп, туруп алган чүвең иргин.
Чиңге кара хемни куду уялыг кудуруктуг Улуг-Сарыг аскыр баштаан, каңгырады-киңгиреди киштээн, бадып олурган.
Улуг-Сарыг мөгениң Улуг-Сарыг аъды кулак бажындан куду кургаг чер чок, Улуг-Сарыг аъды бора тоолай дег апарган, Улуг-Сарыг мөге ыяш-даш дег када берген:
- Кажан шагда өлген Хан-Күчү-Маадырның бажы катап дирлип келди бе, бөрүлер? - деп алгырып-кышкырып, базып орган чүвең иргин.
Ча туткан холу-будундан чалбырааш оду чайыннааш, кес туткан холундан кара ханы сызылгыже, тыртып-тыртып:
- Ооргазын одура, хей-ооргазын кезе алзын! - дээш, ышкына кааптарга, ооргазын одура, хей-ооргазын кезе деггеш, өкпе-чүрээн өттүр дегген.
Улуг-Сарыг мөгениң кежегезин тура соккаш, хойлааш, орта ынчап өлгеш, турган аргазын тура тыртып эккелгеш, калбак даштың кырынга бүдүн сөөк чок кылдыр, ылбырады шапкаш, өрттедип, хуюктадып каап-тыр эвеспе.
Оон чорткаш, ортаакы кара хем аксынга келген. База-ла аъдын, бодун хуулдургаш, чазын-согунун тырттынгаш, турупкан чүвең иргин.
Чиңге кара хемни куду кыңгыраан-коңгураан чүве-ле бар. Биче-Сарыг аскыр баштаан хамык өөрүн эдерткен, бо-ла келген.
Биче-Сарыг мөге Биче-Сарыг аъдын мунган.
- Кажан шагда өлген Хан-Күчү-Маадырның бажы катап, дирлип келди бе? - деп, ол-бо доскан, халдып келген.
Ча туткан холундан чалбыраажы чайыннагыже, кес туткан холундан ханы сызылгыже:
- Ооргазын одура, хей-ооргазын кезе одура алзын! - дээш, ышкына чоруй салыр орта, хей-ооргазын кезе аткаш, өкпе- чүрээн кезе аткан.
Чоон сарыг кежегезин тура тырткаш, турган арганы тура соккаш, калбак даштың кырынга бүдүн сөөгүн ууй шапкаш, өрттедип, хуюктап каапкан.
Караты-Хаанны база-ла шак ынчаар, өрттедип-хуюктап каапкан чүвең иргин.
Хан-Күчү-Маадыр Хан-Шилги аъдын-даа биеэ хевээр боду кылдыр хувулуп алгаш, Улуг-Сарыг-Мөгениң аалынга маңнады берген.
Улуг-Сарыг-Мөгениң эжиин алдын-сарыг допуржак кымчызы-биле аңдара октапкаш, дүшкеш, кире халый берген. Улуг-Сарыг-Мөгениң кадайының солагай чарык дискээн база чоруй, солун чаагын суйбай чоруй олура дүжүп турган чүвең иргин.
Улуг-Сарыг-Мөгениң кадайы тургаш:
- Чүү мындыг, черниң ческээ, сугнуң суксаа чүве сен? Улуг- Сарыг-Мөгениң аажы-чаңы багай кижи. Хүнге кылаштаан хөлегең-даа чок, хүлге баскан изиң-даа чок болур сен деп, мону сөглээн.
Хан-Күчү-Маадыр тургаш:
- Эрлик-эрес эриң бо ийикпе, аажы-чаңы ындыг, бо ийикпе? - дээш, хоюндан Улуг-Сарыг-Мөгениң кежегезин ушта соккаш, кадынның хоюнче мат кылдыр октапкан чүвең иргин.
Кадын кежегеже көргеш, ыглап каап, Хан-Күчү-Маадырже көргеш, каттырып каап орган чүвең иргин.
Хан-Күчү-Маадыр хоо-тарааның хевээ-даа чок, хой мыяаның чартыы-даа чок, хөөлүг кара туткуужундан үстүг кара чүлгүүжүнге чедир чаалап алгаш, чоруй барып-тыр.
Хан-Шилги аъттың кудуруунга азыглыг кара дашты баглааш:
- Ол даштың долгандыр дүшкен черинге хонуп, доора дүшкен черинге дүштеп, дорт дүшкен черинге чоруп олурар - дээш, хап үнүпкен чүвең иргин.
Хан-Күчү ол-ла каккаш, Биче-Сарыг-Мөгениң аалынга маңнадып келгеш, алдын допуржак кымчызы-биле эжиин ап октааш, Биче-Сарыг-Мөгениң өөнге кире дүжүп келгеш, Биче- Сарыг-Мөгениң кадайын база-ла ынчангаш, оон хап чорупкан.
Караты-Хаанның аалынга хап чедип келген. Караты-Хаанның ыттары ээре берген.
Кадын олургаш:
- Үнүп көр, шивишкин! - дээн.
Үнүп кээрге, ийи кара ыт огланып*, ээрип турган.
Шивишкин көөрге, дээринде шаштыккан чидиг кызыл доозун чиңге шилги аъттыг, чидиг кызыл шырайлыг, кончуг-даа эрниң эри хап олурган. Шивишкин көрүп тургаш, «Мындаа кижизи бо-ла-дыр моң» кылдыр бодап келгеш, өгже кире халааш:
- Мындаагы кижиң ап чети. Белеткенмейн, чүнү кылып ор сен, кадын агбай? - деп сөглээн.
- Ол чүзүл, бо шивишкинниң? - дээш, тура халып чыдырда, эжик чайнаш дээн.
Түмен кижиниң дүрзүзүн баскан, дүрзүгүр кызыл шырайлыг, муң кижиниң дүрзүзүн баскан, мунчугур кызыл шырайлыг, кончуг-даа шыырак эр эжиин аңдара октапкаш, кире халып олурган.
Кадындан:
- Кандыг-даа чүве кижи көөр-ле болгай, доктаа бо, чүү болду? - дээн.
- Чүү бооп чүү боор! - дээш, кежегени дораан ушта соп берген.
Кадын тургаш, сес буттуг кара ширээзин каггаш, сес каът олбуун чаткаш, Караты-Хаан чедип кээр дээш, белеткеп каан аъжын-чемин салгаш:
- Ажынган өкпе деп чүве кончуг чүве болгай, далашпайн, чемненип ал - деп, мону сөглээн.
Хан-Күчү-Маадыр:
- Сен ижер болзуңза, ижер мен, сен ишпес болзуңза, ишпес мен - дээн.
Оон кадын ижерге, ижер, чиирге, чиир, мындыг болган.
Айның чаазында, хүннүң эртезинде көжүп чоруур апарган. Хан-Күчү-Маадыр хоо-тараа хевээн, хой мыяаның чартыын, туткууш, чүлгүүшке чедир чаалап алгаш, барып-тыр.
Хан-Шилги аъттың кудуруунга азыглыг кара дашты баглааш:
- Ол даштың долгандыр дүшкен черинге хонуп, доора дүшкен черинге дүштеп, дорт дүшкен черинге чоруп олурар! - деп айтыышкын берип, үптеп, көжүрүп аппарган.
Хан-Күчү-Маадыр:
- Мээң соомдан чоруп оруңар! - дээш, хап чорупкан чүвең иргин.
Ийи багай акыларынга чедип кээрге, аң-меңиниң эъди-даа төнген, сидик-мыяа-биле хүл чууруп чээн олурганнар.
Хан-Күчү-Маадыр артыштыг, каңгылыг тайгазынче эттеп* үне бергеш, аңын-меңин кыра хөмелеп эккелгеш, ийи багай акызын тоттуруп-хандырып, ашкарып-чемгерип, үш өгнүң орнун эжип, үш өгнүң ыяжын чарып белеткеп-даа турган чүвең иргин.
Үш өө көжүп, чедип-даа келген чүвең иргин.
Үш кадынның эң-не чаражы Караты-Хаанның кадыны болур. Ол кадынны Хан-Күчү-Маадыр боду алгаш, ийи акызынга ийи сарыг мөгениң кадайларын бергеш, чурттап турган чүвең иргин.
Ийи акызы бир-ле хүн сүмелешкен:
- Эки, чараш куруяан боду алгаш, биске артында-ла багай куруяктарын берди. Канчап өлүрерил мону? - деп сүмелешкеннер.
Дуңмазының улуг какпазын тып алгаш, арай боорда ажыткаш, Хан-Күчү-Маадырның эжиин аксынга салгаш, «Хан-Күчү- Маадыр канчалды, чоонду бо» деп кыйгырза, үнгей-ле бо» дишкеннер.
Улуг какпаны Хан-Күчү-Мөгениң эжииниң аксынга салгаш:
- Хан-Күчү-Маадыр, канчалдың, чоондуң? - деп кыйгырганнар.
Кара торгу тонун чан бажынга каггаш, тура халып чыдырда, кадайы оргаш:
- Сээң акыларың бак сагыжы-биле ынчап тур. Сээң коданыңче кирер чүве чок - деп, мону сөглээн.
Хан-Күчү-Маадыр соксай тыртып каан. Ийи акызы какпазын ап каапкан.
Даарта эртен даң бажы кара-шокар, даш бажы сарыг-шокар чорда, какпазын база барып салгаш, коданда чыткан хөй инекти хоюспушаан, алгыржып-кышкыржып:
- Хан-Күчү-Маадыр, канчалдың? - дижип турган.
Хан-Күчү-Маадыр тургаш:
- Эл эвес эл, чаа болбас чаа болду бе? - дээш, кайба кара хожуулазын, кадыг кара чазын туткаш, үне халыыр деп чорда, улуг какпа белинден үзе шаапкан.
Ол ынчап олурда, «Хан-Күчү-Маадырның биче куруяан мен алыр мен, мен алыр мен!» дижип, чошкуп, алгыжып, аалын көжүрүп турганнар.
Көжүп чоруй барган чуртта чыдып калган. Ол-ла ынчап чыдарга, бир күске балыг черин чий берген.
Күскени туткаш, белин үзе соккаш, салыпкан. Оон күске сөөртүнүп чоруткаш, бир чашпан дөзүнден оът казып чипкеш, кадык, маңнап чоруй барган.
«Балыг-биле балыг дөмей болгай» дээш, Хан-Күчү-Маадыр ону казып чипкеш, эттине берген.
Бели чок, ийи холу-биле кылаштап чоруур, мындыг кижи апарган.
Бир кижи эликти соора-моора алгылап, ойладып кел чыткан. Хан-Күчү-Маадыр орта адып каан.
- Согур-мугур кижиниң чүвезин өлүрүп алыр, чүү мындыг чүве сен! - деп, ыглап-сыктап кончуттуна берген.
- Адыр! Мен Бели-Чок деп кижи мен. Сээң адың кымыл? Иеден төрээн ийи алышкы болуулу.
- Мен Караа-Чок деп кижи мен. Харын, иеден төрээн ийи алышкы болгай-ла бис - деп.
Оон ынчап турда, бир аскы-биле эликти ал-соора ойлаткан кел чыткан. Бели-Чок орта адып каан.
- Холу-буду чок кижиниң чүвезин тып алыр, чүү мындыг чүвелер силер? - деп кончуттуна берген.
- Иеден төрээн үш алышкылар болуп алыылыңар - деп, Бели- Чок ынча диген.
Аң-мең адып, чип, амыдырап чорааннар. Бели-Чок олургаш:
- Сээң эртемиң чүл? - деп, Караа-Чоктан айтырган.
- Кижи дыңнаар черден бээр чыт кагар кижи мен - деп харыылаан.
Холу-Чокту:
- Сээң эртемиң чүл? - деп айтырган.
- Мен эр кара эзир боор кижи мен - деп чугаалаан.
Бели-Чокту:
- Сээң эртемиң чүл? - деп айтырганнар.
- Мен сагынган-на чүвем боор мен - деп харыылаан.
Бели-Чок чүстүг сиген сый баспас, чыраа калчан кара аът болуп алгаш, ийде оъттап турган.
Холу-Чок эр кара эзир болуп, чаккыргаш, чиге мурнуу чүкче ужуп чоруй барган.
Караа-Чок эр салгын аайы-биле чыт хап, думчуу борбаңайнып туруп калган.
Эр кара эзир ол-ла ужуп чоруткаш, бир бай аалдың артында тейге барып хонган.
Ам үш хонгаш, уруг бээр дээн. Ол даңгынага мундурар аът тыппаан, мындыг турганнар.
Эр кара эзир ону дыңнааш, хөөвей хураган теве тыртып ал-ла, өөрүнге кээп чугаалаан.
- Ам үш хонгаш, уруг бээр деп тур, канчаар бис? - деп-тир.
Бели-Чок тургаш:
- Ойбак-дыдык тыртып алырда, чоп кончуг доруун чоор. Сен ол аалдың артында кожагарга барып олур. Ол даңгынаны сеңээ эккеп берейн - дээш, чыраа калчан кара аътче чорупкан.
Бай хаанның чылгызынга баргаш, чүстүг сиген сый баспас, чыраа калчан кара аът базып турар апарган. Демги даңгына ол аътты көрүп кааш:
- Ол аътты меңээ мундурбас болзуңарза, чиңге багның бажында мен, чидиг бижектиң бизинде мен - деп барган.
Алдан-чеден кижи сүрүп тургаш, аътты тудуп эккелген. Хаанның каң сүрүүнде чок, чараш, шириин аът болган.
Айның чаазында, хүннүң эртезинде уругну берип чоруур апарган. Чыраа калчан кара аът мундургаш, Караты-Хаан муң шериин эдерткеш, муңгаранчыг хөй кижи Чиңге-Кара-Хемни куду кудалап бадып-тыр оо!
Чиңге-Кара-Хемни орту хире чорда, дедир ээ тырткаш, маңгыраазы*-биле чорувуткан.
Муң түмен шериг соондан сүрүп шапкан. Калчан-Кара аъттың доозуну-даа көзүлбес болган.
Калчан-Кара аът ол халааш, аал артында кожагарже үнүпкен. Үнүп олурда, эр кара эзир аът кырында уругну теп алгаш, чиге соңгу чүкче ужуп чоруй барган.
Чыраа-Калчан-Кара аът-даа чок болган.
Хамык чыылган чон муңгарап, кайгап, тарай берип-тир оо!
Үш алышкы демги даңгынаны эккеп алгаш, паш паштадып, ойбак-дыдыын тырттырып, кара чаңгыс дуңма кылып алгаш, чурттап турганнар.
Дуңмазының чем кылып каары орайтап турар апарган.
- Чем кылырың чүге мынчап орайтап турар апаарды? - деп
айтырганнар.
- Ындыг болза, акыларым, хүннүң-не чемни хайындырып каарымга, самдар ашак кижи хунаап ижип, чиптер апаарды - деп.
- Амырга-Моос деп чүве-ле бар болгай, ол-ла-дыр-дишкеннер. Келир өйү чоокшулап олурда, үш алышкылар манап чыдып алган.
Амырга-Моос-даа кирип келгеш, «Ижейн, чиийн» деп келген.
- Ишпейн, чивейн турган эвес сен, ижип, чип-ле тур даан - дээш, Бели-Чок Амырганың белинден барып алган.
Караа-Чок ийи холундан барып алган. Холу-Чок эр кара эзир болуп алгаш, ийи сааттан барып тепкен. Өлүрер деп барган. Амырга тургаш:
- Мени өлүрбеңер! Холу чогуңарны холдандырар, бели чогуңарны белдендирер, караа чогуңарны карактандырар мен - деп даңгыраглап турган.
Амырганың амын-даңгыраан* ап тургаш:
- Карак-Чокту канчап карактандырар сен? - деп, Амыргадан айтырган.
- Дайнап чип тургаш, карактандырар мен - дээн.
Ынчап кээрге, Амырганың аскынче кирер кижилер чок болган. Караа-Чокту:
- Ооң аскынче кир! - деп албадай бергеннер.
Караа-Чок Амырганың азыг диштиг аскынче кире кылаштай берген.
Амырга-Моос кегженип-ле турган. Оон кузуптарга, караа карактан чаагай, улуг карактыг кижи болган.
- Мындыг кончуг эки чүве-дир, бээр кириңер, оолдар! - деп, үне халып келген.
Холу-Чок дораан-на кире халый берген. Элээн үр саадаанда, үнүп келген. Холу холдан чаагай.
Бели-Чок кирген. Бели-Чокту кегженип, кегженип, ажырыпкан.
- Акывысты канчалдың? - деп эттээрге, хыйнаарга-даа чок. Амырганы өлүрүп алганнар. Ынчангаш иштин чарган, чок.
Чининге чедир чарган, чок. тыппааннар.
Бора-шиижек* ужуп келгеш, эдип олурган. Демги даңгына уруг дыңнап олурарга:
- Амырга-Моостуң болат сарыг кестии идииниң хынында чор. Ооң-биле биче салаазының бүүрээн чара кезиптиңерзе, ында чоруур.
Ону ол-ла хевээр, чарыптарга, акызы бо чораан. Бели белден чаагай, белдени берген болган.
Амырга чыда чугаалаан:
- Мени өлүрбеңер! Мээң чуртумда аът бажы дег алдын, бөрү бажы дег мөңгүнүм бар, ону берейн - дээн.
Хан-Күчү тургаш:
- Сени өлүрүп алза, аът бажы дег алдын, бөрү бажы дег мөңгүн-даа бистии-дир. Сенден аңгы, каш Амырга өөрлүг сен?
- Менден аңгы черле чок. Черниң кырында шимээн чүвени доозазын өлүрүп чип келген мен. Силер дөрт алышкы-дыр силер. Мээң-биле беш алышкы болуулуңар, мени өлүрбеңер! - деп, мону сөглээн.
- Амырганы салып алырывыска, алызында баргаш, бисти чиир, Амырганы черле өлүрер чүве - деп, Хан-Күчү-Маадыр сөглеп турган.
Ынчангаш Амырганы өлүрер дээш, турган аргазын тура соп, эккелгеш, калбак даштың кырынга бүдүн сөөк чок кылдыр уу шапкаш, өрттедип, хуюктап кааптып-тыр оо!
Хан-Күчү-Маадыр олургаш:
- Бел чогувусту белдендирип, карак чогувусту карактандырып, хол чогувусту холдандырган чаңгыс дуңмавыс бар болгай. Мону канчаар бис? - деп, Хан-Күчү-Маадыр айтырган.
Ийи дуңмазы олургаш:
- Канчап канчаар бис? Ойбак-дыдыывысты даарадып чоруур бис ыйнаан - деп харыылаан.
Хан-Күчү-Маадыр олургаш:
- Кижи көөр хүннүг, чурттаар чурттуг, аал-оранныг, ада- иелиг чүве болгай. Анаа-ла чуртун чурттаар дээш, бар чыткан амытанны чер арада тудуп алгаш, ынчап хилинчектээривиске, кайын боор! - дээн.
- Ындыг-дыр - дишкеннер.
- Эр кара эзир болуп алгаш, Караты-Хаанның аалын барып көргеш кел - дээш, Холу-Чокту чорудупкан.
Караты-Хаанның аалының артында кожагарга ужуп чеде бергеш, дыңнап олурарга, Караты-Хаан эжииниң аскында улуг ак энчекти чаткан, аъш-чемни белеткээн, чурагачыларын чалаан.
- Ам даарта биче дүъште алдын даңгына чедип келир - деп курайлаан*, кускуннаан тургулаан.
Эр кара эзир ону дыңнааш, дедир ужуп чана бергеш, өөрүнге
баргаш, ол хевээр сөглеп берген.
Хан-Күчү-Маадыр оргаш:
- Хамның караанга көстүп, ламаның судурунга дүжүп, чолук херек* дег чоруур апарганывыс ол-дур, але - диген.
- Дуңмавыс аштаваан-даа, суксаваан-даа. Ам даарта биче дүъште аппарып каары чөптүг-түр - деп.
Чыраа-Калчан-Кара аът болуп хуулуп алгаш, дуңмазын мундуруп алгаш, Хан-Күчү-Маадыр Караты-Хаанче чорупкан. Эр кара эзир кады ужуп чоруп берген.
Аалының артынга кара кожагарга үш алышкы үне бергеннер.
Даңгына тургаш:
- Чоннуң найыр-наадымынга барып көрүңер, мени чедирип кааңар! - деп, даңгына чугаалаан.
- Дүктүг арынныг ыт эвес мен, ынаар барбас мен, дуңмам деп, Хан-Күчү-Маадыр чөрүчээн.
- Бир эвес ынаар баар болзумза, адаан-мөөрей демисели негээр, аажы-чаңым багай кижи болгай мен. Дуңмавысты аппарып каг! - деп, эжинге чугаалаан.
Эжи алгаш, барган. Эр кара эзир аалды үш долгандыр дескингеш, хөлчок аяар кылыйып келгеш, ак энчектиң кырынга дуңмазын эккеп олурткаш, хаанның хаазы Сайын-Хаа хавычы эр кара эзирниң моюнунче алдын шалбазын үш орааштыр киир октапкан.
Аглы кожуун ол аргамчының ужундан туттунган.
Алдын даңгына ону дыңнай тыртып кааш, адазының боду-биле кады төрүттүнген, болат сарыг кестиин алгаш, алдан кулаш аргамчыны үзе шаапкан.
Эр кара эзир акызынга ужуп чеде берген.
- Чүге саададың, эр кара эзир? - деп, Хан-Күчү-Маадыр айтырган.
- Караты-Хаанның хаазы шалбалап алган. Орта саададым, үзе соп алгаш, келдим.
- Ындыг болбазыкпе, мал чиир чүвени бөрү дээр, кижи өлүрер чүвени хаан дээр. Дуңмавыстың аайы-биле кирген болзувусса, борттүг бажывысты бөргү-биле, чеңниг кырывысты чеңи-биле кезер апаар. «Үзе соп алдым» деп, чоп мегелеп олурарың ол? Алдын даңгына дуңмаң үзе шаапты чоп - дээн.
Ийи алышкы дедир чуртунче чорупканнар-дыр оо!
Хан-Күчү-Маадыр ийи дыңмазындан айтырган:
- Өвүрзүнде өжээнниг, арызында адаанныг өжээн-адаан чүӊер барыл? - деп айтырган.
- Чок, бисте өжээн-адаан чок бис - деп, ийи алышкы - Холу- Чок, Караа-Чок харыылап турган.
Үжелээ чоруп берип-тирлер. Ол-ла чоруткаш, Хан-Күчү- Маадырның эрги чуртунга келгеннер.
Хан-Күчү-Маадыр Болчатылыг-Бора-Тейниң кырынга үне халый бергеш, ча туткан холунуң чалбыраажы чайыннааже, кес туткан холундан ханы төгүлгүже, тыртып-тыртып:
Хан-Шилги аът кайда-даа оъттап чыткан болза, бо согун ооң мурнунга барып дүшсүн! - деп шишпип*-шишпип, салыпкан.
Чеди хемни кежип, чеди артты ажып чоруй барган. Хан-Шилги аъттың мурнунга барып дүшкен.
Мээң ээм Хан-Күчү-Маадыр дирлип келген чоор бе? - дээш, Хан-Шилги аът дедир чуртунче чорупкан.
Ол-ла чорааш, Болчатылыг-Бора тейниң кырынга маңнап келирге, Хан-Күчү бо олурган.
-ьСээң ийи акың чеди хемни кежип, чеди артты ажа берген. Сээӊ кадайың ада-иезиниң аалынче чана берген - деп, мону сөглээн.
Хан-Шилги аътты мунгаш, Хан-Күчү-Маадыр:
- Мээң соомче чоруп олуруңар! - дээш, ийи дуңмазынга чагааш, кадайынче хап чорупкан.
Хан-Күчү-Маадыр Чиңге-Кара-Хемниң орту үезинде чурттап турар балыкчы кара ашактың аалынга хап чедип келген. Хан- Күчү-Маадырның кадайы ында олуруп турган.
Экизин чугаалажып, каттыржып, багын чугаалажып, ыглажып, хөөрежип, чугаалажып олуруп-турлар эвеспе.
Каты, кат-иезиниң аъжын-чемин ижип:
- Эт, мал чүвевис хооглап эккээйн - дээш, Хан-Күчү-Маадыр дедир хап чоруп-тур.
Чеди хемин кежип, чеди артты ажып келгеш, ийи багай акызының аалынга чүгүртүп келген. Аъдын алыр дээш, ийи акызы маңнажып келгеннер.
Хан-Күчү-Маадыр алдын допуржак кымчызы-биле ийи акызын өрге чылгаар өл чок, чылан чылгаар шык чок кылдыр, үзе допчугулап* каапкан-дыр оо!
Улуг-Сарыг, Биче-Сарыг ийи мөгениң кадайын Холу-Чок, Караа-Чок ийи дуңмазынга бергеш, эдин элейтир, малын халайты сүрүп алгаш, Чиңге-Кара-Хемде балыкчы багай ашак катының аалынга чедип келген.
Дөң черге өөн тип, дөлем черге малын чалап, улуг уйгузун удуп, уяраан чыргалын чыргап, үш маадыр алышкы болуп, оюн оя, чигин чире чурттап чоруй барып-тыр оо!
Алган дөзү:
Хан-Шилги аъттыг Хан-Күчү-Маадыр // Тыва тоолдар: О.К.-Ч. Дарыманың чыып бижээн материалдары / тург. С.М. Орус-оол, М.Б. Кунгаа. – Кызыл, 2014. – С. 130 – 145.