Эрте шагныӊ эктинде,
Бурун шагныӊ мурнунда,
Эдилээн эди эктин ашкан,
Малдаан малы бажы ашкан,
Хүрээ-Кызыл тайганыӊ
Белин эжелей чуртаан,
Үстүү оранда
Алдын-Ноюн дуӊмалыг,
Тозан аът долганып четпес
Докулчак ак өргээлиг,
Эжииниӊ аксынга
Демир сандан баглааштыг,
Улуг Хамбаре, биче Хамбаре
Ийи ыттыг,
Улуг Хамбилек, биче Хамбилек
Ийи дайзынныг
Эрниӊ эрези Хан-Хүлүк
Чурттап чоруп-тур эвеспе.
Бир чарыы ак хая,
Бир чарыы кара хая бооп бүткен.
Үжен кулаш дурттуг,
Үш куспак кудуруктуг,
Үш карыш дүктүг,
Дөрт даваны хылыш хывыттыг,
Кулаа дээрде шаштыккан,
Кудуруу черде дөжелген,
Хан-Шилги аъттыг чүвеӊ иргин.
Бузулбас болзун дээш,
Булан сөөгү-биле
Чавылап туруп кылган,
Чарылбас болзун дээш,
Чаан сөөгү-биле
Чавылап туруп кылган,
Үжен ийи колун-чирилиг,
Үш дакпыр хөндүрге кудургалыг,
Арт болган алчайган,
Хову болган колбайган
Чонактыг-даа чүвеӊ иргин.
Үстүү эрни
«Үү» үжүк-биле бодараан,
Алдыы эрни
Аъш-чем-биле бодараан,
Он сес каът хавактыг,
Кара минчи бөрттүг,
Кара торгу тоннуг,
Кара шаагай идиктиг,
Хамбы хилиӊ курлуг
Эрниӊ эрези Хан-Хүлүк авыгай
Чоруп-тур.
Алдан хонук аӊнаар
Алдыы Корзайты шил тайгалыг,
Үжен хонук аӊнаар
Үстүү Корзайты шил тайгалыг,
Шогжаан-Мерген дуӊмазы
Шил бажыӊныӊ иштинде,
Ширээ каӊзыныӊ кырында
Олурар чувеӊ иргин.
Айныӊ чаазында,
Хүннүӊ эртезинде,
Алдан хонук аӊнаар
Алдыы Корзайты шил тайгазанче
Аӊын аӊнап
Чоруй барып-тыр эвеспе.
Арга чарыындан
«Айт» дээш аӊын аӊнап
Алган чүвеӊ иргин.
Улуг одун ужуткаш,
Узун шижин шиштээш.
Ооргалап удуп
Чыдып-тыр эвеспе оӊ.
Удуп-оттуп чыдырда
Бажында чуве
Диртиӊейнип туруп-тур оӊ.
«Чүү болду?» - дээш,
Атпаш тура халып кээрге,
Устүү оранда
Алдын-Ноюн дуӊмазаныӊ үнү
Шуӊ-шаӊ дыӊналып
Кээп туруп-тур:
- Алдыы оранда акым
Хан-Хүлүк, өлүг сен бе.
Дириг сен бе?
Аал-чуртуӊну
Үстүү оранда
Дээр оглу Демир-Мөге
Олчалап, чаалап алгаш барды.
Хан-Хүлүк авыгай
Тура халааш,
Хан-Шилгизинге тыпкан олчазын:
Бөрүнүӊ көгүн
Дилгиниӊ кызылын,
Киштиӊ каразын
Башкы-соӊгу дергезинге
Дергилеп алгаш,
Удургузун ууй дайнап,
Даг дижин чара дайнай
Ужудуп халып чоруп орган.
Аал-коданынга чедип кээрге,
Элеш дээр чүве-даа чок,
Өөнүӊ орнунда
Өлеӊ сиген чарлып үнген.
Өрү-куду көрүп
Туруп-тур эвеспе.
Чагы бажында саазын
Шылырткайнып турган.
«Бо чүзү чүвези ирги?» - дээш,
Тудуп алгаш, көрүп турарга,
Сай-Куу кадынныӊ
Бижээн чагаазы бооп-тур.
«Мээӊ соом соӊнап,
Мээӊ изим истээн херээӊ чок,
Устүү оранда
Дээр оглу Демир-Мөге деп кижи
Олчалап алгаш баарды,
Ол кижи-биле месилдежип,
Шыдажып албас сен,
Мөге-мөге күштүг,
Адаанга алымныг кижи-дир,
Ооӊ орнунга чер-чуртуӊнуӊ
Аӊ-меӊин аӊнап,
Менди-чаагай
Чурттап чоруп көр» - деп
Бижип каан чагаа
Болган чүвеӊ иргин.
Хан-Хүлүк авыгай-даа,
Айныӊ чаазында,
Хүннүӊ эртезинде
Аалыныӊ чиге соӊгу чүгүндүве
Аъттангаш, хай чоруп барып-тыр.
Бир черге чоруп орарга,
Демир-Мөгениӊ чылгы бөлүп,
Алгырган черлеринге
Хире-хире туругларныӊ бажы
Турлугулай берген бооп-тур.
«Мен кайы хире эвес мен» - дээш,
Хире-хире алгырарга
Хире-хире туругларныӊ дөзүнден
Турлу бээр бооп-тур.
«Ажынганым артык ирги бе?» - дээш,
Чоруп оруп-тур.
Оон чоруп орарга,
Демир-Мөгениӊ таакпылаан
Даӊзазыныӊ одундан
Өг хир чер
Өрттени берген бооп-тур.
«Мен кайы хире эвес мен» - дээш,
Чаъс баштыг,
Чайыр соруулдуг даӊзазынга
Кызыл көшке таакпызын
Кыпсып, тыртып алгаш,
Даӊзазыныӊ одун кагарга,
Аал коданы хире чер
Өртенни берип-тир эвеспе.
«Ажынганым артык ирги бе?» - дээш,
Чиге соӊгу чүкче
Хап чоруй барып-тыр эвеспе оӊ.
Оон чоруп орарга
Улуг Хамбилек, биче Хамбилек,
Улуг Хамбире, биче Хамбире
Уткушур чоруп оруп-турлар:
- Дээр оглу Демир-Мөге деп кижи
Ара-албаты, мал-маганыӊны
Үстүү оранче алгаш
Үндүре берди.
Оон бисазып чыдып калгаш.
Дедир келдивис.
Бисти сывыргаш,
Арт-арт черлерниӊ
Арт кырынга ийи балдырга,
Каӊ селемениӊ бизи
Бичии четпес,
Хем-хем черлерниӊ
Кежиг аксынга,
Селемениӊ бизи
Чүгле четпес,
Алдырбайн, четтирбейн келдивис,
Аттыг илби-шидилиг,
Мөге-шыырак кижи-дир оӊ,
Олче барган херээӊ чок! – дээш,
Оларлары мынчаар кээп
Чугаалап туруп-турлар.
Хан-Хүлүк авыгай тургаш:
- Өрелиг-даа, өжээнниг-даа болганда,
Чорутпушаан чоруур мен,
Барбышаан баар мен,
Силер-даа Хүрээ-Кызыл тайгавысты ээлеп
Аӊ-меӊин өлүрүп чип туруӊар! – дээш,
Үстүү оранче кылыйып
Үнүпкен-даа иргин.
Көк-көк шаттарны одурту,
Сарыг-сарыг ховуларны кежилдир,
Сырынныг сыгыдын сыгыртып,
Аянныг ырызын ырлап,
Тарта хөрээ делгемнеп,
Дакпыш сагыжы узап,
Хап чоруп оруп-тур.
Улуг ала тайганыӊ кырынга
Үне хылдып кээп-тир.
Хан-Шилги ады тура дүшкеш:
- Чиге соӊгу чүкче дураннап көрем,
Хан-Хүлүк – деп-тир.
Ачымаанда тос чүстүг кара дуранын
Ушта тыртып эккелгеш,
Чиге соӊгу чүгүнче
Дураннап көрүп орарга,
Дээр оглу Демир-Мөгениӊ
Кода-хүрээзи
Көк тайганыӊ баарында,
Чапты берген көступ турган.
Мал-маганы хову сыӊмас,
Хола-хараган дег,
Шаараӊайнып чоруп-тур.
Хан-Хүлүк авыгай Хан-Шилги аъдын
Таагылыг шилги чаваа кылдыр
Хуулдур тарбыдап алгаш,
Боду сарыг-кидис хевенектиг
Бага оол кылдыр хуулуп алгаш,
Чылдыршактап чортуп оруп-тур.
Ак-Сарыг аскыр мунган,
Ак салдыг, чылгы кадарган ашакка
Ужуражып кээп-тир.
- Ашак, амыр!
- Оол, менди! – деп,
Амыр-мендизин айтырышкаш,
Хан-Хүлүк тургаш:
- Кайы хааныӊ каӊ сүрүү боор?
Кайы хааныӊ албатызы силер? – деп-тир.
Ашак тургаш:
- Мен-даа Дээр оглу
Демир-Мөгениӊ чылгычызы,
Аксагалдай-Сайын-Хавырчы деп
Кижи мен – деп-тир.
- Силер кайыын келдиӊер?
Кай бар чыдыр силер, оглум? – дээрге,
- Мен-даа өскүс-чавыс,
Өргежи-күскежи,
Чаа-дайын чаштанчызы,
Аштаан-суксаан амытан мен.
Кыш боорга – бора мүн,
Чай боорга – таар алдында
Сарыг-суг кайда ирги? деп,
Мону дилеп чоруур кижи мен – деп-тир.
Ашак тургаш:
- Бистиӊ хаанга чеде берзиӊзе,
Оон-на хөй чүве чок! – деп-тир.
- Чаа ындыг-дыр! – дээш,
Хан-Хүлүк авыгай чоруп каап-тыр.
Оон чоруп орарга,
Хову сыӊмас хола-хараган дег
Хой им-чам бооп алган чораан.
Чанынга чортуп чедип кээрге,
Көк баштыг ашак
Хой кадарып чораан чүвеӊ иргин.
Ашак-биле мендилешкеш:
- Кайы хааныӊ албатызы силер? – деп-тир.
- Демир-Мөгениӊ хоюнуӊ
Кадарчызы кижи мен – деп,
Көгээржикте хойтпаан кудуп алган
Ижип оруп-тур.
Хан=Хүлүк тургаш:
- суксаарымны, бирээден
Кудуп берип көрем – деп-тир.
Бирээни кудуп берген.
- Чаӊгысты ишпес чүве болгай,
Эштептейн, ада! – деп-тир.
База бирээни кудуп берген.
Ону ижип алгаш:
- Демир-Мөге аалында
Бар ирги бе?
Чок ирги бе? – деп
Айтырып турган чүвеӊ иргин.
Ашак олургаш:
- Демир-Мөге улуг уйгузун удуп чыдар.
Сай-Куу кадын божаа-ла үш хонган.
Бөгүн чаа артыжанган – деп
Чугаалап оруп-тур.
Хан-Хүлүк оон чоруткаш,
Демир-Мөгениӊ кода-хүрээзиниӊ
Чанынга келгеш, Хан-Шилги аъдын
Куу аът мыяа кылдыр
Хуулдур тарбыдааш,
Калбак даштыӊ алдынга суп кааш,
Боду чүстүг куу терезин бооп
Хуулуп алгаш,
Алдын-мөӊгүн кудуктуӊ чананче
Чылбыртып чоруп оруп-тур.
Кудук чанынга ынчап-мынчап
Чедип кээрге,
Шогжаан-Мерген дуӊмазы
Бир холунда –
Хумуӊ чыпшыр тарбыдаан,
Бир холунда – хөнек тудуп алган,
Кудукка чедип келгеш,
Суг узуп чыда:
- Хан-Хүлүк акымныӊ
Чыды-даа ышкаш,
Чүү боор? – деп
Чыдыыргап оруп-тур.
Хан-Хүлүк бодангаш:
- Мону-даа мынчап түреткиже
Канчаар! – дээш,
Ол боду бооп хуулгаш.
Олура дүжүп-түр эвеспе.
Шогжаан-Мерген дуӊмазы
Кышкыра каапкан.
- Кажан чедип келдиӊ, акым? – деп
Айтырып олурган чүвеӊ иргин.
- Мен чаа чедип келдим.
Демир-Мөге өөнде бар бе?
Чок бе? – деп айтырган.
- Демир-Мөге улуг уйгузун удуп чыдар.
Сай-Куу кадын чаавам
Оол уруг божуп алган.
Бөгүн артыжанып турар.
Демир-Мөгениӊ кадыг
Халанчызы-даа кончуг:
Суун узар,ыяжын чарар кижи
Даады мен мен – деп,
Дуӊмазы мынчаар чугаалап
Оруп-тур эвеспе.
- Ол хире кылып турда-даа,
Кижини аттынар, чаӊчаар кижи-дир.
Демир-Мөге хире мөге күштүг
Кижи-даа чок,
Сен аӊаа бырашпас-даа сен.
Кандыг арга-хорга-биле
Баксырадып базар
Ужурлуг чүве ийик – деп,
Чугаалап турган чүвеӊ иргин.
Хан-Хүлүк авыгай олугаш,
Билээнде алдын билектээжин ужулгаш,
Хоо домбузунче суп бергеш:
- Чаа дуӊмам, меӊээ
Эмглежир, дузалажыр чуве бар эвес,
Сай-Куу кадын-биле силер ийи
Эмглежип, дузалажып көөр силер.
Бо билектээшти чааваӊга
Аппарып бер! – дээш чоргузуп-тур.
Шожаан-Мерген суун узуп алгаш,
Демир-Мөгениӊ улуг өргээзинче
Кылаштап чедип келгеш,
Шой пажындыва суун кудуптарга,
Алдын билектээш паш дүвүнче
Барып дүшкен.
Сай-Куу кадын ону көрүп каапкаш,
Билектээшти халып барып сегирип алгаш,
Үне халаан ояар
Алдын-мөӊгүн кудукка чүгүрүп
Чедип кээп-тир эвеспе.
Хан-Хүлүк-биле чугаалажып,
Хөөрежип оргаш:
- Демир-Мөгени кандыг
Арга-хорга-бтле эмеглеп,
Өлүрер ужурлуг улус бис? – деп,
Чугаалажып оруп-турлар.
Хан-Хүлүк олургаш:
- Сай-Куу кадын, сен ам чоруткаш,
Ыт тенинден туруп аппар.
Оглуӊнуӊ кавайында
Хөө-ховеӊин ап каапкаш,
Ыт-тени-биле кавайлавыт.
Оол-даа алгырып-ла үнер.
Демир-Мөге ааӊайндыр-ооӊайндыр
Оттуп келир эвеспе.
Оглуӊ чүге эмзирбес,
Чайгавас сен? – деп,
Ажынар боор.
Адамныӊ амы-тынын
Дыӊнап албас болзумза,
Өлүр ыглап кааптар мен» - дээр
Кижи-дир дээр сен.
«Амы-тынын сөглеп берзе,
Мээ кээр сен!» - дээш,
Кадынын чоргузуп-тур.
Сай-Куу кадын оон чоруткаш,
Ыт-тени туруп алгаш,
Оглуӊнуӊ хөө-ховеӊин ап каапкаш,
Ыт-тени-биле кавайлаарга.
Оол-даа алгырып-ла үнген.
Демир-Мөге оолдуӊ алгызынга шыдашпайн
Ааӊайндыр-ооӊайндыр туруп келгеш:
- Оглуӊ чайга, эмзир!
Чайгавас, эмзирбес кижи
Чүге төрээн сен? – деп
Аттынып оруп-тур оӊ.
Сай-Куу кадын олургаш:
- Чайгаар дээш, чеже чайгаар,
Эмзирер дээш, чеже эмзирер,
Холум-будум аарып кагды.
Адамныӊ тынын дыӊнап албаан шаамда,
Өлүр ыглап кааптар мен дээр
Уруг-дур – деп-тир.
Демир-Мөге оргаш:
- Чаш шара мээӊ амы-тыным
Дыӊнап алгаш, канчаарыл бо!
Дыӊнаксаар болза,
Тос тынныг кижи-дир мен.
Бирээзи – Дээр оглу Көк-Бора аъдымда,
Ийизи – чеди хемниӊ ындында,
Чеди тайганыӊ ындында,
Чеди калчан-хүреӊ эликте,
Үжү – Сарыг тайганыӊ кырында
Кара-шокар даъста.
Дөртте – эжиимниӊ аксында
Ийи демир теректе,
Бир тыным – аалымныӊ мурнунда
Дөрбелчин кара дашта,
Бир тыным – чарнымныӊ аразында
Эргек бажы дег кара меӊде,
Бир тыным – эдиимниӊ улдуӊунда
Болат сарыг кестиимде,
Бир тыным – каӊ болат селемемде,
Сөөлү – эргинимниӊ бозагазында – деп
Тос тынын айтып бергеш:
- Дыӊнаксаан чүвеӊ ол-дур! – дээш,
Дедир удуп чыдып-даа алган чүвеӊ иргин.
Сай-Куу кадын дүвү-далаш-биле
Ыт-тенин ап каапкаш,
Хөө-ховеӊ кавайынга
Кавайлап ап-тыр, уруун.
Хан-Хүлүкке халып чеде бергеш:
- Тос тынныг кижи-дир – деп
Чугаалап орган чүвеӊ иргин.
- Чүү-чүү тыннарлыг кижи-дир? – деп,
Хан-Хүлүк айтырып-тыр.
Тос тынын доозазын чугаалап берген
Сай-Куу кадын чүвеӊ иргин.
Хан-Хүлүк олугаш:
- Аалда алды тынын сен аайла,
Черде үш тынын мен аайлаайн – деп оруп-тур.
Сай-Куу кадын:
- Канчаар аайлаар мен? – деп
Айтырып орган.
- Чүс кижиниӊ эдииниӊ оъду-биле,
Үш чыл болган куу ыт мыяа-биле
Бужар кара саӊдан кылып ал.
Ооӊ-биле саӊнаарыӊга,
Бужарай бээр чадавас боор – дээш,
Хан-Хүлүк аъттангаш,
Чиге соӊгу чүгүнче чоруй барып-тыр.
Чеди хемни кешкеш,
Чеди ажыкты эрте бээрге,
Чеди калчан-хүреӊ элик
Оъттап туруп-тур.
Чыт алгаш ыӊай бооп-турлар.
Хан-Хүлүк ажылдыр барып доскаш,
Сарыг баалыкка кезеттинип барып
Чыдып алган чүвеӊ иргин.
Чеди элик шуужуп, эртип турда,
Көрүп чыдарга, эӊ сөөлгү эликтиӊ
Ишти шартагар бооп-тур эвеспе.
Амы-тыны мында-ла чүве ирги бе? – дээш,
Өэк дүгүн чире чоруй салырга,
Иштин чара дээпкен,
Дөрбелчин кара чүве
Барып дүжүп-түр эвеспе.
Биеэги элик:
«Бо-даа магалыг буянныг
Амытан бооп-тур.
Демир-Мөге мээӊ иштимге сукка-ла,
Он чеди чылда көдүрүп келген мен.
Оъттаарга – оъдумга четпейн,
Ижеримге – суумга четпейн,
Пат чораан мен,
Магалыг буянныг амытан боор,
Моон адырып каар,
Чоруу чогузун,
Мөрү мөгүзүн» - деп,
Алгап-йөрээп бар чыдып-тыр.
Хан-Хүлүк бодангаш:
Мындыг буянныг аастыг амытанныӊ
Иштин чаргаш, салыптарга,
Кайын боор! – дээш.
Хан-Шилгизи-биле чыпшыр
Сүрүп туруп четкеш, туткаш,
Эртен эмнээр эм-сагаан оъду-биле,
Дүъште эмнээр эм-сагаан оъду-биле
Эттиндиргеш чоргузуп-тур.
Салып чоргузупкаш,
Демги дөрбелчин кара хааржаанга
Келген туруп-тур.
Чара шааптарга, үш тас ары үнгеш,
Үстүү оранче «уу-аа» дижип.
Ужуп үне берип-тирлер.
-Аа, халак! Ам канчаарыл? – деп,
Хан-Хүлүк кайгап-даа орган иргин.
Хан-Шилги аъды тургаш:
- Солагай холуӊга хүнден дегзип алгаш,
Сарыг чооганыӊ иштинге,
Өрү көрүп чыдып ал.
Мен чат былгым былгырып көрейн! – дээш;.
Чат былгызын былгыра берген.
Хан-Хүлүк солагай холуӊга
Хүн дегзип алгаш,
Сарыг чоогага чыдып ап-тыр эвеспе.
Хан-Шилги улуг-улуг былгырарга,
Дээвиир-дээвиир дег ойлуп-дүжүп,
Биче-биче былгырарга,
Ширтек дег ойлуп-дүжүп туруп-тур.
Хат-шуурган дуй ап кээп-тир.
Үш тас ары үстүү оранга
Шыдажып чадааш,
Алдыы оранче көөрге,
Адыш оюу дег черде
Хүн дээп турган.
Ыыӊайндыр ужуп баткылап келгеш,
Кээп хонгулаптарга,
Сыырыпкан иргин.
Деӊ-дуӊ барып ужуп,
Девидеп туруп-тур.
Хан-Хүлүк чуура адыштааш,
Хан-Шилги аъды аксынче
Хан сидиктеп, деткерип алган чүвеӊ иргин.
Хан-Шилги тургаш:
- Чоп кончуг хоптак амытан боор сен.
Оо-хоранны чүге сыыра бердиӊ?
Харын-даа өлбедиӊ! – деп,
Чагып турган иргин.
Хан-Хүлүк сегип алгаш,
Сарыг тайганыӊ кырындыва.
Кара-шокар даъсты дилеп,
Чоруп берип-тир эвеспе.
Тайга кырынга үне бергеш,
Дураннап көрүп орарга,
Ол тайганыӊ артыы чарыында,
Калбак кара эзимниӊ иштинде.
Сарыг дыттыӊ иштинде
Он сес адыр мыйыстыг,
Сыын хевирлиг,
Кара-шокар амытанныӊ ында чытканын
Көрүп каап-тыр эвеспе.
Көдезинни куду кедеп бады келгеш.
Кадыг кара чазын
Кооӊайнып турар кылдыр
Дыӊзыдып алгаш,
Хайбыр кара хожуулазы-биле
Өкпе-чүрээн өттүр чоруй
Адып үндүрүп-түр.
Аӊдарлып өлүп бадар орта,
Арга-ыяшты хая-дашы-биле кады
Хемдиве чуглуп бадып-тыр эвеспе.
Хан-Хүлүк чанынга халып чедип келгеш,
Каӊ селемези-биле
Иштин чара шаапкаш,
Өкпе-чүрээн ушта соп эккеп-тир.
Сыырар дей бээрге,
Хан-Шилги аъды тургаш:
- Аӊныӊ өкпе-чүрээ изиг болгай,
Дөө кара дашка сериидедип каап алгаш,
Чивес сен бе? – деп-тир.
- Шында-ла, ындыг чүве эвеспе? – дээш,
Дөрбелчин кара дашка аппарып каарга,
Кара дашты хоюглады
Хайындыр чип кире берип-тир.
- Бо-даа болбаан оо-хоран-дыр бо! – дээш,
Хан-Хүлүк ол амытанныӊ эъдин
Өрттедип каапкан-даа чүвеӊ иргин.
Сарыг тайганыӊ кырындыва
Хан-Хүлүк чортуп үнүп орарга,
«Хиг-хаг», «кизир-казыр-ла!» - дээн.
Көөрге, Демир-Мөгениӊ Көк-Бора аъды
Соора-саара тепкилеп,
Эрте халып чыдып-тыр оӊ.
Хан-Шилгизи тургаш:
- Дүвү-далаш-биле
Эзер-чонааӊ сой! – деп-тир.
Хан-Хүлүк дүвү-далаш-биле
Эзер-чонаан соя соп октапкаш,
Аъдын салыпкан иргин.
Ийи аът-даа сегиржип алгаш,
Ол тайгага ызыржып, тепкилежип,
Казырга дег караӊайнчып туруп-тур.
Хан-Хүлүк кайгап таакпылап
Көрүп орган чүвеӊ иргин.
Таакпылап көрүп орарга,
Ийи аът-даа чогушкаш.
Шаг төнгүжеге чадажып туруп-турлар.
Хан-Хүлүк дошкун кара чазы-биле
Көк-Бора аъттыӊ өкпе-чүрээн
Өттүр адып өлүрүп каан чүвеӊ иргин.
Демир-Мөгениӊ черде
Үш тынын ынчаар
Өлүрүп алган-даа чүвеӊ иргин.
Сай-Куу кадын бут суу бужар
Кара саӊ салып алгаш,
Демир-Мөгениӊ эжииниӊ аксында
Ийи демир терээнге аппарып тударга,
Сынып чаштагылай бээр бооп-тур.
Дөрбелчин кара даштыӊ кырынга
Аппарып тударга,
Чарлып чаштай бээр бооп-тур эвеспе.
Болат селемезинге эккеп тударга,
Тос ораалып чаштай берген.
Эргининиӊ бозагазынга
Эккеп тударга.
Үш одурлуп чаштай берген.
Эдииниӊ улдуӊунда
Болат сарыг кестиинге
Кээп тударга,
Беш дооралап чаштай берген.
Чарныныӊ аразында
Эргек бажы дег кара меӊинге
Эккеп тударга, меӊи дырыжып,
Чыырлып кире берген.
Демир-Мөге-даа:
- Аарыдым-аржыдым!
Барыын чүкте
Баштаӊ-Куу хамны чалаӊар! – деп,
Алгырып, човуурлап
Эгелей берген чүвеӊ иргин.
Хан-Хүлүк демги мөгениӊ аалынга
Хап чедип келгеш,
Сай-Куу кадындан
Айтырып турган чүвеӊ иргин.
- Алды тынын сен
Аайладыӊ бе, канчалдыӊ?
- Өлүргүледим!
Демир-Мөге деӊ-дуӊ дембээреп:
«Лама-хам чалаӊар!» деп
Алгарап-кышкырып тур.
Ам канчалза экил? – деп
Туруп-тур эвеспе.
Хан-Шилги аът тургаш:
- Алдан кулаш алдын сыдымны
Арамайлап тургаш,
Мээӊ мойнумга баглаӊар!
Аргамчыныӊ бир ужун
Демир-Мөгениӊ мойнунга баглааш,
Мээӊ үттүг-чарнымны
Сөөк чайнадыр каккаш
Салыптыӊар! – деп-тир оӊ.
Сай-Куу кадын
Алдан кулаш алдын сыдымныӊ
Ужун алгаш,
Өөндиве кире халааш,
Демир-Мөгениӊ мойнунга
Барып дээрти бээрге,
Демир-Мөге чыткаш:
- Эрликтиӊ алдын шалбазы ышкаш,
Чүнү эккеп баглай бердиӊ? – деп
Алгырып-кышкыра берген.
Сай-Куу кадын тургаш:
- Лама, хамнарга баарымга,
«Айдыс шаӊгаа багла» дээр чүве-дир.
Ону эккеп баглап чыдыр мен.
Шимчеве! – дээш,
Үш өлүг доӊнук-биле баглапкаш,
Оглун алгаш, үне халып
Чоруп каап-тыр эвеспее.
Хан-Хүлүк тургаш,
Хан-Шилги аъдыныӊ
Үттүг чарнын сөөк чайнадыр каккаш,
Салыпкан иргин.
Демир-Мөгени Хан-Шилги аът
Өг-өргээзин буза-чаза тырткаш,
Ыӊай бооп-тур эвеспе.
Делегейни бир долгандыр
Сөөртүп чорда,
Чаа-ла оттуп келген,
Карбаданып-суйбаланып
Эртип чыткан чүвеӊ иргин.
Ийи долганып чорда,
Дажап, соккуланып бар чыткан иргин.
Үш долганып чорда,
Кадыг кара чазы-биле
Хайбыр кара хожуулазы-биле
Күжүр Хан-Хүлүк тас колдук оррта
Өкпе, чүрээн өттүр чоруй
Салып чорудупкан иргин.
Демир-Мөге моорааш,
Барып дүжер орта,
Хан-Шилги аът хылыш хывыттыг
Дөрт даваны-биле
Халып үнген-дир эвеспе оӊ.
Демир-Мөге көк тайганыӊ
Хая-дажынга хайлып, эстип
Өлүп каап-тыр.
Шыяанам!
Хан-Шилги аъттыг Хан-Хүлүк авыгай
Сай-Куу кадыны биле
Шогжаан-Мерген дуӊмазын,
Ара-албатызын, мал-маганын алгаш,
Алдыы оранда Хүрээ-Кызыл тайганыӊ
Бел чарыынга көжүп барып
Хонуп ап-тыр эвеспе оӊ.
Чуртунга чедип кээрге,
Хамбаре ыттары чуртун
Ээлеп турган чүвеӊ иргин.
Улуг өөнүӊ орнунга
Өөн өглеп алгаш,
Эртенинде Хан-Хүлүк
Үжен хонук аӊнаар
Үстүү Корзайты шил тайгазынче
Аӊнап чоруп берин-тир оӊ.
Бээр ийин «айт!» дээш,
Беш, алды сыын. Мыйгаан
Өлүрүп алган чүвеӊ иргин.
Улуг одун ужуткаш,
Узун шижин шиштээш.
Удуп чыдып алган чүвеӊ иргин.
Удуп-оттуп чыдырда
Бажында чуве диртиӊейнип турар болган.
«Чүү боор?» - дээш, оттуп кээрге,
Хан-Шилги аъды тепкилеп туруп-тур.
Хан-Шилги тургаш:
- Дөө кижиниӊ кончуун көрем – деп-тир.
Көрүп кээрге, Көк-Бора аъттыг
Кончуг аныяк эр
Болчайтылыг Бора-Тейни тура тырткаш,
Дээринде деӊнештир көдүрүп алган:
- Хан-Хүлүктү черже киир
Шааптайн! – деп чоруп-тур.
Карак дываш дээр аразында
Хан-Хүлүктүӊ куруг орнун орта каккаш,
Черже оя шаап киирипкен турган иргин.
Хан-Хүлүк тургаш:
- Удаан кижу удутпас,
Чыткан кижи чыттыбас,
Чүү мындыг кижи сен?
Адаӊ адаан адыӊ кымыл?
Иеӊ адаан шолаӊ кымыл? – деп
Кыйгы салып туруп-тур.
- Үвүм чигеш үвүредип тоткан, кулугур!
Мен болза Дээр оглу
Демир-Мөгениӊ дуӊмазы
Көк-Бора аъттыг
Көгелдей-Мерген деп кижи мен.
Дарган таптаан дадарык кара
Демир-биле көржүр бис бе?
Иениӊ төрээн ийи кызыл
Чудуруу-биле көржүр бис бе? – деп туруп-тур.
Хан-Хүлүк тургаш:
- Чаа, далашпа, эжим!
Ам даарта, даӊ бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокар хире орда,
Дөө чыткан узун сарыг
Ховунуӊ ортузунга,
Иевистиӊ төрүп берген
Ийи кызыл чудуруу-биле
Көрүшкей бис аан, эжим! – дээш,
Шиште эъдин сывыра соп, соруп,
Кадыг сөөгүн каккырып,
Чымчак сөөгүн сиӊмирип
Орган чүвеӊ иргин.
Хан-Хүлүк үш пак кара суун
Пактап алгаш,
Алдан кулаш алдын сыдымын дөженгеш,
Күдүк бастынып, сооттунуп
Чыдып ап-тыр эвеспе оӊ.
Адар даӊныӊ хаязында
Күжүр Хан-Хүлүк
Узун сарыг ховунуӊ ортузунга
Шой содаан ыгый-дыгый кедип алгаш,
- Көк-Бора аъттыг Көгелдей-Мерген
Белен сен бе? – деп,
Кыпсынчыг кышкызын кышкырып,
Девип соруп туруп-тур.
Көк-Бора аъттыг Көгелдей
Узун сарыг ховунуӊ ол чартыындан
Шой содаан ыгый-дыгый кеттинип алган
Чоруп орган чүвеӊ иргин.
Ийи эр таваржып келгеш,
Буура бооп дискектежип,
Бугалар бооп үскүлежип келгеш,
Ак, кара хая каккылашкан чүве дег,
Козур-чазыр кылдыр
Тутчу берген чүвеӊ иргин.
Та чеженге, та кажанга чедир
Тутчуп келген чүве,
Көгелдей-Мергенниӊ карааныӊ адаандан
Кара суу-даа дамдылап келген,
Сайын сөөгү салалып,
Сарыг сиири дыралып кээп
Турган чүвеӊ иргин.
Хан-Хүлүк тургаш:
- Бо хире туруӊда
Кайы хире-дир сен, эжим? – деп айтырып-тыр.
Көгелдей-Мерген тургаш:
- Мен деӊ эжимниӊ алдынга дүжүп,
Кара черге кара бажым салып,
Дыштанып амыраар
Эки хүнүм келген-дир деп
Бодап тур мен, эжим – деп-тир.
Хан-Хүлүктүӊ чарныныӊ аразындан
Шары де гак көвүк,
Колдуунуӊ алдындан
Хой дег кара көвүк
Уштунуп чаштап,
Карааныӊ адаандан
Кара дери төктүп,
Хамык эъди хайнып,
Шупту эъди шуургап
Кээп-тир эвеспе.
Көгелдей-Мерген тургаш:
- Бо хире туруӊда
Кайы хире-дир сен, эжим? – деп айтырып-тыр.
Хан-Хүлүк тургаш:
- Деӊ эжимни базып ап амыраар
Эки хүнүм келген-дир,
Кичээн,бодан! – дээш,
Бөле-хаара туткаш,
Тырыкылап үндүрүп-түр эвеспе оӊ.
Будуктуг ыяштыӊ кыры-биле,
Будулгактыг тайганыӊ үстү-биле
Тырыкылап келгеш,
Каптагайныӊ калбаанга,
Делегейниӊ дескизинге
Час-ойтур кээп
Дүжүрүп-түр эвеспе оӊ.
Төш бажыӊга сандайланып олуруп алгаш,
Час баштыг чайыр соруулдуг даӊзазынга
Кызыл көшке таакпызын тип тыртып,
Суксун ханып олуруп-даа
Турган чүвеӊ иргин.
- Өлүрер кижиниӊ сөзүн алыр.ү
Өлүрер малдыӊ ханын алыд
Чүве болгай,
Эки эжиӊге сөзүӊ
Сөглеп бербес сен бе? – деп,
Чоргаар оруп-тур.
Көгелдей-Мерген чыткаш:
- Өлүрбейн өршээп көр
Одааӊ ээлеп, пажыӊ паштап,
Малыӊныӊ манагжызы бооп,
Алышкы-шанышкы бооп көрээли!
Хан-Хүлүк олургаш:
- Кеди шаанда бир чүве бодааш,
Катап кижи-биле месилдежи
Бербес сен бе? – деп
Айтырып орган чүвеӊ иргин.
Көгелдей-Мерген чыткаш:
- ындыг чүве кылбас мен! – деп,
Тос чагыг-даӊгыраан
Аазып чыдып-тыр эвеспе оӊ.
Хан-Хүлүк бодангаш:
- Назы-чажын айтырып көөр-дүр – дээш,
Айтырарга, бодундан бир хар
Бичии бооп турган чүвеӊ иргин.
Көгелдей-Мергенни тургуза соккаш,
Довураан кактап:
- Чаа, эжим, бодум-биле дөмей
Эрес эрни малчы-кулчу кылбас мен.
Алышкы-шанышкы бооп алгаш,
Кайы-кайывыска карак-дөжек бооп чоруулу.
Алдай делегейниӊ аӊыӊ-меӊин аӊнап,
Адыг-чарыш, адаан-мөөрей кылырыӊны
Бодуӊ билир сен, дуӊмам,
Мээӊ аалым Хурээ-Кызыл тайганыӊ
Бел чарыында, аа барып
Шайлап, дыштанып ал! – дээш чоргузупкаш,
Хан-Хүлүк күжүр эр
Катап удуп чыдып ап-тыр эвеспе оӊ.
Көк-Бора аъттыг Көгелдей-Мерген
Хан-Хүлүктүӊ аалыныӊ мурнунда
Болчайтылыг Бора-Тейниӊ баарынга келгеш,
Көк-Бора аъдыныӊ эзер-чонаан сойгаш,
Салып чоргузупкан иргин.
Ааъдын чоргузупкаш, эзерин сыртангаш,
Чонаан дөженгеш,
Удуп чыдып ап-тыр эвеспе.
Шыяан ам!
Сай-Куу кадын бир хүн
Аалыныӊ мурнунда,
Болчайтылыг Бора-Тейниӊ кырынче
Кылаштап үне бергеш,
Көрүп кайгап олурарга,
Чылгызыныӊ аразында
Дээр өӊнүг Көк-Бора аът
Оъттап чоруп тур эвеспе.
Ону көргеш бодап кээп-тир:
- Хан-Хүлүк чүү кижини өлүргеш,
Чылгызында аъдын эккеп
Салып алганы ол ирги? – деп,
Кайгап көрүп орган-дыр эвеспе.
Канчангаштыӊ тейниӊ баарынче көөрге,
Көк торгу тоннуг кижи
Удуп чыдып-тыр эвеспе оӊ.
- Бо чүү амытан чүве ирги? – дээш,
Чанынга кылаштап чедип кээрге.
Кончуг-даа эр удуп чыдып-тыр эвеспе.
Эрни-даа оттуруп алгаш, айтырып-тыр.
- Чаа, кайыын келгеш,
Мында удуп чыдарыӊ ол?
- Үстүү оранда Дээр оглу
Демир-Мөгениӊ дуӊмазы
Көк-Бора аъттыг
Көгелдей-Мерген деп кижи мен.
Силер кайыже бар чыдыр силер? – деп,
Удур айтырып-тыр эвеспе оӊ.
Сай-Куу кадын тургаш:
Хан-Шилги аъттыг
Хан-Хүлүк деп кижиниӊ кадыны мен.
Хан-Хүлүк деп кижи аӊнап чоруткаш,
Бир үе эртти,
Өөнге-даа олурбас,
Даады чер кезип чоруур
Мындыг кижи-дир.
Бис иелээн чурттап көрээлем,
Хан-Хүлүк та өлүг,
Та дириг – дем чугаалаарга,
Көгелдей-Мерген оргаш:
Мен черле Хан-Хүлүк-биле
Ындыг чүве кылбас мен.
Ооӊ-биле хүрешкеш октаткаш,
Тос чагыг-даӊгыраам бергеш,
Алышкы бооп алгаш,
Чылгызын кадарар бооп
Чедип келгеш,
Чаа-ла чыдып алганым
Бо-дур – деп-тир эвеспе.
Сай-Куу кадын олургаш:
- Хан-Хүлүктү өлүрүнүӊ черинче
Айбылаптар мен.
Сени мен хүреӊ аптара иштинге
Аптаралап алыйн – деп,
Көгүдүп, хөгжүдүп
Кире берип-тир эвеспе.
Сай-Куу кадын арай деп-ле
Көгелдей-Мергенни
Бодунуӊ аайынче киирип алгаш,
Аалынче эдертип чоруп каап-тыр оӊ.
Чоруп олура, Көгелдей-Мерген
Чугаалап-тыр эвеспе.
- Мен-даа Хан-Хүлүк-биле
Катап месилдежир ужур-даа турбас,
Даӊгырак оксунарга,
Тамы дүвүнге дүжер ужурлуг,
Сал оскунарга,
Далай дүвү дүжер ужурлуг.
Хан-Хүлүктү өлүрүнүӊ черинче айбылап,
Мээӊ караамдан көзүлдүрбейн
Баар болзуӊза,
Сээӊ аптараӊ иштинге
Чыдар мен ыйнаан.
Катап ооӊ-биле
Көржү бээр ужурлуг болза.
Ооӊ орнунга өлгеним дээре! – дээш,
Сай-Куу кадынныӊ өргээзинге кирип келгеш,
Чиӊ шайын ижип,
Чигир-боовазын чип
Олурган чүвеӊ иргин.
Сай-Куу кадын дөрде
Улуг хүреӊ аптаразынга
Суп-даа ап-тыр.
Шыяан ам!
Хан-Хүлүк туруп келгеш,
Өлүрген аӊ-меӊин
Хан-Шилги аъдынга дергилеп алгаш,
Аалынче ындынныг ырызын ырлап,
Хап оруп-тур эвеспе.
Аалынга хап чедип келгеш:
- Дергиде эътти-чагны
Дүжүр, кадай! – деп
Кыйгы салып туруп-тур эвеспе.
Сай-Куу кадын:
- Сээӊ ооӊ дүжүрер хамаанчок,
Шогжан-Мерген аараан,
Канчаар-чоор деп тур мен.
Хан-Хүлүк дүвү далаш-биле
Дергиде эъдин үзе шаапкаш,
Өөнче кире халып келгеш,
- Канчалзымза, чоонзумза? – деп
Айтырып олуган чүвеӊ иргин.
Сай-Куу кадын олургаш:
- Үстүү оранда чиге соӊгу чүкте
Хөлдүӊ көк бугазы бар.
Ооӊ өкпе, чүрээн чалап эккелзиӊзе,
Эттинер боор! – деп-тир эвеспе.
Хан-Хүлүк-даа
Айныӊ чаазында, хүннүӊ эртенинде
Чиге соӊгу чүкче
Хөлдүӊ көк бугазыныӊ
Өкпе, чүрээн чалап аар дээш
Чоруп-тур эвеспе.
Ол чоруп орда,
Ээр хавактыӊ баарында
Какпагалдай Сайын-оол
Уткужуп кээп-тир.
- Човулаӊныг Хан-Хүлүк акым,
Кайнаар баарыӊ ол? – деп айтырып-тыр.
- Чаӊгыс дуӊмам
Шогжаан-Мерген аараан.
Хөлдүӊ көк бугазыныӊ
Өкпе, чүрээн чалап аар дээш
Бар чыдыр мен – деп-тир.
Какпагалдай Сайын-оол тургаш:
- Сээӊ дуӊмаӊ аза аарыындан аарбаан,
Сагыш аарыындан аараан.
Дөрүӊнүӊ бажында
Хүреӊ аптара иштинде
Аза-четкер бар – дээш,
Ыӊай бооп-тур эвеспе.
Хан-Хүлүк үстүү орандыва
Хап чоруп берип-тир эвеспе.
Бир черге чоруп орарга.
Узун кара чадыр туруп-тур.
Эжииниӊ аксында
Демир терекбаглааш турган.
Хан-Хүлүк чанынга чортуп келгеш,
«Бустуг чадырда,.
Бужар чок дээни кай,
Бо чадырдан кирип шайлаза-даа
Кандыг боор?» - дээш. Дүшкеш,
Аъдын баглап кааш, кирип кээрге,
Самдар сарыг херээжок,
Улуг кара кадай олурган чүвеӊ иргин.
Мендилешкеш, улуг кара кадай айтырып-тыр:
- Аалыӊ-чуртуӊар кайдал?
Кайнаар углап-шиглеп
Бар чыдыр силер, оглум? – деп айтырып-тыр.
Хан-Хүлүк олургаш:
- Алдыы оранда Хүрээ-Кызыл тайганыӊ
Белин эжелей чуртаан,
Хан-Шилги аъттыг
Хан-Хүлүк авыгай мен мен.
Чаӊгыс дуӊмам аараан,
Хөлдүӊ көк бугазыныӊ
Өкпе, чүрээн чалап аар дээш
Бар чыдыр мен.
Кадай олугаш:
- Хөлдүӊ көк бугазы дээрге
Кончуг амытан чүве дээн.
Хонуктуг черинден
Колдуктуӊ чыдын алыр,
Дүштүктүг черинден
Дүдүксүчыдын алыр,
Бир чарык мээзи
Чалар от бооп хып үнүп кээр.
Бир чарык мээзи дош бооп
Дозуӊайнып чарлып
Үнүп кээр амытан чүве дээн.
Барбышаан баар,
Чортпушаан чоруур-дур
Сен, оглукум – дээш,
Бир кызыл, бир ак ийи аржыыл
Уштуп бергеш:
- Чалар от бооп хып үнүп келген
Мыйызынга ак аржыылын
Баарылдай каап аар сен – деп
Чагып берип-тир эвеспе.
Хан-Хүлүк-даа хап чоруп берип-тир.
Чиге соӊгу чүкте
Улуг ала тайганыӊ кырынга
Үнүп келгеш,
Дураннап көрүп олурарга.
Ол тайганыӊ ындыы чарык баарында
Алдын хөл көстүп чыдып-тыр.
«Хөлдүӊ көк бугазы
Ооӊ иштинде-ле чүве ыйнаан» - дээш,
Хап чоруп оруп-тур эвеспе.
Ынчап-мынчап чедип келгеш,
Аъдын куу аът мыяа кылдыр
Хуулдур тарбыдааш,
Боду чүстүг куу терезин бооп алгаш,
Алдын хөлдүӊ кырындыва
Чылбырап, соястап чедип келгеш,
Дөрбелчин кара даштыӊ кырынга
Хан-Хүлүк боду бооп ора дүжүп-түр.
Алдын хөл чалгып
Келген ышкаш болган соонда,
Кулаш мыйысттыг көк буга
Үне халып келгеш,
Хан-Хүлүктүӊ тас колдукче
Өттүр үзүптер деп
Белеткенип келир орта,
Бир чарыкы мыйызы чалар от бооп,
Бир чарыкы мыйызы доӊ дош бооп келирге,
Тудар-кагар эп тывылбайн барган.
Биеэги кадайныӊ
Ак, кызыл ийи аржыылын
Буганыӊ мыйыстарынче
Чонай каапкаш,
Буганыӊ мыйызындан
Барып тудуп-тур эвеспе оӊ.
Чалар от бооп хып келген мыйызын
Ак аржыыл-биле чонаптарга
Өжүп карарып турар бооп-тур.
Дош бооп дооп үнүп келген мыйызын
Кызыл аржыыл-биле чонаптарга,
Эрип бады баар бооп-тур эвеспе.
Тутчуп-ла туруп берип-тир.
Арай деп тургаш.
Хөлдүӊ көк бугазынын октап алгаш,
- Инек деп ханыӊ шанчар чүве бе?
Кижи деп сөзүӊ алыр чүве бе? – деп
Айтырып-тыр оӊ.
Хөлдүӊ көк бугазы тургаш:
- Мени өлүрбе,
Мени өлүрер болзуӊза,
Эки чорбас сен – деп-тир эвеспе.
- Өлүрбейн, сээӊ өкпе, чүрээӊни
Канчап алырыл? – деп,
Хан-Хүлүк айтырып туруп-тур.
- Мээӊ өкпе, чүрээмни
Канчаар дээш хереглеп турар силер?
- Чаӊгыс дуӊмам аараан,
Аӊаа эм кылыр дээш,
Сээӊ-биле месилдежип
Турарым бо-дур – деп,
Хан-Хүлүк харыылап-тур оӊ.
Хөлдүӊ көк бугазы тургаш:
- Мээӊ төжүмнүӊ чартыын
Бичии чара кескеш.
Демир илбек-биле илбектээш,
Оон бичии-бичиини
Кезип аар сен – дептерге,
Хан-Хүлүк тургаш,
Төжүнүӊ чартыын бичии
чара кескеш,
Өкпе, чүрээн бичиини
Кезип ап-тыр эвеспе оӊ.
Хан-Хүлүк биле хөлдүӊ көк бугазы
Өӊ-тала, өгер-сүлде бооп ап-тырлар.
Хөлдүӊ көк бугазы
Кудуруундан үш хыл үзүп бергеш:
- Мен эки чорзумза,
Дам өӊүп чоруур.
Бир эвес баксыразымза,
Хырайлыгып. Дырыжып каар эвеспе.
Хан-Хүлүк тургаш:
Согун уштуп берип-тир.
- Мен эки чорзумза,
Дам өӊ кирип,
Чүү соруланып чоруур.
Багай чордум дизе.
Кызылганы карталып,
Чүү хыралып.
Ыргайы бээр эввеспе – деп-тир.
Хан-Хүлүк-даа аал-чуртунче
Ээп чорупкан иргин.
Хөлдүӊ көк бугазы
Дедир ээп кире берип-тир эвеспе.
Чоруп олургаш,
Узун кара чадырга
Хап чедип келген чүвеӊ иргин.
Ак, кызыл аржыылын дужаап берип,
Чиӊ кара шайын ижип
Олуруп-тур эвеспе.
Узун кара чадырга
Ол дүне хонуп чыдып-тыр оӊ.
Хонуп чыдырда.
Самдар сарыг херээжок
Хөлдүӊ көк бугазыныӊ
Өкпе, чүрээн алгаш,
Ооӊ орнунга бодунуӊ
Көк бызаазыныӊ
Өкпе, чүрээн суп каап-тыр.
Эртенинде Хан-Хүлүк
Аал-оранынга хап
Кирип кээп-тир эвеспе.
Чедип келгеш,
Улуг өөнге кире бергеш,
- Шогжаан-Мерген дуӊмам
Экирээн бе? – деп
Сай-Куу кадынындан
Айтырып-даа орган чүвеӊ иргин.
Сай-Куу кадыны:
- Экирий берген – деп чугаалаарга,
Алдан хонук аӊнаар
Алдыы Корзайты тайгазанче
«Аӊнаар кижи мен» - дээш,
Чоруп каап-тыр оӊ.
Улуг одун ужуткаш,
Узун шижин шиштээш.
Бир ай хиреде ооргалап
Удуп чыдып ап-тыр эвеспе.
Хан-Шилги аъды коӊгурактыг
Эм оъдун чип,
Дамырактыг кара суун ижип,
Коӊ эъдин чара семирип алган
Маӊнап чедип кээп-тир эвеспе.
Хан-Хүлүк-даа бир айда
Дыжын дыштанып,
Шиште эъдин сыырып,
Кадыг сөөгүн каккырып,
Чымчак сөөгүн сиӊмирип оруп,
Тодуп алгаш,
Шил тайгазыныӊ кырынга
Халдып үнгеш,
Аӊ-меӊин сес дерги долдур
Өлүрүп дергилеп алгаш,
«Шогжаан-Мерген дуӊмам
Сегий бержи ирги бе?» - деп,
Аалынче хап оруп-тур эвеспе.
Улуг өөнүӊ чанынга хап келгеш:
- Дергиде эътти, чагны дүжүр, кадай! – деп
Кыйгы салып туруп-тур.
- Сээӊ ооӊ дүжүрер хамаанчок,
Шогжан-Мерген дуӊмаӊ каданнаан,
Канчаар-чоор бис деп тур бис! – деп-тир оӊ.
Хан-Хүлүк сес дерги олчазын
Үзе шаап дүжүр октапкаш,
Өгже кире маӊнап кээп-тир.
- Ам канчалзымза, чоонзумза
Эки ирги?– деп оруп-тур.
Сай-Куу кадын оргаш:
- Үстүү оранда чиге соӊгу чүкте
Чеден чылдыктыӊ черинде
Үш тайлык Сагаан-Иӊгилдиӊ
Сүдүн чалап эккелзиӊзе,
Ол бир эм боор чүве-дир – деп олуруп-тур .
Күжүр эр Хан-Хүлүк авыгай
Айныӊ чаазында, хүннүӊ эртезинде
Үстүү оранче ужудуп,
Халдып чоруп берип-тир эвеспе.
Үстүү оранга халдып үне бергеш,
Узун кара чадырда
Самдар сарыг херээжокка
Кире берип-тир эвеспе.
Улуг кара кадай олургаш:
- Човулаӊныг Хан-Хүлүк.
Ам кайы чунуп чедериӊ
Ол ирги, оглукум? – деп айтырган.
- Шогжан-Мерген дуӊмаӊ
Каданнай берген.
Чиге соӊгу чүкте
Үш тайлык Сагаан-Иӊгилдиӊ
Сүдүн чалап аар дээш
Бар чыдыр мен – дээрге,
Улуг кара кадай олургаш:
- Канчангаш-ла каданнап
Аарып турар уруг боор,
Шо-төлгеӊ каап көрем, уруум – деп-тир.
Самдар сарыг херээжок
Төлгелеп көргеш:
- Шогжан-Мерген дуӊмазы
Шил бажыӊ иштинде
Анаа кадык олурар уруг-дур.
Улуг ак өөнүӊ дөрүнүӊ бажында,
Хүреӊ аптара иштинде
Аза-четкери бар деп турар-дыр –
Деп чугаалап-тыр оӊ.
Хан-Хүлүк боданып оргаш,
«Быттыг-курттуг херээжок
Мегелеп орары ол ыйнаан,
Аза-четкери чүү кире бээр боор» - деп
Боданып орган чүвеӊ иргин.
Улуг кара кадай олургаш:
- Үш тайлык Сагаан-Иӊгил дээрге,
Делегейниӊ дөрт күчүтениниӊ
Бирээзи дайзын амытаннар-дыр.
Боттарынга таваржы бердим дизе,
Өлүртүп-ле каар сен,
Бодаганнарынга таваржы бердим дизе,
Арга-хоргадан сүдүн
Чалап ап эккээр чадавас боор сен.
Сүт кудар саваӊ ап чор сен бе, оглум? –
Деп айтырып орган чүвеӊ иргин.
Хан-Хүлүк олургаш:
- Савам-даа чок ийин – деп-тир.
Улуг кара кадай борбуяк
Дорзук уштуп бергеш:
- Кел чыда ыяап-ла бистиӊ
Самдар чадырывысты
Ческинмейн таварар сен, оглум! – деп
Чагып туруп-тур.
Эртенинде Хан-Хүлүк-даа
Чиге соӊгу чүкче
Ужудуп хап чоруп берип-тир эвеспе.
Шыяан ам!
Күжүр Хан-Хүлүк
Улуг кара тайганыӊ кырынче
Үнүп кээп-тир оӊ.
Чиге соӊгу чүкче
Тос чүстүг кара дуранын
Ушта тыртып эккелгеш.
Дураннап көрүп оруп-тур.
Көк кара тайганыӊ бел чарыында
Чиӊге кара хемниӊ аксында
Үш тей дег ак чүве
Көстүп чыдар бооп-тур эвеспе.
«Үш тайлык Сагаан-Иӊгил деп
Чүвези бо-ла ыйнаан» - дээш,
Хан-Хүлүк-даа Хан-Шилги аъдын мунгаш,
Хап чоруп оруп-тур.
Ынчап-мынчап чедип келгеш,
Аъдын куу аът мыяа,
Боду чүстүг куу терезин бооп
Хуулдур алгаш,
Чылбырып чедип орган чүвеӊ иргин.
Чанынга чедип келгеш,
Хан-Хүлүк боду бооп олура дүжерге,
Үш ак теве тура халчып келгеш:
«Хан-Хүлүктү черже киир тептейн» -
Дижип, даваннарын көдүрүп туруп-турлар.
Бирээзи тургаш:
- кайыын келген, кайнаар бар чыдар
Амытан сен?- деп айтырып-тыр.
- Чаӊгыс дуӊмам Шогжаан-Мерген аараан.
Силерниӊ сүдүӊер чалап аар дээш
Келдим – деп-тир.
- Биске таварышкан аксыӊ-кежии
Болган-дыр сен.
Бистиӊ иелеривис турган болза,
Сени өлүрүп кааптар ийик.
Бистиӊ иелеривис ам
Чемнеп чоруй барган,
Ам удавас келир.
Олар келзе, сени өлүрер.
Чеди хемни кешкеш,
Чеди артты ашкаш,
Барып чыдып ал.
Бис иелеривисти эмгеш,
Сүдүн пактап каай бис аан! – деп-тирлер.
Хан-Хүлүк-даа дедир чоруткаш,
Улуг ала тайгазыныӊ кырынга
Көрүп чыдып ап-тыр эвеспе.
Көрүп чыдарга,
Сыг-сыг кылдыр хадыгылап.
Дым-дом дег чаап
Келген дег болза,
Үстүү орандан үш тайга дег
Ак чүве хап кирип оруп-тур эвеспе.
Бодаганнарын үш долгандыр
Чыт хап кезип көргеш:
- Хан-Хүлүк кайы сен? – дишкеш,
Хап бадыплаткан иргин.
Хан-Хүлүк-даа дезип,
Дап-ла берип-тир эвеспе.
Үш тайлык Сагаан-Иӊгил
Хан-Хүлүктү сывыргаш,
Хем-хем черлерниӊ кежи аксынга
Чүгле четпес,
Шыдажыр-дескежир аргажок
Кыннып кээрге,
Хан-Хүлүк Ус далайдыва
Балык бооп хуулуп кире бээрге,
Үш бел бооп алгаш,
Далай дүвүнге Хан-Хүлүктү
Үш катап чандыр алган иргин.
Оон шыдажыр-дескежир
Аргажок кыннып кээрге,
Дээр дүвүндүве Хан-Хүлүк
Аът баштыг ачын бора
Хартыга бооп алгаш,
Кылыйып үнүп-түр.
Үш тайлык Сагаан-Иӊгил
Үш чамчаа өле
Эзир бооп алгаш,
Дээрниӊ дүвүнче үш катап
Чандыр-соора ап турган чүвеӊ иргин.
Оон шыдажыр-дескежир
Аргажок бооп кээрге,
Алдыы оранда кымыскаяк бооп
Хуулуп кире берген чүвеӊ иргин.
Үш тайлык Сагаан-Ингил
Үш адыг бооп алгаш,
Кымыскаяк өөн чазарлаар дээш,
Хөй кымыскаяк өөнге азып
Чыдып каап-тырлар эвеспе.
Хан-Хүлүктү пат-ла тыппайн,
Үш бодаганнарынче халчып
Чоруп берип-тир эвеспе.
Хан-Хүлүк-даа соондан база-ла
Сүрүп чоруп оруп-тур оӊ.
Үш тайлык Сагаан-Иӊгил баргаш
Бодаганнарын эмзирип
Эглей берип-тирлер.
Хан-Хүлүк ала тайгазындан
Көрүп орарга,
Бодаганнарын эмзирип-эмзирип алгаш,
Үстүү оранче хап чоруй барып-тырлар.
Хан-Хүлүк-даа бодаганнарга
Хап чедип келген-даа иргин.
Бодаганнар тургаш:
-Чүү кончуг хоӊнүӊ улуг
Амытан сен?
Чеди хемни кежип,
Чеди артты ажып,
Чыдып ал дээрге,
Мыя бо ала тайга кырынга
Чыдып аар.
Харын-даа орлан-эрес болгаш
Алдыртпайн бардыӊ,
Оон башка өлүрүп каар турган ийик.
Сүт кудуп аар саваӊ кайыл? – дээш,
Бир бодаган аксындан сүдүн төгерге,
Мырыӊай дамырактыг кара суг дег
Ага бээр бооп-тур эвеспе.
Үш бодаганныӊ аксындан
Төккен сүдү сүт хөл бооп
Бадып туруп-тур.
Хан-Хүлүк боду-даа ижип,
Суксуну ханып
Амырап турганнар иргин.
- Бистиӊ иевистиӊ ас сүдүн
Ишкен соонда, иелеривис сени
Аам канччанмас-даа.
Оларныӊ сүдүн ишкенде.
Ам бистер угбалышкы
Болганывыс ол – деп,
Бодаганнар чугаалап туруп-турлар.
- Бистиӊ иелеривисти манап олур.
Хан-Хүлүк борбуяанга
Сүттү долдур кудуп алгаш.
Манап олурда, үстүү орандан
Үш тайлык Сагаан-Иӊгил
Хап бадып кээп-тирлер.
Четкилеп келгеш, Хан-Хүлүктү:
- Чүү мындыг чыды бак чүвел,
Чуура теп кааптаал! – дижип,
Даваннарын көдүрүп туруп-турлар.
Бодаганнары тургаш:
-Силерниӊ ак сүдүӊерни ишкен.
Алышкы болган кижи-дир! – деп чугаалаарга,
Үш тайлык Сагаан-Иӊгил ам кээп
Эки, багын чугаалажып:
- Кайыын келген, кайыже углап,
Бистиӊ сүдүвүстү ижип
Чоруур амытан сен? – деп
Айтырып туруп-турлар.
Хан-Хүлүк олургаш:
- Алдыы оран чурттуг
Хүрээ-Кызыл тайганыӊ
Бел чарыын эжелей төрээн
Хан-Шилги аъттыг
Хан-Хүлүк деп кижи мен.
Чаӊгыс дуӊмам
Шогжаан-Мерген аараан.
Силерниӊ сүдүӊерни чалап ап
Чордум – деп-тир.
Шыяата!
Үш тайлык Сагаан-Иӊгил биле
Хан-Хүлүк өӊ-тала,
Өгер-сүлде бооп ап-тырлар.
Үш тайлык Сагаан-Иӊгил
Чогдурундан үш-үш хыл үзүп берип:
- Бис эки чорзувусса,
Дам өӊүп кирип чоруур эвеспе.
Баксыраар болзувусса,
Хырайлыгып, дырыжа бээр эвеспе – деп,
Чагып оруп-турлар.
Хан-Хүлүк олургаш,
Хайбыр кара хожуулазын
Уштуп бергеш:
- Мен эки чоруур болзумза,
Дам өӊ кирип чоруур,
Баксыраар болзумза,
Кызылганы картталып,
Ыргары бээр эвеспе – деп-тир.
Хан-Хүлүк-даа чүү боор,
Аал-чуртунче хап
Чоруй барып-тыр эвеспе.
Узун кара чадырынга
Самдар сарыг херээжокка
Чедип келгеш,
Чиӊ кара шайын ижип,
Чигир-боовазын чип каап,
Хөөреп олуруп-тур эвеспе.
Узун кара чадырга
Хан-Хүлүк хонуп чыдырда,
Самдар сарыг херээжок
Көк инээниӊ сүдү-биле
Үш тайлык Сагаан-Иӊгилдиӊ
Сүдүн солуп ап
Чыдып каап-тыр эвеспе.
Эртенинде Хан-Хүлүк-даа
Алдыы орандыва ужудуп
Хап чоруп каап-тыр эвеспе.
Улуг ак өргээзиниӊ чанынга
Хап чедип келгеш,
Демир сандан баглаажынга
Аъдын баглап кааш,
Өгге кире дүжүп кээп-тир эвеспе.
- Шогжаан-Мерген дуӊмам
Экирээн бе? – деп
Айтырып оруп тур.
- Экирий берген – деп,
Сай-Куу кадын чугаалаарга,
Үш тайлык Сагаан-Иӊгилдиӊ
Сүдүн ап бергеш:
- Алдан хонук аӊнаар
Алдыы Корзайты шил тайгамче
Ам бир сөөк сергедип,
Аӊнап көрейн! – деп олуруп-тур.
Эртенинде Хан-Хүлүк аъттангаш,
Алдыы Корзайты шил тайгазанче
Хап чоруп берип-тир эвеспе.
Арга чарыындан «айт» дээш,
Мээс чарыынга кырып, боолап,
Аъдыныӊ сес дергезинге
Долдур дыгып алгаш,
Хүрээ-Кызыл тайгазында
Чуртунче хап оруп-тур эвеспе.
Тозан аът долганып четпес
Доӊгулчак ак өргээниӊ
Эжииниӊ аксында
Демир сандан баглаажынга
Хан-Шилги аъдын баглап кааш,
Артыг-дизиин дүжүрүп,
Улуг өргээзинче кирип келгеш,
Чиӊ шайын ижип,
Чигир-бооваазын чип,
Үш үеде төктүп көрбээн
Кара дери төктүп оруп-тур.
- Шогжаан-Мерген дуӊмам
Каӊ-кадык олур бе? – деп
Сай-Куу кадынындан
Айтыргылап оруп-тур эвеспе.
Сай-Куу кадын олургаш:
- Каданнап аарып турар,
Черле эттинмес уруг-ла-дыр.
Ам та канчаар ужурлуг чүве ийик?! – деп,
Хан-Хүлүктен айтырар
Мындыг бооп-тур оӊ.
- Ам кандыг арга-сүме херегил,
Ам канчалзымза экил? – деп
Сай-Куу кадындан айтырып
Оруп-даа турган чүвеӊ иргин.
Сай-Куу кадын олургаш:
- Чаа, Хан-Хүлүк,
Эрниӊ эрези-даа кижи-дир сен,
Кижиниӊ аайынга кирер
Ужурлуг чүве болза,
Кижиниӊ очулаӊ-човулаӊы
Эттинер ужурлуг болгай.
Мен бир чүве чугаалап көрейн,
Чөпшээрээр сен бе? – деп
Олуруп-тур эвеспе.
Хан-Хүлүк олургаш:
- Чүү-даа чүве болза,
Ыяап-ла шыдаар мен – деп
Чөпшээреп олурган-даа чүвеӊ иргин.
Сай-Куу кадын олургаш:
- Чаа, ындыг болза, үстүү оранда
Чиге соӊгу чүкте,
Чер, дээрниӊ шапшылгазыныӊ ындында,
Чеден чылдык черде
Сундук ламадан эм
Чалап эккелдим дизе,
Ам бир экирип болурр-дур – дээн иргин.
Хан-Хүлүк олургаш:
- Чаа, мен-даа ырак-узак чердиве
Чоруп каар-дыр мен,
Аал-чуртумну ээледип каар кылдыр
Ийи ыдымга чагып каар мен – деп оруп-тур.
Шыяан ам!
Улуг Хамбаре, биче Хамбаре
Ийи ыдын кыйгырып эккеп алгаш:
- Мен-даа чиге соӊгу чүктүве,
Чеден чылдыктыӊ черинче
Чоруур болу бердим,
Дүк четчир – төрүүр ужурлуг,
Төөгү четчир – өлүр ужурлуг,
Өлүп-даа каарым чадавас,
Аал-чуртувусту ээлеп
Турар силер, ыттарым – деп
Чагып оруп-тур.
- Дириг чорзумза,
Бети дизе – бежен чыл,
Ындыы дизе – алдын чыл болгаш,
Чедип кээр мен.
Айныӊ чаазында, хүннүӊ эртезинде
Элевес эдик-хевин кедип алгаш,
Аштавас ажы-чемин чемненип алгаш,
Үстүү оранда чиге соӊгу чүкче
Эрлик эрес күжүр Хан-Хүлүк-даа
Хап чоруп берип-тир эвеспе.
Үстүү оранда самдар сарыг херээжоктуӊ
Узун кара чадырынга
Хап чедип кээп-тир оӊ.
Самдар сарыг херээжок олургаш:
- Човулаӊныг Хан-Хүлүк.
Ам кайнаар бар чыдыр сен? – деп
Айтырып-даа олурган иргин .
- Шогжан-Мерген дуӊмаӊ
Каданнай берген.
Чиге соӊгу чүкте
Сундук ламадан эм чалап аар дээш
Бар чыдыр мен – дээрге,
Улуг кара кадай олургаш:
- Олдува баар ирги бе? деп
Күзеп орган улус бис.
Харын-даа бар чыдыр сен, оглум.
Бижик бижип берээли,
Ап аар сен – деп,
Чагып олурган чүвеӊ иргин.
Бижиин алгаш, Хан-Хүлүк-даа
Чиге соӊгу чүгүндүве ужудуп
Хап чоруп берип-тир эвеспе.
Айлыктыг черин хнуктуг кылдыр
Хонуктуг черин дүштүк кылдыр
Чыыра бастырып.
Хой дег дашты хоора бастырып
Койгун дег дашты чуура бастырып,
Бел-бел черлерге бежен кижиниӊ
Ындынныг сыгыдын сыгыртып,
Арт-арт черлерге алдан кижиниӊ
Аянныг ырызын ырлап:
- Узун кара чадырны
Өгзүне бергенимни,
Самдар сарыг херээжокту
Эшсине бергенимни! – деп
Ырлап хап олуруп-тур.
Улуг кара тайганыӊ бел чарыынга
Чоруп оруп-тур.
Хан-Шилги тура дүшкеш:
- Ам чоруурувуска,
Чоораттыӊ ораны бар.
Ону эртеринге херектиг чүүлдер:
Кажык, карак, сиир.
Бо чүвелерни тып албас болза,
Хоржок – деп чагып туруп-тур оӊ.
Хан-Хүлүк улуг кара тайгазыныӊ бажынче
Үне халды бергеш,
Аӊ-меӊин кыра шаап алгаш,
Сиирин сиирлеп,
Караан казып,
Кажыын кадырып ап руруп-тур.
Оон ужудуп хап-ла берип-тир.
Бир черге келирге,
Чылан эртпес шыргай
Арыг бар бооп-тур.
Ол араыгны эртип чадап,
Өрү-куду чортуп тургаш,
Кадыг кара чазы-биле,
Хайбыр кара хожуулазы-биле
Тырттынып, кезеттинип келгеш,
«Соӊгу ачы-үреге от өзектээр
Чээрген артса – артсын,
Артпаза - артпазын» - дээш,
Адып үндүрген чүвеӊ иргин.
Аъттыг кижи өде бээр хире кылдыр
Чыртылган-даа иргин.
Хан-Хүлүк оон чортуп өде бергеш,
Чоруп олуруп-тур эвеспе.
Кызыл-сарыг чалым-хая
Турган чүвеӊ иргин.
Ажарга – арты чок,
Өдерге – өдүү чок бооп-тур.
Канчаар-даа аайын тыппайн,
Өрү-куду чортуп,
Муӊгарап туруп-тур.
«Кижи чери берге,
Киш чери кадыр
Чүве-дир аа» - деп,
Боданып чортуп тургаш,
Бир саасканны өрү ужуткаш,
Бир кускунну куду ужуткаш:
- Бо черниӊ ажар арты,
Өдер өдүү кайда чүве-дир,
Көргеш келиӊер! – деп,
Чагып-чагып чорудуп-тур эвеспе.
Кара кежээ кускун, саасканы
Чалгыннары хырайлыкыже
Ужуп чедип кээп-тирлер.
- Ажарга – арты чок,
Өдерге – өдүү чок
Оран-дыр – деп-тирлер.
Хан-Хүлүк кайгап,
Бодаттынып оргаш,
Ча, согунун кооӊайнып
Турар кылдыр дыӊзыдып алгаш,
Сарыг чалым-хаядыва:
- Соӊгу ачы-үреге
Согааш дажы хире даш
Артса – артсын,
Артпаза - артпазын» - деп
Шишпип тарбыдааш, адып үндүрерге,
Чаӊгыс аъттыг кижи
Өде бээр хире ойбак бооп-тур эвеспе.
Ол ойбак-биле чортуп эрткеш,
Хап орган чүвеӊ иргин.
Бир черге чоруп орарга,
Ийи кара кускун ужуп чедип келгеш:
- Мен аъдыӊныӊ караан соктаайн,
Сен бодуӊнуӊ караан сокта! – дижип
Кээп-тир эвеспе.
Хан-Хүлүк дүвү-далаш
Таалыӊында аӊыныӊ караан
Уштуп бергеш,
Чортуп бар чыдырда,
Ийи кара кускун олургаш:
- Ыяш-даш соктааш,
Хаайывыс хыайлыгып калган.
Магалыг чаагай амытан боор,
Чоруу чогузун,
Мөрү мөчүзүн! – деп,
Алгап-йөрээп чыдып каап-тырлар.
Оон чоруп олурарга,
Ийи кара оол халчып келгеш:
- Мен аъдын кажыктаайн,
Сен бодун кажыкта! – дижип
Келгеннер-даа чүвеӊ иргин.
Хан-Хүлүк дүвү-далаш-биле
Таалыӊында кажыктарын уштуп бергеш,
- Мооӊ-биле кажыктап,
Ойнап көрүӊер, оолдарым! – деп-тир.
- Ыяш-даш кажыктааш,
Хол-будувус дештип калган улус бис,
Магалыг чаагай амытан боор.
Чоруу чогузун,
Мөрү мөчүзүн! – деп,
Алгап-йөрээп чыдып каап-тырлар эвеспе.
Оон чоруп олурарга,
Ийи сарыг херээжок
Чүгүржүп келгеш:
- Мен аъдын сиирээйн,
Сен бодун сиире! – дижип кээп-тирлер.
Хан-Хүлүктүӊ аъдыныӊ даванын,
Бодунуӊ даванын долгай бээрге,
Хан-Хүлүк тургаш:
- Дириг кижини сиирей бээрге,
Кайын боор чүвел?
Менде сиир бар! – дээш,
Таалыӊында аӊыныӊ сиирин
Уштуп берип-тир оӊ.
- Сиген-ширбиил каткаш,
Холувус-будувус дештип
Калган улус бис,
Магалыг, чаагай амытан боор.
Чоруу чогузун,
Мөрү мөчүзүн! – дижип,
Алгап-йөрээп чыткылап каап-тырлар эвеспе.
Ол чоруп орарга,
Ийи кодур кара буура
Маӊнажып келгеш:
- Мен аъдынга өгенийн,
Сен бодунга өген! – дижип,
Хан-Хүлүктүӊ бодунга,
Аъдынга өгенип кээп-тирлер эвеспе.
Хан-Хүлүк тургаш,
Ийи куу сыраны ийи чагы кылдыр
Кадап бергеш:
- Аӊаа өгенип туруӊар! - дээш,
Чоруп каап-тыр эвеспе.
Ийи кодур теве тургаш:
- Хая-дашка өгенип,
Эът-кеживис чарлып калган чүве.
Магалыг, чаагай амытан боор,
Чоруу чогузун,
Мөрү мөчүзүн! – дижип,
Алгап-йөрээп туруп каап-тырлар.
Ол чоруп орарга,
Сундук ламаныӊ аал-ораны,
Кода-хүрээзи көстүп кээп-тир эвеспе оӊ.
Кода-хүрээниӊ чанынга
Чортуп чедип келгеш,
Көрүп турарга,
Үш ак өгнү улай тип каан
Турар болган иргин.
Ортаакы ак өгге кирип кээрге,
Ийи сарыг даӊгына турган.
«Кижи-даа кирип келди» - деп
Көрнүр туржук, аксы-думчуун
Дуй туттунуп алган турар бооп-тур.
«Бо кандыг аайлыг улус боор?» - дээш,
Хан-Хүлүк үне кылаштап
Чоруй барып-тыр эвеспе.
Кода-хүрээниӊ соӊгу чарыынга
Кылаштап чоруурга,
Хамык улус тевектеп туруп-тур.
«Мен кайы хиреэвес мен» - дээш,
Тевээн сегирип алгаш,
Теп көөрге,
Ак, кара булуттуӊ
Үстүнче үндүр тептер бооп-тур.
Ол турган улус:
«Бо кижиниӊ чиктиин але» - дишкеш
Тарап чоруй баар бооп-тур.
Хан-Хүлүк бар чыда хая көөрге,
База-ла хымыӊайнып, тевээн теп,
Ойнай берген туруп-турлар.
Хан-Хүлүк хорадааш,
Өлүг илби-биле илбилээрге,
Кара чөвүрээ дег калбара бээр.
Дириг илби-биле илбилээрге,
Хымыӊайнып ойнай бээр.
Өлүг-дириг илбилер-биле илбилээш,
Аъдынга чедип кээрге,
Хан-Шилгизи тургаш:
- Кандыг-дыр, Хан-Хүлүк? – деп айтырган.
- Хөй улус аразынга баарымга:
«Бо кижиниӊ чиктиин але» - дээш
Тарай бээр болду – деп-тир.
- Кижи чок черниӊ кижизин,
Кижилиг, черлиг черниӊ улузу
Өскелеп турары ол-дур.
Мурнукку ак өгге кирип көрем –деп-тир.
Мурнунда турган улуг ак өгге
Кирип кээрге,
Үш сарыг херээжок
Думчуун дуй туттунуп алган
Турар бооп-тур эвеспе.
Самдар сарыг херээжоктуӊ
Берген бижиин ол уругларга
Уштуп берип-тир эвеспе.
Уруглар ону көргеш:
- Хан-Хүлүк честевис-даа ышкаш,
Хан-Хува угбавыс-даа ышкаш! – дижип,
Үнүп чыдып-тырлар эвеспе.
- Сундук башкывыс шайлаӊар дидир! – деп,
Бир уруг кирип кээп-тир эвеспе.
Хан-Хүлүк-даа тос каът
Шил бажыӊ иштинче кирип кээрге,
Кызыл ширээниӊ кырында
Кончуг улуг лама кижи
Бүдээл бүдээн оруп-тур эвеспе.
- Башкы, амыр! – деп,
Амыр-мендизин айтыргаш оруп-тур.
- Кайыын келдиӊ, кайы сунуп
Чор сен, оглум? – деп,
Лама айтырып оруп-тур.
Хан-Хүлүк оларгаш:
- Чиге бурунгаар чүкте
Хүрээ-Кызыл тайга чурттуг,
Хан-Шилги аъттыг
Хан-Хүлүк деп кижи мен,
Чаӊгыс дуӊмам аараан.
Ынчангаш силерден эм чалап
Келген мен – деп
Чугаалап оруп-тур эвеспе оӊ.
Сундук лама оргаш:
- Силерге тааржыр эмни
Үш чүүл чүве тып эккеп
Бээр болзуӊза, ам бээр мен – деп
Оруп-тур оӊ.
- Бирээде, Алдын Шарлааштыӊ
Чалгынын тып эккеп бер, оглум.
Эмге херек чүве – деп-тир.
Хан-Хүлүк олургаш:
- Кандыг оранга турар
Чүве ирги? – деп-даа
Айтырган иргин.
- Эрлик эрес кижи бодуӊ
Тып көргей-ле сен – деп,
Сундук лама мынчаар
Чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Хан-Хүлүк-даа эртенинде
Барыын чүгүндүве дилеп
Чоруп берип-тир эвеспе.
Бир ай хиреде дилеп келген,
Тывылбас-даа бооп-тур.
Бир сарыг тайганыӊ кырынга олурда,
Хан-Шилги аъды чугаалап туруп-тур эвеспе:
- Сен Алдын Шарлаашты мынчаар дилээш,
Черле тыпас сен!
Дөө турган ала тайганыӊ артында
Алдын хөл бар.
Ол хөлдүӊ ортузундан
Үнген демир терек бар.
Ол теректиӊ шыпшыгыр бажынга
Үстүү орандан Хаан-Херети куш
Үш хонгаш кээп хонуп алгаш,
Дөрт чүкче көрүп эдип орар.
Ол куштуӊ бажыныӊ иштинде
Алдын Шарлааш ында.
Хан-Хүлүк-даа ала тайганыӊ артынче
Хап ашкаш.
Алдын хөлдүӊ кыдыынга баргаш,
Хан-Шилгизин кула аът мыяа кылдыр
Хуулдур тарбыдааш,
Калбак кара алдынга суп кааш,
Алдын кулаш алдын сыдымын
Даап-дүрүп алгаш.
Каӊмыыл сиген алдынга
Чаштынып чыдып ап-тыр.
Даӊ бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокар чорда,
Хиг-хаг дээн дег соонда,
Үстүү орандан улуг куш
Ужуп келгеш,
Демир теректиӊ шыпшыгыр бажынга
Кээп хонуп-даа алган чүвеӊ иргин.
Дөрт чүкче көрүп каап, эдип орда,
Аянныг-даа бооп турган чүвеӊ иргин.
Күжүр Хан-Хүлүк:
- Бо куштуӊ аргактыг мойнун
Алды ораай кирзин! – дээш.
Шишпип-тарбыдааш,
Алдын сыдымын шалбадап
Үндүрүп-түр эвеспе.
Хаан-Херетиниӊ аргактыг алдын мойнунче
Алды ораай кирип-тир.
Демир терекке ораап,
Шарып тургаш,
Көк болат селемези-биле
Мойнун үзе шаапкаш,
Бажын чара шааптарга,
Алдын Шарлааш шыр-рр – дээш,
Үне халып келгеш,
Алдын хөлче кире берип-тир эвеспе.
Хөл дүвүнден шүүреп туруп
Уштуп алгаш, кежин сойгаш,
Хан-Шилгизинге арттынарга,
Ийи чалгыны черге сөөртүнүп
Чоруур бооп-тур эвеспе оӊ.
Оон чоруп олуруп-тур.
Сундук ламазынга эккеп бергеш:
- Ол-дур бе?
Танып көрүӊерем – деп олуруп-тур.
- Алдын Шарлааштыӊ чалгыны шын-дыр.
Ам бир чердиве айбылаар мен – деп оруп-тур.
- Эмге холууру-биле бөдене куштуӊ
Чалгынын тып эккеп берип көр – деп-тир оӊ.
Хан-Хүлүк олургаш:
- Ону кайыын тып аар ужурлуг,
Кайда чүве ирги? – деп айтырып-тыр эвеспе.
- Соӊгу чүкче чоруп көрзүӊзе,
Ол черде бар бооп чадавас боор – деп
Чугаалап оруп-тур эвеспе оӊ.
Күжүр эр Хан-Хүлүк-даа
Чиге соӊгу чүкче
Чоруп берип-тир оӊ.
Тос кыйырак кара тайганы ажыр,
Чеди сарыг тайганыӊ ындынче ажып,
Барып дилеп чоруп берип-тир эвеспе.
Ол оранга чеде бээрге.
Магалыг байырымныг оран
Ында турган чүвеӊ иргин.
Үнген сигени
Үзүм-чигир бооп бодараан,
Дамырак суу
Таӊдыныӊ алдын аржааны-биле бодарап үнген,
Үнген ыяжы
Нагыр сандан-биле бодарап үнген,
Арылгай кончуг эки оран
Бооп турган чүвеӊ иргин.
Ол оранга дилеп чортуп чоруурга,
Хан-Шилгизи тургаш:
Чугаалап-тыр эвеспе:
- Бөдене кушкашты мынчаар
Дилээр болзуӊза, тыппас сен,
Дөө турган сарыг ховунуӊ ортузунда,
Чаӊгыс сандан ыяшка
Даӊ бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокар турда,
Аӊаа эдип орар кушкаш чүве.
Хан-Хүлүк сарыг ховунуӊ ортузунда
Сандан ыяштыӊ чанынга келгеш,
Аъдын дедир кижен-биле киженээш,
Боду сандан ыяштыӊ чанынга
Чаштынып чыдып ап-тыр эвеспе.
Даӊ бажы шара-хере,
Даш бажы сарыг-шокар турда,
Үстүү орандан
Бора куш ужуп чедип келгеш,
Чаӊгыс санданныӊ кырынга
Оруп алгаш, эдип орарга,
Эр кижиге уяранчыг.
Магалыг чаагай үннүг
Куш бооп дыӊналып
Турган чүвеӊ иргин.
Күжүр Хан-Хүлүк
Алдын кулаш алдын сыдымы-биле
«Бо куштуӊ алды мойнунче кирзин!» - деп
Шишпип-тарбыдааш үндүрүп-түр.
Бөдене куштуӊ мойнундува
Барып кире берген.
Сандан ыяшка шарып, хүлүп тургаш,
Каӊ болат селемези-биле
Мойнун үзе шааптып-тыр эвеспе.
Бөдене кушкаштыӊ кежин союп алгаш,
Аъдынга арттынып көөрге,
Ийи чалгыны черге сөөртүнүп
Чоруур бооп-тур оӊ.
Сундук ламазынга эккеп
Берген чүвеӊ иргин.
- Ол-дур бе, өске-дир бе, башкы,
Танып билип ап көрүӊер! – деп
Орган Хан-Хүлүк чүвеӊ иргин.
- Ол-дур, мүн-дүр, оглукум,
Ам кара чаӊгыс черже
Айбылаар мен – деп каап оруп-тур.
- Чиге бурунгаар чүкте
Алдыы оранда Эжен-Хаанда
Кужалыг хураганым, хунажык анайым
Бар чүве, ону эккеп берип көр, оглум,
Алгандан бээр он чеди чылдыӊ
Нүүрү болу берген – деп оруп-тур.
- Өрелиг-даа, алымныг-даа болганда,
Ону эккеп берип көр – деп,
Сундук лама айбылап олурган чүвеӊ иргин.
Күжүр эр Хан-Хүлүк
Айныӊ чаазында, хүннүӊ эртезинде
Чиге бурунгаар чүкче
Хап чоруп берип-тир эвеспе оӊ.
Бир тепсенгеш,
Бир айлыктыӊ черинге хап,
Эрликтиӊ кызыл артыныӊ кырынга
Үнүп келгеш, ыӊай көөрге,
Караӊгызымаар оран бооп-тур эвеспе.
Хан-Шилгизинден айтырып-тыр:
- Бо баткан чүү деп черил?
-Чиӊге Кара-Хем деп чер-дир.
- Дөө баткан чүү деп черил?
- Оӊгар Кара-Хем деп чер-дир.
Ийи хем каттыжарга,
Эрликтиӊ улуг кашпалы ол-дур – деп,
Аъды чугаалап туруп-тур эвеспе.
Оон чоруп орарга, узун дыттыӊ бажында
Ак, кара ийи кускун эдип олурган.
Оон ыӊай чоруп олурарга,
Дамырактыг кара сугну
Чамдык кадайлар кеже берген,
Чамдык кадайлар кежип чадап.
Ыглашкан турган.
Хан-Хүлүк тургаш:
- Бо чүнү канчап турар
Улустар боор? – деп-тир.
Хан-Шилгизи тургаш:
- Чырык өртемчейде хөй ыглап
Чораан кижилерниӊ карааныӊ чажы
Дамырактыг кара суг бооп бады барган.
Ынчангаш ону кежип турары ол-дур – деп-тир.
Оон чоруп олурарга, бир кижи
Хыл чеп-аргамчы мунуп алган,
Ужазы дештип калган,
Алгырып-кышкырып олуруп-тур эвеспе.
- Бо чүнү канчап турар кижи боор? – деп,
Хан-Хүлүк айтырган.
Хан-Шилгизи тургаш:
- Бистиӊ чырык өртемчейге
Кижиниӊ чаӊгыс малын өлүр мунгаш,
Кижиниӊ хилинчээн долундуруп
Турары ол-дур – деп
Чугаалап туруп-тур.
Оон чоруп орарга,
Тенниг-хараган аразында
Лама будунда тен кадап алган.
Ыглап кылаштап чораан.
- Бо чүнү канчап турар кижил? – деп,
Хан-Хүлүк айтырып-тыр.
- Бистиӊ чырык өртемчейге
Ном билбес мелегей лама кижи:
«Өлген киижи бажынга олурдум» - деп,
Маанай шанчып каан.
Оозу тенниг-хараган болу берген,
Бодундува кадалып турары ол-дур.
Оон чоруп орарга, чөвүрээ, хыл
Ийи көвүрүг улуг кашпалдыӊ
Кежер кежиинде туруп-тур.
Хыл көвүрүгнүӊ кыры-биле
Хан-Хүлүк чортуп
Кеже берген чүвеӊ иргин.
Эжен-Хаанныӊ кодан-хүрээзин
Көрүп каап-тыр эвеспе.
Эжен-Хаанныӊ алдын баглаажынга
Хан-Шилгизин баглап кааш.
Хаанныӊ орду-дүжүлгезинче
Магалыг, чаагай бараалгап
Кирип орган чүвеӊ иргин.
Эжен-Хаанга бараалгап чеде бээрге:
- Кайыын келген,
Кайнаар баарыӊ ол? – деп,
Хөректени-даа берген иргин.
- Чиге соӊгу чүкте
Сундук лама деп кижи силерде
Кужажык хураган, хунажык анайым
Эккеп бер дээрге,
Ону сүрүп чор мен.
Хан-Шилги аъттыг Хан-Хүлүк деп
Кижи мен – деп-тир.
Эжен-Хаан олургаш:
- Чүү ындыг кужажык хураганын,
Хунажык анайын берипкен бадарчыл?
Ындыг чүвезин албаан мен! – деп
Аттынып чаӊчап оруп-тур эвеспе.
Хан-Хүлүк олургаш:
- Сен албаан, сен чивээн болза,
Мындыг ырак черге
Кижини чоп айбылаар чүвел? –деп
Ажынып-дарынып олуруп-тур эвеспе.
Хан-Хүлүк хорадап келгеш,
- Аал чуртум ырак, дүрген чоруйн.
Сугнуӊ узунундан, черниӊ ыраандан
Келген мен.
Бээр болза, бер,
Бербес болзуӊза, төлеп бер.
Ыяап ап чоруур кижи мен! – деп,
Хорадавас кижи хорадай берип-тир оӊ.
Эжен-Хаан Хан-Хүлүктүӊ
Шырай-дүрзүзүнден корткаш,
Кужажык хураган, хунажык анайын
Демир херим иштинден
Уштуп берип-тир эвеспе оӊ.
Күжүр эр Хан-Хүлүк-даа апкаш,
Дедир хап чоруп берип-тир эвеспе.
Айын айладыр, чылын чылдадыр хап чорааш,
Сундук ламазыныӊ аалынга
Хап чедип кээп-тир эвеспе оӊ.
Кужажык хураган, хунажык анайын
Эккеп бергеш,
Ажынган-дарынганы кончуг
Сундук ламазынга чугаалап олуруп-тур:
- Мен аал-чуртумдан үнге-ле үр апардым.
Бээр чүвеӊ болза, берип көр.
Бербес чүвеӊ болза, соксап калзын! – деп оруп-тур.
- Эдик-хевимден элеп-даа келдим,
Ишти-хырнымдан аштап-даа келдим,
Могап-түреп-даа келдим,
Дүрген чанып көрейн – деп оруп-тур.
Сундук лама оргаш:
- Эмиӊ ам-даа таарылбаан,
Ам бир каш хонук
Манап көр, оглум – деп оруп-тур.
Хан-Хүлүк оргаш:
- Мен манап-даа келдим.
Ам шыдавас мен.
Чок болза, бодуӊну алгаш чоруур мен.
Лама кижи ынаваска
Оргумчузу-биле хүлүп алыр ужурлуг.
Хам кижи ынаваска
Манчаа-биле хүлүүр ужурлугул – деп,
Ажынып, кежээлеп оруп-тур эвеспе.
Сундук лама түвексингеш,
Үш таӊ эм берип-тир.
Шыяан ам!
Хан-Хүлүк-даа
Айныӊ чаазында, хүннүӊ эртезинде
Алдыы оранда аал-чуртунче
Хап чоруп каап-тыр оӊ.
Чер-дээрниӊ шашпылгазынга
Чедип келгеш, көрүп турарга.
Дүрген ужуп эрткен куштуӊ
Кудуруун үзе кагар,
Оожум ужар куштуӊ
Мойнун үзе шавар
Ак, кара хая каккылажып туруп-тур..
Хан-Хүлүк кайгап туруп тургаш,
Ийи кара хаяны кошкаш,
Артыннып алгаш,
Карак дываш дээр аразында
Өде халыырга.
Ооӊ ийи дажы чыдып каап-тыр.
Ооӊ хоозунга өде халый
Берип-тир эвеспе оӊ.
Оон чоруп олургаш,
Хөлдүӊ көк бугазыныӊ
Чаны-биле хап эртип чыдарга,
- Өӊнүк, өӊнүк, арага-дары
Ишпе! – деп чагып чыдып каап-тыр оӊ.
Ол халып оргаш,
Узун кара чадырга хап кээрге,
Улуг ак өг болу берген турган.
Самдар сарыг херээжокту көөрге,
Улуг ак өгнүӊ иштинде,
Тос каът кызыл дамчылганыӊ кырында
Ай, хүн херелдиг даӊгына бооп алган
Олуруп-тур эвеспе.
Хан-Хува олургаш:
- Ол оранныӊ амытан чону
Эки чурттап турар чүве-дир бе.
Чораан чорук-херээӊерни
Бүдүрүп алдыӊар бе? – деп айтырган.
- Эки чурттап турар чүве-дир.
Ол ламадан үш таӊ эм ап алдым! – деп,
Чиӊ шайын ижип, чигир-боовазын чип,
Кара минчи бөргүн кадыр хавааныӊ
Ийинде салып алгаш,
Кара дери төктү берген
Аартап олуруп-тур эвеспе.
Ол дүне хонуп чыдырда.
Хан-Хува үш таӊ эмин оорлап алгаш,
Үш ак саазынга үш ак довурак
Ораап кааш каап каан чүвеӊ иргин.
- Эртенинде күжүр Хан-Хүлүк
Аалындыва хап кирер деп орда,
Хан-Хува чугаалап орган иргин:
- Улу гак өгнүӊ иштинде
Дөрде дөрт хүреӊ аптараныӊ ортузунда,
Улуг хүреӊ аптара иштинден
Аза-четкери бар эвеспе.
Арага-дары ишпе – деп,
Чагып олуруп-тур эвеспе оӊ.
Хан-Хүлүк аъттангаш,
Алдыы орандыва ужудуп-даа
Кире берген турган иргин.
Сай-Куу кадын
Кыска хемниӊ унунга
Кызыл куннун тудуп саап,
Узун хемниӊ унунга
Улуг куннун тудуп саап
Турган чүвеӊ иргин.
Далай дег арагазын
Чыып белеткеп алгаш
Олуруп-тур эвеспе оӊ.
Хан-Хүлүк улуг ак өргээзинге
Хап чедип келгеш,
Эжииниӊ аксында
Демир сандан баглаажынга
Хан-Шилгизин баглап кааш,
Дөрүнүӊ бажында
Улуг хүреӊ аптаразын
Сандайланып оруп ап-тыр эвеспе.
- Шогжаан-Мерген дуӊмам
Экирээн бе? – деп айтырып-тыр.
- Каӊ-кадык эттине берген
Ону найырлап-байырлаарывыстыӊ
Эки хүнү келген! – деп
Чугааланып орган чүвеӊ иргин.
Сай-Куу кадын алдын кундагада
Арагазын куткаш сунуп-тур эвеспе.
Хан-Хүлүк олургаш:
- Арага деп ажыг сугну
Иеден төрээ-ле амзап-даа
Көрбээн чүвем-дир.
Ишпес мен, чивес мен! – деп,
Аттынар чыгыы олурган чүвеӊ иргин.
- Чүге ишпес сен? – деп,
Сай-Куу кадын чугаалап олура:
- Бирээде, Дээр оглу Демир-Мөгени
Басканыӊныӊ найыр-байыры кайыл?
Ийиде, хөлдүӊ көк бугазын,
Үш тайлык Сагаан-Ингилди
Тиилээниӊниӊ найыр-байыры кайыл?
Үште, чаӊгыс дуӊмаӊ Шогжаан-Мергенниӊ
Эттингениниӊ дугайында
Найыр-байыры кайыл? – деп чугаалааш,
Хан-Хүлүктүӊ Хүрээ-Кызыл тайга чуртун,
Хан-Шилги аъдын мактап ырлай бээрге,
Хан-Хүлүк шыдашпайн кударап келгеш,
Кундагада араганы алгаш,
Ток кылып-тыр эвеспе.
Бир кундага хоранны кудуп бээрге,
База ток кылып-тыр эвеспе.
Хан-Хүлүк эзирий бергештиӊ.
Көгээрни көгерти, доскаарны доӊгайты
Пактап олуруп-тур.
Дөӊ-даӊ билип орда,
Алдында аптара иштинден
Чарс-чурс дээн соонда,
Кижи тура халып кээп-тир эвеспе.
Көгелдей-Мерген биле Хан-Хүлүк
Улуг өгнү буза чокшуп
Үнүп-түрлер эвеспе оӊ.
Хан-Хүлүк ажынганы артык болгаш,
Алган-на черинден
Адыш дег эъдин тура оя соп.
Туткан-на черинден
Тудум эъдин тура соп эккеп
Туруп-тур эвеспе.
Хан-Хүлүк тургаш,
Сай-Куу кадындыва:
- Көгелдей-Мергенниӊ алдындыва
Балды, хүүректен дөжевит! – деп
Сөс оскуна каап-тыр оӊ.
Сай-Куу кадын Хан-Хүлүктүӊ
Алдындыва балды, хүүректи
Дөжей салыптарга,
Хан-Хүлүк тайгаш,
Кээп дүжүп-түр эвеспе.
Көгелдей-Мерген Хан-Хүлүктүӊ
Ыдык ак шарызын соккаш, тулуптааш,
Хан-Хүлүктүӊ бажын куду көрзү
Ай балды-биле кады суккаш,
Алдан кулаш шартамал
Тамыдыва киир октапкаш.
Аксын болчайтылыг Бора-Тей-биле
Дуй шаап кааш,
Чеди хемни кежир.
Алды артты ажыр
Хан-Хүлүктүӊ аал-оранын
Олчалап алгаш,чоруй барып-тыр оо.
Хан-Шилгизи баглаажын үзе соккаш,
Үстүү оранче кылыйып үне бергеш.
Хан-Хувага чеде берип-тир.
«Хан-Хүлүктү өлүрүп каапты!» - деп
Чугаалап туруп-тур эвеспе.
Хан-Хува Хан-Шилгини мунупкаш,
Алдыы оранга кылыйтып
Кирип кээп-тир оӊ.
Хүрээ-Кызыл тайганыӊ бел чарыынга
Хап чедип келгеш,
Хан-Хүлүктүӊ аал-оранынга кээрге,
Кускун «куйт» дээр, сааскан «сайт» дээр
Чүве-даа чок бооп-тур эвеспе.
Болчайтылыг Бора-Тейниӊ баарынга кээрге,
Алдан кулаш шартамал тамыныӊ аксында
Хөлдүӊ көк бугазы,
Үш тайлык Сагаан-Ингил өӊнүктери,
Үстүү оранда Алдын-Ноюн дуӊмазы
Четкилеп келген,
Ыглажып олуруп-турлар эвеспе.
- Бо тамыныӊ иштинде кижи
Өлүг сен бе, дириг сен бе? – деп
Кыйгы-даа салып туруп-турлар.
Каш-даа кыйгы салырга,
Ыыттавас бооп-тур эвеспе оӊ.
Тамы иштинде кижини
Уштур аргазын тыппайн,
Бергедеп туруп-турлар.
Алдын-Ноюн дуӊмазы тургаш:
- Хан-Хүлүк акымныӊ
Алдан кулаш алдын сыдымыныӊ ужун
Мээ тутсуп бериӊер! – деп-тир эвеспе.
Богаалыг бора хартыга бооп алгаш,
алдын сыдымыныӊ ужун алгаш,
Тамы дүвүндүве кылыйып кире
Берип-тир оӊ.
Элээн-не үр болганда, үнүп келгеш:
- Шары кежиниӊ иштинде
Кижи бар ышкаш,
Өлүг-дирии билдинмес чүве-дир,
Үш өлүг доӊнук-биле
Ортаа кезиинден баглап кагдым! – деп
Чугаалап үнүп кээп-тир оӊ.
Алдан кулаш алдын сыдымны
Хан-Шилгиниӊ мойнунга баглааш.
Чүткүдерге күш четпейн туруп-тур.
Хөлдүӊ көк бугазы-биле тырткаш
База чадажып-тырлар.
Үш тайлык Сагаан-Ингилдиӊ күжү
Немешкен соонда, чара-чире тыртып
Үндүре берип-тир эвеспе оӊ.
Хан-Хүлүктү шары кежинден
Уштуп эккээрге,
Ай балды дөӊмээн үзе алгаш барган,
Амызы үстүп калган бооп-тур эвеспе оӊ.
Хан-Шилги тургаш:
- Ам канчалза экил? – деп-тир.
Хан-Хува кадын тургаш:
- Тос таӊдыныӊ алдын аржааны-биле,
Артыш, шаанаа-биле чуп тургаш,
Диргиспес болза, хоран арага ишкеш,
Эът-сөөгүнде сиӊип калган – деп чугаалаарга,
Алдын-Ноюн дуӊмазы тургаш:
- Мен чоруп көрейн! – дээш,
Үстүү Корзайты шил тайгазынче
Хап үне берип-тир эвеспе.
Тос таӊдыныӊ алдын аржаанын,
Артыш, шаанаан эккелген иргин.
Хан-Хүлүктүӊ эът-сөөгүн
Ооӊ-биле чуп туруп берип-тирлер.
Хан-Шилгизи тургаш:
- Мынча ботта Хан-Хүлүктүӊ
Эът-бодун арта базар херекчок,
Эдээн безин артап көрбээн мен – дээш,
Бир арта халыырга, бир аӊдарлып-тыр.
Хөлдүӊ көк бугазы:
- Хан-Хүлүк мүн болдуӊ дизе,
Бир аӊдарлып барып дүш! – дээш,
Арта халыырга, база бир аӊдарлы
Берип-тир эвеспе.
Хан-Хува тургаш:
- Мынча ботта зр кижиниӊ
Эр бодун арта базар хамаанчок,
Эдээге дээп көрбээн мен – дээш,
Алдын билектээжи-биле
Үш катап домнааш:
«Хан-Хүлүк мүн болдуӊ дизе,
Тура халып кел!» - дээш,
Арта халыырга, чүгле бажын ковайткаш,
Дедир чыда берип-тир.
Алдын-Ноюн дуӊмазы тургаш:
- Өлүр төөгүзүнүӊ чедишкени о лбе
Азы мээӊ дом-сайым чедишпейн
Турары ол бе? – дээш,
Мөӊгүн билзек, чүстүүн үш катап домнааш,
- Акым Хан-Хүлүктү арта базар хамаанчок,
Эр кижиниӊ эдээнге безин
Дээп көрбээн мен! – дээш,
- Хан-Хүлүк акым шын болдуӊ дизе,
Арныӊ суйбаныпкаш, тура халып кел! – дээш
Арта халып-тыр эвеспе.
Хан-Хүлүк:
- Ок-көдек!
Эртир удуп каап-тыр мен! – деп,
Арнын суйбанып тура халып
Кээп-тир эвеспе оӊ.
Доозазы чыглып олуруп алгаш,
Экизин чугаалажып каттыржып,
Багын чугаалажып ыглажып
Олуруп-турлар эвеспе.
Хан-Хүлүктүӊ өӊнүктери:
- Моон соӊгаар арага-дары
Ишпейн көр! – деп чагып
Турганнар чүвеӊ иргин.
Хөлдүӊ көк бугазы,
Үш тайлык Сагаан-Ингил
Үстүү оранче чоруп берип-тир.
Күжүр эр Хан-Хүлүк
Хан-Шилгизин мунгаш:
«Үвүм чээш үвүреди тоткан
Кулугурну - Көгелдей-Мергенни!» - деп
Удургузун ууй дайнап дүкпүрүп,
Даг дижин чара дайнап дүкпүрнүп
Хап орган чүвеӊ иргин.
Чеди тайганыӊ кырынга үнүп оргаш.
Хорадаан түлүү-биле
Чаа-дайын алгызын алгырыптарга,
Көгелдей-Мерген ону дыӊнааш,
Үне халып кээп-тир оӊ.
Көрүп турарга,
Хан-Хүлүктүӊ кадыг дүрзүзү
Чамбы-дипти дуй ап келген,
Хан-Шилгизиниӊ изиг тыныжы
Аал коданын дуй ап келген туруп-тур.
Көгелдей-Мерген ону көрүп кааш,
Көк-Бора аъдын мунгаш,
Чиге мурнуу чүкче
Дезип ыӊай бооп-тур эвеспе.
Хан-Хүлүк Көгелдей-Мергенниӊ
Аалынга хап чеде бээрге,
Сай-Куу кадын бир холунда
Кундагада арага туткан,
Бир холунда көк кадак туткан:
- Авыяазын кижиниӊ көгүлдээзинге
Кирдим! – деп сириӊейнип
Туруп-тур эвеспе.
Хан-Хүлүк тургаш:
- Сээӊ ажыг сууӊ ишкеш,
Амы-тыным оскунган мен – дээш,
Көгелдей-Мергенни ажылдыр доскаш,
Сарыг баалыктыӊ кырынга
Кедеп чыдып ап-тыр оӊ.
Көгелдей-Мерген мурнун уткуй
Бо хап оруп-тур.
Хан-Хүлүк тура халааш, аъттаныпкаш,
Уткуштур хап чеде бергеш:
- Чаа, Көгелдей-Мерген, сээӊ-биле
Мендилежир мендим-даа төнген,
Чугаам-даа төнген.
Ооӊ харыызы бо-дур! – дээш,
Тозан шары кежи-биле долгап
Туруп кылган докулчак сарыг
Кымчызы-биле мойнун үш ораай
Каккаш, шеле тыртыптарга,
Борбак кара бажы.
Сарыг шеттиӊ чочагайы дег,
Үстүп чаштай берген иргин.
«Кулугурнуӊ хирин чулундуруп,
Хилинчээн көргүзүп тургаш,
Өлүрер дээнимни
Соӊгу сагыштыг ыт чизин!» - дээш.
Борбак кара бажы,
Чылан чыттаар чыт чок,
Дилги чыттаар сек чок кылдыр
Чуура тепсеп каапкан иргин.
Күжүр эр Хан-Хүлүк
Сай-Куу кадынга хап келгеш:
- Малыӊныӊ баштыӊындан
Чүнү алыр сен?
Эдиӊниӊ эгезинден
Чүнү алыр сен? – деп
Айтырып турган чүвеӊ иргин.
Сай-Куу кадын тургаш:
- Эрги, чаа ийи тондан берип көр,
Эмдик. Чааш ийи беден бер! –
Деп туруп-тур.
- Бирээзин – аал аразынга
Чортуп мунайн,
Өскезин – аштап келгеш,
Соп чийин! – деп-тир.
Хан-Хүлүк өле-була чылгызын
Сывырып келгеш,
Эмдик өле бени туткаш,
Ала була чылгызын сывырып,
Чааш ала бени туткаш,
Сай-Куу кадынны
Ийи бениӊ ийи кудууруунга
Кошкаш, салып-тыр эвеспе.
Арзайтыныӊ өвүр чарыынче
Эмдик өле бе тепкилеп маӊнааш,
Кызыл өзек сөөскенге
Кадалдыр теп чоруп-тур.
Аал-оранын Хан-Хүлүк дээрзи
Көжүрүп алгаш,
Үстүү оранда Хан-Хува кадынныӊ
Аалынче көжүрүп чедире
Берип-тир эвеспе.
Хан-Хува кадынныӊ
Улуг ак өргээзинге
Хан-Хүлүк олуруп алгаш,
Көжүп келген аал-оранын
Аянчыдып олуртуп,
Шогжан-Мерген дуӊмазын
Бодунуӊ артык өргээзинге саададып,
Улуг найыр-байырын кылып.
Ыт думчуундан үс төгүлгүже,
Найырлап-байырлап турган чүвеӊ иргин.
Дөӊ черге өөн өглеп,
Дөш черге малын чалап,
Удаан чыргалын чыргап,
Узун назызын назылап
Чоруй барып-тыр оо!
Алган дөзү:
- Ары-Хаан: Тыва улустуң маадырлыг тоолдары, V том / тург. С.М. Орус-оол. – Кызыл: Тываның ном үндүрер чери, 1996. – С. 3 – 60.