Эртенгиниӊ эртезинде,
Бурунгунуӊ мурнунда
Артыштыг ала таңдыныӊ
Баарын чурттаан,
Эдилээн эди эктин ашкан,
Малдаан малы бажын ашкан,
Мурнай төрээн дуӊмазы чок,
Соӊнай төрээн хазы чок,
Боттарындан төрээн ажы-төлү чок
Алдан харлыг Алаадай ашак,
Чеден харлыг Челээдей куяк деп
Кончуг бай ирей-кадай
Чурттап чоруп-тур оо!
Хорумунче деӊнеп-шиӊнеп хавырар
Хорум түмен козур-кара тевелиг,
Арызынга деӊнеп-шиӊнеп
Олчазын көөр
Ала-була чылгылыг,
Өвүрүнче деӊнеп-шиӊнеп
Олчазын көөр
Өдек сыӊмас өшкү-хойлуг,
Таӊдызынга деӊнеп малын көөр
Даг дег эӊмелеттинмес хөй эттиг,
Ал-боттары назы чажып,
Дөгүй берген мындыг ирей-кадай
Чурттап чоруп-тур оо!
Ирей-кадай-даа
Даг дег эдин эдилеп,
Дашкарылбас хөй малын малдап,
Аразында эптиг-найыралдыг
Чурттап-ла оргулаан чүвең иргин.
Чиге бурунгаар чүктү
Эжелеп төрээн, кыртыжы чок
Ээн кара делегей чурттуг,
Өремелей доӊмас кара хөлдүӊ кыдыында,
Тепкиижи чок
Демир кара таӊдыныӊ
Баарын чурттаан,
Тос чааны доӊгайты базып,
Тос кадынны эжелээн,
Үш чааны үзе көрген,
Үп чээш,
Хырны тотпаан,
Кижи ханы ишкеш,
Суксуну ханмаан
Кижи эъди чигеш,
Ажалы ханмаан
Буга-Кара аъттыг,
Өлүрерге тыны чок,
Өзерге назыны чок,
Кара буруу сагыштыг, ханы каралыг,
Кадыг халанчы, демир баштыг,
Демир-Кара Чанчын деп
Кижи чурттап чоруп-тур оо.
Бир айныӊ үжен хонуунда
Алдай таӊдызыныӊ аӊ-меӊин аӊнаар,
Бир айныӊ үжен хонуунда
Азыраан малын, ара-албатызын
Ончалап даӊзылаар,
Бир айныӊ үжен хонуунда
Үп-кончаа сүрүп,
Ары-чаа кылыр,
Бир айныӊ үжен хонуунда
Удуур улуг
Уйгулуг-даа чүвеӊ иргин.
Демир-Кара Чанчын-даа
Улуг уйгузун удуп-удуп,
Бир эртен туруп келгеш,
Алыскак сеткили ажаптап,
Хоптак сеткили коптарлып:
«Бо оран-делегейниӊ кырында,
Кижи олча хайып, ажыын апкы дег,
Чүүден чүү бар
Чүве ирги? – деп,
Чаачы сеткили хайныгып,
Боданып-шүгдүнүп олуруп-тур эвеспе.
Демир-Кара Чанчын-даа
Буга-Кара аъдын мунгаш,
Тос чүстүг хоран сарыг
Дуранмайын хойлап алгаш,
Тепкиижи чок
Кара таӊдызының бажындыва
Ужудуп, халдып үнүп келгеш,
Тос чүгүн долгандыр харап,
Дөрт чүгүн дөленней
Көрүп дураннап,
Шинчилеп олуруп-тур эвеспе.
Ол-ла көрүп шинчилеп олурарга,
Чиге соӊгу чүкте
Меӊгилиг улуг
Ала таӊдызыныӊ баарында,
Делегейниӊ хола кара
Хараганы бе дээрге,
Өрү-куду көжүрлүп,
Шимчеп турар,
Мал-даа ышкаш,
Мал бе дээрге,
Имилээн-хымылаан,
Делегейниӊ ымыраа-сээк,
Курту-даа ышкаш,
Ужуру таныттынмас
Имилээн-хымылаан
Кара-шокар бараан
Көстүп туруп-тур эвеспе.
Чаа, биеэ кара бараанын
Демир-Кара Чанчын
Үш айныӊ тозан хонуунда
Шинчилеп кээп-тир.
Шинчилеп-шинчилеп келирге,
Чүзүнү таныттынмас,
Дүгүн чижип баскылажып кырлып турар бооп-тур.
Башкара ай дээр
Аргажок бажын ажыг хөй мал
Ында туруп-тур.
Эмгелей каап аар, чыыр эви чок,
Эгээртинмес эт-даа
Ында туруп-тур эвеспе аан.
«Чүү-даа болза, бир-ле бай аал
Бар-ла чер-дир.
Олчалап-чаалап алыр болза,
Хөй-ле эт-мал
Ында-ла чүве-дир.
Чогум ээлери кижи
Эннежип, быражып болур
Чүве ирги бе?» – деп
Көрүп-шинчилеп олуруп-тур эвеспе,
Демир-Кара Чанчын-даа,
Биеэги таӊдызыныӊ бажынга олура,
База бир айныӊ үжен хонуунда
Олуруп-шинчилеп кээрге,
Ийи-ле кырган
Чөнүк ирей-кадайдан башка
Кижи караанга-даа дынныр,
Кара баштыг, адыр буттуг
Кижи аайлыг чүве
Көӊгүс чок оран
Болуп-тур эвеспе.
Чаа-та, Демир-Кара Чанчын-даа:
«Кончуг улуг олча-орулга
Мында-ла чыдар
Чүве-дир» – деп,
Аалындыва ужудуп-халыдып
Чанып кээп-тир.
Демир-Кара Чанчын
Тос карактыг
Дошкун-Кара маадырынга
«Үш түмен шерииӊ эдерткеш,
Чиге соӊгу чүктүве
Тозан чылдыктыӊ ала таӊдызыныӊ
Баарында ирей-кадай бар-дыр,
Ынаар баргаш, эдилээн эдин
Эвээш-бичени-даа арттырбайн,
Малдаан малын
Баш санын-даа үзүп кагбайн,
Барып олчалап-чаалап
Эккелиӊер!» – деп,
Чарлык бооп-тур эвеспе.
Дошкун-Кара маадыр-даа,
Үш түмен шериин эдерткеш,
Айныӊ чаазында,
Хүннүӊ экизинде
Аъттанып чоруп берип-тир.
Алдан харлыг Алаадай,
Чеден харлыг Челээдей
Ирей-кадай тайбыӊ чаагай
Чурттап-ла олурган чүвеӊ иргин.
Алаадай ашак бир эртен
Туруп келгеш, албаннап чоруурга,
Төккен хүлдүӊ хорумунга
Деӊнеп-шинчилеп ончалаан,
Хорум түмен козур-кара
Тевезиниӊ баштыӊчызы,
Кызыл чалаалыг
Кажыр кара бууразы
Хүлде аӊдаштанып чыдып-тыр.
– Бо кандаай
Буура боор? – дээш тургузу кагарга,
–Ары-чаа-даа келди-ле,
Амы-тыныӊ дескирнип
Адак-узак кешкениӊ
Дээре боор – деп,
Бууразы мону сөглеп туруп-тур.
– Узун кулактыг,
Эът дылдыг мен
Чүве дыӊнавайн олурумда,
Элезин дылдыг мелегей
Адыгуузун чүнү ынчап
Турары ол мооӊ? – дээш,
Соп ойладып чоргузуп туруп-тур.
База-ла ооӊ эртенинде
Туруп келгеш,
Албаннап-кылаштап чоруурга,
Өвүрүнге деӊнеп-шиӊнеп
Ончазын көөр,
Эдек сыӊмас
Кара хойнуӊ баштыӊчызы,
Дүӊзүгүр кара кошкары,
Бажын удур бажын чайып,
Баагайндыр эдип
Кылаштап олуруп-тур:
– Бо канчап
Чорууру ол моӊ? – дээш,
Мойнундан барып дырбай бээрге,
– Эки чуртта эл-маа-даа
Келди-ле, эргим ээм,
Амы-тыныӊ дескерингениӊ
Дээре боор – деп-тир.
– Бо кандаай моовал моӊ! – дээш,
Хой аразынче хоюзуп,
Чоргузуп туруп-тур.
Чаа, ашак ол хонгаштыӊ,
Эртенинде туруп кээрге,
Дөжээниӊ дужунда,
Арызынга деӊнеп-шиӊнеп
Ончазын көөр
Ала-була чылгызыныӊ баштыӊчызы,
Куртун-Кула аскыры,
Чер тепсеп оранып туруп-тур.
«Багай аскырныӊ канчап
Турары ол чоор?» – дээш,
Чанынга чеде кылаштай бээрге:
- Эки чуртувуста
Эл-маа-даа келди-ле.
Эрте дээре амы-тын ап,
Ойлап дескениӊ
Дээре боор! – деп туруп-тур.
Ашак-даа ам коргуп-сурап,
Албаннаан-даа чери чок
Дедир кылаштааш, кадайынга
Кээп чугаалап олуруп-тур.
– Орта-ла эвес
Чүве бо, кадай,
Үш эртен улай туруп келгеш,
Албаннап чоруурумга,
Хамык азыраан малывыстыӊ
Баштыӊчылары баш удур
Кылаштажып кээп,
Эки чуртта эл-чаа-даа
Келди-ле, эрте дээре
Амы-тыныӊ дескерингениӊ
Дээре боор деп
Турар болу берди! – деп-даа
Чугаалап олурган ашак иргин.
Чеден харлыг Челээдей
Кадайы оргаш:
– Чүвени канчап билир сен,
Мал-даа болза,
Бак чүвени билгеш-ле, ыыттап туру ыйнаан.
Шаг чүве кежээлээн,
Сагыш-сеткил буруудаан,
Эр кижиниӊ алдында
Хөвеӊ-хөмээзи дежилген,
Бергедээн үе-дир.
Назы-чажывыс бо кыраан,
Арты-иштивистен киржип,
Болчуп келир чүвевис бар эвес.
Ойлап-дескеш-даа,
Төрээн чурттан үнгеш,
Кайнаар кире бээр бис,
Үп-чаа келзе-даа,
Үш үеде үзүлбээн малывысты,
Тос үеде доозулбаан эдивисти-ле
Булаап-хунаап алыр ыйнаан.
Бир шаанда херек апаарын
Канчап билир сен?
Бир эвес чаа келзе-даа,
Удур харык арныр
Харыыӊ бар эвес,
Бодунга хамаарылгалыг
Эки эт-севиӊден
Кижи кирбес, суг кирбес черге
Чажырып-суп кагзыӊза! – деп
Чугаалап орган
Кадай чүвеӊ иргин.
Алдан харлыг Алаадай-даа:
– Шында-ла чүвени
Канчап билир – дээш,
Куртун-Кула аскырын
Тудуп алгаш,
Аныяанда эдилеп чораан
Огун-чепсээн, арт болган
Арзагар кара эзерин баштадыр,
Аян-чорукка-даа, ары-чаага-даа
Кедер арттын артып,
Идик-хевин дөгерезин
Бөле шарып, дерип алгаш,
Меӊгилиг улуг ала тайгазыныӊ
Бедик чартыында дедир аастыг
Кара куйунга суп каап-тыр.
Алдан деӊзи алдынында
Адан чүъгү алдынындан,
Даг дег мөӊгүнүнден
Кезик-чамдыызын хорум аразынга
Аппарып суп туруп-тур.
Чаа, ирей-кадай-даа
Ынчалдыр-ла чурттап туруп-турлар.
Бир эртен чеден харлыг Челээдей
Үнүп келгеш, өрегезин
Тырттып чорда, үш түмен шериг,
Өдээн үш долгандыр кажаалап алган
Огун-чазын холда туткан
Куржалып кирип олуруп-тур.
Кадай-даа корткаш,
Өөндүве кире халаан.
– Ары-чаа-даа келди-ле,
Ат болду, чүү болду? – деп,
Алдан харлыг Алаадайын
Ойтур силгип туруп-тур.
Ирей-кадай ол-ла дүвүреп,
Идик-хевин кедип
Чадап олурларда,
Үш түмен шериг-даа
Өгде кээп дүжүптүп-түр.
Чеден харлыг Челээдей
Коргуп, дүвүреп,
Улуг пашты тиге бээрге:
– Бис бодувус-бодувус, угбам – дишкеш,
Тос паш ишти улуг көгээр хойтпаан
Доӊгайты пактааш, бир чамдыызы
Ирей-кадайныӊ өөн
Бузуп туруп берип-тир.
Бир чамдыызы даг дег эдин
Сайгара каап, эжен-түмен малын
Ай деп эмгелеп,
Аар чүъгүн адан-тевезинге
Арттып-чүдүрүп,
Азыраан малын чииледи-шоолады
Ай деп алгаш,
Чоруп берип-тир оо!
Алдан харлыг Алаадай ашак-даа
Түмен шеригниӊ соондан:
– Ачылыг-буянныг ажы-төлүм,
Оода бир суксун сүттеп ижер
Сүттүг чаӊгыс инектен
Берип көрүӊер! – деп ээрежип,
Чаннып чоруп берип-тир.
Түмен шеригде
Хык деп ыыттаар,
Хыйыттап кээр, кижи чок,
Хая-даш көрбес,
Ай деп алган
Чоруп берип-тир.
Ашак-даа Алдайныӊ
Ала таӊдызын ажыр,
Делегейниӊ, чеден хемин кежир
Ээрежип, чаннып, тейлеп кээп-тир.
Ол ынчап чоруп орда,
Үш түмен шеригниӊ баштыӊчызы
Дошкун-Кара маадыр
Бир хая көрнүп келгеш:
«Чоп-даа кончуг кээргенчиг
Чүвел аан мооӊар, оолдар!
Көрүӊерем, бо багай кырган ашакты,
Малга багы бар эвес,
Кижиге хилинчээ бар эвес,
Маӊаа ийи-бир чүведен берипсе,
Бистиӊ хаан ону
Кайын чоктай бээр деп!» – дээш,
Ашакка бир кулуннуг бе,
Бодаганныг теве, анайлыг өшкү,
Хураганныг хой,
Бызаалыг инек
Берип турган иргин.
Ашак-даа каш малын
Ай деп алгаш,
Хап чанып кээп-тир.
– Мону-даа чүү малым дээр! – дээш,
Таӊдызынче үндүр сүрүпкеш,
Өөнге кээп чыдып ап-тыр.
Чаа-та, бир каш чыл болганда,
Биеэги ирей-кадайныӊ малы
Биеэги хевээр өзүп келген
Мындыг туруп-тур.
Шыяан ам.
Демир-Кара Чанчын-даа
Биеэги эжелеп алган
Эди-малын дөгерезин чээш, ам база-ла
Алыскак сеткили ажаптап,
Хоптак сеткили дойлуп келгеш:
«Ам бо өртемчейде кижи
Олчалап-чаалап алгы дег
Чүү бар ирги?» – дээш,
База-ла Буга-Кара аъдын мунгаш,
Тос чүстүг хоран сарыг
Дуранын хойлааш,
Тепкиижи чок
Демир кара таӊдызыныӊ бажынче
Үне халдып келгеш,
Тос чүгүн долгандыр көрүп,
Дөрт чүгүнче демейлеп көрүп,
Дураннап олуруп-тур эвеспе.
Ол-ла топтап көрүп
Шинчилеп олурарга, биеэги-ле
Улуг кара таӊдызыныӊ баарында,
Мал дег чүве
Биеэ-биеэгизинден артык,
Башкарлыр-даа арга чок
Болу берип туруп-тур.
Демир-Кара Чанчын-даа
Оон халдып бадып келгеш,
Дошкун-Кара маадырын:
– Хамык этти-малды
Элейти-халайты
Сүрүп эккел дээним,
Чүге кезиин-чамдыызын
Каапкан сен, кулугур? – деп-даа
Көскеттинип олуруп-тур эвеспе.
Дошкун-Кара маадыр олургаш,
– Ашакты кээргээш, эвээш-бичени
Бергеним шын, хаан-хайыраатым –
Деп олуруп-тур.
– Ынчаарга ол черивисте
Мал-маган дээрге,
Биеэ-биеэгизинден артык
Өскен туруп турар.
Ам база барып,
Сүрүп эккелиңер!
Мал азырадып аарда,
Харын доруун чүвелер эвеспе оӊ.
Ам база бир каш
Чүведен арттырып бергеш,
Кыжын-чайын чаглактанып
Олурар кылдыр тип алган
Ак өөн ам албас силер – дээштиӊ,
Үш түмен шериин эдерткеш,
Дошкун-Кара маадырын
База чоргузуп туруп-тур.
Дошкун-Кара маадыр-даа
База келгеш, ирей-кадайныӊ
Хамык малындан эвээш-бичени
Арттырып бергеш, чоруй барып-тыр.
Чаа-та, ирей-кадай
База эвээш-биче малы-биле
Артып калган мындыг бооп-тур.
Ирей-кадайныӊ биеэги каш малы
Бир каш чыл эрткенде,
Биеэгизинден артык өзүп кээп-тир.
Чаа-та, ирей-кадай,
Ам сүмележип олуруп-тур:
– Чеже-ле ам кижи аксынга
Мал азырап бээр боор,
Мону-даа ам шуптузун өлүрүп алгаш,
Кызыл хырынга чип аар-дыр,
Мынча хөй малдыӊ
Эъдин хеӊмелеп алза,
Хүнүн мананган, хүүрээн даянган
Кырган-чөнүк бис ийиниӊ
Назынынга четчи-ле бээр ыйнаан – дишкештиң,
Хамык малын кырып туруп берип-тир.
Чер иштинге кончуг улуг
Ханы тамы каскаш,
Хамык малыныӊ эъдин
Кадырып, хеӊмелеп туруп
Берип-тир эвеспе.
Түмен малын дөгерезин
Кыра-кыра келирге,
Кара чаӊгыс эр бора кулуннуг,
Кызыл ой кызырак ойлап дескеш,
Алдырбайн барып-тыр эвеспе.
Ашак-даа биеэги малды
Алды-чеди хүннү бадыр сүрүшкеш,
– Алдайныӊ ары-бөрүзү-ле
Чизин ыӊай! – дээш, кааптып-тыр.
Биеэги алыскак-чискек
Демир-Кара Чанчын
Биеэги хамык эдин-малын
Дөгерезин чип алгаш:
– Алдан, харлыг Алаадайның
Азыраан малы ам база
Өскен боор! – дээш,
Тепкиижи чок кара таӊдызыныӊ
Бажындыва үнүп келгеш,
Тос чүстүг хоран сарыг
Дуранмайы-биле топтап
Көрүп олурарга,
Бир улуг ала таӊдызыныӊ баарында
Элеш-даа дээр чүве чок,
Ээн кара чурт бооп-тур.
«Кулугурлар ам-на ойлап,
Дескен боор!» – деп,
Куйга бажы чыырлып кээп-тир.
Улуг чуртун дуранмайлап орарга,
Чүгле улуг ак өө
Көстүп турар мындыг бооп-тур.
Улуг өөнүӊ чанында
Ирей-кадай иелээ-ле
Элеӊайнып,
Кылаштажып туруп-тур эвеспе.
Демир-Кара Чанчын-даа:
– Ам-на кулугурлар когун
Үзе чип алганнар-дыр! – дээш,
Хөӊнү карара берген
Чортуп чана берип-тир.
Шыяан ам, ирей-кадай-даа
Та чежеге, кажага
Чурттап келген чүве,
Чурттап-ла туруп-тур эвеспе.
Өйлүг-хемчээлдиг, өлүг эът-даа
Чеже боор, хеӊмелеп кадырган
Даг дег эъди төнүп каап-тыр.
Эъдиниӊ артыы кара чангыс
Хүртүң-Кула аскырныӊ
Кадып калган кара мойну
Артып калган мындыг болуп-тур.
Ашак-даа:
– Сен-даа бо моюнну
Хайындырып олур! – дээш,
Ай-балдызын ап алгаш,
Арга-ыяжынче ыяштап
Чоруй барып-тыр.
Ашак ыяжын чүктеп алгаш,
Чанып орда, улуг өөнде
Алгы-ла эвес алгы,
Кышкы-ла эвес кышкы үнүп-түр.
Ашак дүрген-дүрген кылаштап кээрге,
Улуг өөнден үндүр аккан хан,
Дамырак кара суг дег,
Эжик аксы-биле шарыгайнып,
Агып бадып чыдып-тыр.
Өөнге кире халып кээрге,
Кырган кадайы дөӊмээн өттүр
Идип алган олуруп-тур.
Ашак-даа угаан-кут чок
Сарыг кидис хүлүн өрттедип үрүп,
Сарыг торгу куру төнгүжеге
Ораап туруп-тур.
Чеден харлыг Челээдейниӊ
Дөӊмээ-даа ыжып хуулган,
Уё-човуурунга кижи шыдажыр
Аажок мындыг бооп-тур эвеспе.
Балыгныӊ аксы буде эттингеш,
Ышса-ышса, биеэги кадайның
Дөӊмээ улуг өгнүӊ чартыынга
Сыӊмайн барып-тыр.
– Канчаар мен ам,
Мынчалдыр өлүр мен бе? – деп,
Кадай мынчап олуруп-тур.
– Көрүп орбас дээш,
Канчаар мен ам? – деп,
Алдан харлыг Алаадай
Ирей мынчап олуруп-тур.
– Өлүр болза, өлгей-ле мен,
Дирлир болза, дирилгей-ле мен!– деп,
Кадыны мону сөглеп чыдып-тыр.
Ашак-даа бот сарыг кестиин
Ботка дээрге, кыргый ап,
Турар кылдыр чидидип ап-тыр.
Ашак-даа кадайыныӊ дөӊмээниӊ
Ужундан эгелээш, дөзүнге чедир
Өрүп бадырыптып-тыр.
Чара кескен балыындан
Чаш уруг холу көстүп,
Сырбаӊайнып чыдар мындыг бооп-тур,
Ашак-даа белиӊнээн уу-биле
Ушта соп алган,
Оол уруг бооп-тур.
Кадыны чыткаш:
– Дүрген ыңай ырадып көр.
Мээӊ бажым чиир,
Аза-сүнезиним бо-дур,
Сугже киир октавыт! – деп чыдып-тыр.
Ашак-даа аамайланып,
Оглун сезен серге кежи чагызынга
Ораагаш, үне халаан иргин.
Уругнуӊ алгызы аал чарыынга
Четпес черге барып кавайлап каап-тыр.
Шыяан!
Оон ашак келгеш,
Кадайыныӊ балыынга эртен четпес
Эм-шагаан одун уруп,
Дүшке четпес дом-шагаан оду-биле
Чуп шарып туруп-тур.
Чаа, ашак-даа оглун көрүксээш,
Шыдавас, бир өөнче, бир оглунче
Чүгүрер мындыг бооп-тур.
Биеэги оглун топтап
Көрүп турарга, алдын баштыг,
Мөӊгүн бөскектиг оол бооп-тур.
Ашактыӊ кадайы-даа
Үш хонмайн, туруп
Чоруй барып-тыр эвеспе.
Кадын олургаш:
– Демги мээӊ дөӊмээмден
Уштунуп келген оглумну
Канчалдыӊ?– деп-тир.
– Сугдува киир октавыт дээриӊге,
Киир октапчык мен – деп оруп-тур.
– Ок, халай, үре чокка
Ype-ле болур ыйнаан,
Ийи-бир хонукка
Азырап-меӊнеп көөр чүвевисти аа – деп
Олуруп-тур эвеспе.
Ашак олургаш:
– Ол чүү деп орарыӊ ол?
Сенден корткаш, чер чарыында
Аппарып кавайлап-ла
Каан болгай мен – деп-тир.
Ирей-кадай-даа оглун
Өгге эккеп алгаш,
Азырап олуруп берип-тир.
Азырап-ла, азырап-ла турган.
Алды чылын азырап кээрге,
Аксынга шай-даа
Тудуп ижип албас,
Чеди чылда азырап кээрге,
Чер-даа безин албас
Мындыг бооп-тур.
Та чежеге, та кажага
Азырап келген чүвези,
Өспес-даа, мандывас-даа
Мынчап чыдып берген чүвеӊ иргин.
Ирей-кадай-даа
Биеэги оглун азыраар дээш,
Чудап өлүр четкен.
Өрге, күске, балык, байлаңга-даа
Күш четпестеп калган-дыр.
Ирей-кадай-даа муӊгарап,
Деӊгереп, сүмележип орган иргин.
– Канчаар-чоор улус боор бис,
Бо-даа биске карак-кулак,
Даянгыыш болур эртик,
Мону азыраар дээш,
Чудап өлүр улус-ла-дыр бис – деп-тир.
– Ооӊ орнунга чер кезип,
Аалдар кезип,
Божалап ижип чораанывыс-ла дээре-дир –
Дижип орган чүвеӊ иргин.
Ирей-кадай оглун
Чер чарыынга кавайлап каапкаш,
Иелээ эдержип алгаш чоруп-ла берип-тир.
Кара сугларны эдерип кадыргылап,
Чип, бел шаттарны эдерип
Өргелеп чип чоруп берип-тирлер.
Та кажага, та чежеге чоруп келген чүве,
Тенип-ле чораан чүвези иргин.
Ол-ла улчуп-тенип чорааш,
Бир-ле хүн кадайы олургаш,
– Биеэги оглувус канчап барган ирги көрээли, ирей?–
Деп мынча деп орган иргин.
– Чүү оглувус бар ийик,
Кижи көрбээн каяа оол төрүп чораан сен?—деп
Мону сөглеп олуруп-тур.
– Биеэде аан, мээӊ
Бир дөӊмээмден үнүп келген оглувус
Бар ышкаш ийик –
Деп чугаалап олуруп-тур.
– Аа, шында-ла азырап чадап кааш,
Чер чарыында суп каан оглувус
Бар ийикпе моӊ, кадай – деп олуруп-тур.
– Шында-ла, канчап чыдар ирги – дишкеш,
Ийи ирей-кадай чуртунче
Углап чоруп-ла берген иргин.
Ол-ла чоруп оргаш,
Бир-ле черге дыштанып олурарга,
Кадайныӊ алдынга чүве шимчей берген.
Тура халып,келгеш, көөрге,
Чаш күске оглу чыдып-тыр.
«Хөөкүйнү, чаш амытанны!
Бо-даа болза, азыраар чүве» – дээш,
Хойлап алган чүвеӊ иргин.
Чер-чуртунга чедип кээрге,
Биеэги улуг өө-даа бузулган.
Өөнүӊ орнун өлең сиген,
Малыныӊ орнун маргаа сиген
База берген чыдып-тыр.
Ирей-кадай оглун
Кавайлап каан чер чарыынга келирге,
Оглу чаа оттуп келген
Эзеп, херлип чыткан иргин.
Кай барып, чүге чидип
Чордуӊар авай, ачай? –
Деп чугаалап оруп-тур.
Ирей-кадай-даа биеэги оглун
Бир бирээзи ошкап-чыттап,
Бир бирээзи ошкап-чыттап
Турган чүвеӊ иргин.
Чаа, биеэги ирей-кадай
Улуг өөнүӊ орнунга
Сиген-биле чадыр тудуп алгаш,
Чурттап олуруп ап-тырлар.
Оглу-даа өрге-күске өскетпес,
Ада-иезин азырап туруп берип-тир.
Алдан харлыг Алаадай ирей
Кызыптажык сыйда ча-даа
Чазап берген чүвеӊ иргин.
Чаа-та, биеэги оглу
Бир-ле хүн кызыптажык чазын
Сый соп алган,
Ыглап кыштап кээп-тир.
– Че, чүү болду.
Кандыг болду? – деп
Адазы айтырарга:
– Улуг-улуг, калбак-калбак чүвелер
Иткилежип-иткилежип, кижидиве
Көргеш, черже кире халчы берип
Турар, ол кандаай чүвел? – деп
Ачазындан айтырып-тыр.
– Ол болза чогум
Өлүрүп чиир эъди мүнзүг,
Тарбаган деп чүве
Ол-ла болгай – деп-тир.
Ынчангаш оглунга элээди
Ча-согун чазап берген иргин.
Оглу-даа ам даӊгаар
Тарбаган өлүрүп турар
Мындыг апарып-тыр.
Ирей-кадайныӊ оглу
Чоорту өзүп улгадып,
Те-чуӊма, аргар-кошкарга чедир
Алдай таӊдызыныӊ аӊын-меӊин өлүрүп,
Ада-иезин азырай берип-тир.
Ирей-кадай-даа биеэги черден
Тып алган күскезин
Азырап орар мындыг болган иргин.
Чаа, биеэги оол-даа
Барбас-баспас чери-даа чок,
«Доо таӊдыга четтим,
Бо таӊдыга
Четтим» - деп
Кежээ кылаштап кээр
Мындыг оол бооп-тур.
Биеэги оолдуӊ өлүрген
Аӊ-меӊиниӊ эъди-даа
Чип төттүнместеп,
Эъди эът оваа,
Чаа чаг оваа
Бооп чыдып берип-тир.
Бир-ле хүн оглу аӊнааш келгеш,
Удуп-оттуп чыдарга,
Кырган ада-иези аразында
Иелээ чугаалажып орган иргин.
Ашак олургаш:
– Бо багай оглувустуӊ барбас, чорбас
Чери-даа чок апарган,
Чиге соӊгу чүкте,
Хартыга ужуп четпес
Ханы-Уула тайганыӊ артында,
Кызыл кырныӊ кырында
Алдын-ала сыын деп
Чүве бар, аӊаа таваржы берзе-ле,
Ат-тыр – деп олуруп-тур.
Кадайы оргаш:
– Шынап-ла, багай оглувус,
Черниӊ аӊ-араатанынга
Таваржы берзе ат-тыр.
Ынаар барба деп
Чагып каар чүве-дир
Ийин, ирей - деп олурган иргин.
Шaa-та, биеэги багай
Балдыр-бээжек оол
Ада-иезиниӊ чугаазын дыӊнап алгаш,
Алдын-ала сыынны көрүксээш,
Уйгу-даа чок, адар даӊны атсы
Аӊдарлып-дүӊдерлип чыда
Хонган чүвеӊ иргин.
Эртенинде даӊ бажында
Суксун-даа ишпейн,
Сыра чазын, сыйда огун
Астып алгаш, чоруп-ла берип-тир.
О-ла чүгүрүп чорупкаш,
Ханы-Уула тайганыӊ кырынга
Чүгүруп кээрге, хүн чаа-ла
Тайга бажында шалып кээп-тир.
Ол таӊдыныӊ бажынга
Дерин чодуп, тыныжын
Секпередип орарга,
Кызыл кырныӊ кырында
Алдын-ала сыын деп чүвези,
Демир бүдүштүг көк тайга дег
Чүве көстүп чыдып-тыр.
Ымыраа бооп хуулуп алгаш,
Ужуп чеде бергеш,
Долгандыр ужуп, шинчилеп турарга,
Ок-даа дыӊныр арга чок,
Демир-биле бүткен
Амытан болган иргин.
Долгандыр көрүп, шинчилеп турарга,
Төш бажында эргек дег
Ак дүк бар бооп-тур.
«Чүү-кандыг-даа болза,
Бо орта боолап көөр-дүр
Мону» - деп бодап алган иргин.
Биеэги оол хонуктуг чердиве
Аткаар халый бергеш,
Сыра чазын тырттынып,
Сыйда огун кезенип-кезенип,
Алдын-ала сыынныӊ
Төш бажында ак
Дүгүнче-ле аткан иргин.
Алдын-ала сыын-даа
Кызыл кырныӊ бажындан
Ужуп-ла баткан.
Биеэги оол согунун келгеш көөрге,
Согуну төш бажындан киргеш,
Кудурук бажындан өдүп үне берип-тир
Күжүр эр-даа ол орта
Алдын-ала сыынны сойгаш,
Ийи чодазын чүктеп алгаш,
Кежээ имир ортузунда
Чүгүрүп чанып кээп-тир.
Ада-иези олургаш:
– Даӊ бажында читкеш,
Суксун-даа ишпейн,
Каяа чидип чордуӊ, оглум? – деп-тир.
– Ындыг болза мен,
Чиге соӊгу чүкте
Хартыга ужуп четпес
Ханы-Уула тайганыӊ артында
Кызыл кырга четкеш,
Алдын-ала сыынны өлүрдүм – деп-тир.
– Бо халак, ынча дивес чоор – деп,
Иези белиӊнеп орган чүвеӊ иргин.
Адазы:
– Багай оол чүнү ынчап
Олурары ол мооӊ? – дээш,
Үнүп кээрге, алдын-сарала сыынныӊ
Кежи ай-хүн үнүп келген ышкаш,
Карак чылчырыктаар чүве бо
Өг чанында чыдып-тыр.
Чаа-та, биеэги ийи адашкы
Сыынныӊн эъдин он шаа хонукта
Чүктеп дажыглап тургаш,
Сыынныӊ эъдин аалынга
Арай деп чүктеп
Эккеп ап-тырлар.
Биеэги алдын-сарала сыынныӊ
Cөөгү-биле сөөк бажыӊ
Тудуп ап-тырлар.
Кежин кырындан шыптарга,
Чаъс эртпес демир-демирлиг
Бажыӊ болуп-тур эвеспе аан.
Чаа, биеэги ирей-кадайныӊ оглу
Бир-ле хүн аӊнап чоруткаш,
Кара кежээ өлүрген аӊ-даа чок,
Сыра чазын сып алган,
Ийи караан сыӊыйландыр
Ыглап алган чанып кээп-тир.
– Чаа, чүү болду, чүнү көрдүӊ, оглум?–дижип
Айтырып орган чүвеӊ иргин.
Оглу олургаш:
– Ындыг болза, бо ала
Таӊдыныӊ артында,
Чиргилчинниг чиӊге сарыг
Ховунуӊ ортузунда
Ийи аӊ кылаштажып чор.
Чаражы дээрге кайгамчык,
Кудуруунуӊ дүгү черде сөөртүнген,
Мойнунуӊ дүгү саглаӊайнып
Хадып чоруур, сүүр-сүүр кулактыг,
Тырыкы кара-кара карактыг
Ындыг чүвелер кылаштажып чор.
Көп-көп чүзүннүг,
Бирээзи улуг, бирээзи бичии,
Кижи көргеш, шоолуг деспес,
Долгандыр думчуктары дыыгайнып,
Халчып турар,
Калбак дуюглуг ындыг аӊнар
Маӊнажып чор, чүү деп
Чүве боор ол, ачай?
Кулугурларны катташтырып чыткаш
Адар дээш, харалаан,
Чам сый соп алдым.
– Чүнү чугаалап орар
Оол боор бо, кадай? – деп,
Ашак чугаалап орган.
Кадайы олургаш:
– Чылгы мал-даа хевири
Чугаалап орган ышкаш,
Чүнү чугаалап орары ол моӊ? – деп-тир.
– Чаа, ооӊ дуюунга дөмейлежир,
Ооӊ дуюу дег чүве
Бар чүве-дир бе, бо өдекте, оглум – деп
Чугаалап оруп-тур.
Оглу үне халааш,
Черлик аът дуюу тудуп алган:
– Шак-ла мындыг чүве-дир – дээн.
Иези олургаш:
«Мал-дыр, оглум,
Ону кижи өлүрүп болбас,
Кижи тудуп азыраар чүве-дир» – деп-тир.
Биеэги ашаа буур кежи
Алдан кулаш сарыг сыдым
Ууштап берип орган:
– Ону тудар чүве – деп олуруп-тур.
Оглунга аътты шалбадаарын
Айтып-айтып бергеш,
Алдан кулаш сарыг сыдымны
Тудускаш чорудуптуп-тур.
Оглу барза-барза,
Таагылыг бора богба
Эдерткен бе чедип алгаш,
Эккеп-тир эвеспе.
– Чаа, бо-даа болза,
Мал-ла болгай кижиге, оглум – деп
Өртеп-баглап туруп-турлар.
Ирей-кадайныӊ хүн эрттирип
Ойнап орар күскези
Бир эртен туруп кээрге,
Чок бооп-тур.
Ол-бо дилеп турарга,
Хана доразындан үне халып
Алгаш чоруй барып-тыр.
Бичии быскан хар чаапкан
Черден биеэги оол
Ада-иезиниӊ күскезин
Истеп алгаш чоруп берип-тир.
Истей-истей кээрге,
Аал кедээзи хорумдува
Кире берген болган.
Биеэги күскениӊ кире берген
Черин чушкуп чыдарга,
Хөлчок чараш борбак-борбак
Ак даштар чыдып-тыр.
Биеэги даштарны чыып алгаш,
Өөнге келгеш ойнап чыткан иргин.
Ада-иези көөрге, оглу эӊмежок-ла мөӊгүн
Төп алган ойнап чыдып-тыр.
– Чаа, мону кайыын
Тып алдыӊ, оглум? – деп,
Адазы айтырып орган иргин.
– Ындыг болза кедээр
Хорум даштан тып алдым.
Мындыг чараш даш деп чүве
Эӊмежок чүве-дир, ачай –
Деп чугаалап орган.
«Чаа, бо болза,
Даш эвес, мөӊгүн деп чүве-дир, оглум» – деп,
Ашак мону чугаалап-тыр.
– Чаа, адыр! Мөӊгүн-мөӊгүн! – дээш,
Хаваан туттунгаш олурупкан.
Ашак-даа үш хонук иштинде
Дүн-хүн чок
Боданып кээп-тир.
Бир-ле хүн:
– Чаа, оглум, ам-на сактып келдим! – дээш,
Оглун эдертип алгаш,
Чоруп каап-тыр.
Артыштыг Улуг-Ала таӊдыныӊ
Хүннээрек чарыынга келгеш,
Какпак сарыг чалым хаяныӊ баарында
Өг дег дөрбелчин кара дашты
Ол-бо дилеп,
Казып чыдып-тыр эвеспе, ашак.
Оглу тургаш:
– Мону канчаарыӊ ол, ачай? – деп-тир.
– Аныяк шаамда көдүрүп
Эккеп каан дажым-дыр.
Ам мону шимчедип-даа
Албас апарган-дыр мен, оглум – деп-тир.
Оглу тургаш:
– Мону чүү боор, ачай! – дээш,
Солагай холунуӊ бичии эргээ-биле
Хоора соп чоргузуптуп-тур.
Биеэги даштыӊ алдында
Куй чыдып-тыр эвеспе.
– Чаа, бо куйнуӊ иштиндиве
Кирип көрем, оглум – деп-тир.
– Мооң иштинде холга
Туттунган чүве бүгүдезин
Үндүрүп көр, оглум – деп,
Ашак мынча деп-тир.
Оглунуӊ-даа чүзүн-баазын
Көрүп көрбээн чүвези чыткан.
Оон шуптузун үндүр
Сөөртүп эккелген.
Ийи адашкы хамык
Хер-херекселин чүктеп алгаш,
Аалынче чанып кээп-тир эвеспе.
Чанып келгеш, оглунга шуптузун
Айтып берип олуруп-тур эвеспе
Эр кижиниӊ хереглээр
Эт-херексели дөгере
Ында болган.
Оглун аъткарар-хөлгерер деп,
Оглунга айтып берип
Турган чүвези иргин.
Таагылыг бора чаваазын
Тудуп эккелгеш, ай-хүн,хүлер-хүмүш
Чулар, чүгенин суп,
Арт болган арзагар кара
Эзерин эзертеп, оглунга
Кара торгу тонун,
Кара киш кежи бөргүн,
Кара саар идиин
Кедирип-хепкерип-даа
Турган чүвеӊ иргин.
Оглу-даа ам аъдын
Мунуп туруп-тур.
Оглун аъткарып алгаш,
Көрүп-шинчилеп орарга,
Ийи кулаа-биле дээрниӊ
Ак-кара булудун
Олуй-солуй көжүрүп турар,
Бош даг дег,
Көк-Бора аъттыг,
Түмен кижиниӊ дүрзүзүн баскан
Дүрзүгүр кара шырайлыг,
Муӊ кижиниӊ дүрзүзүн баскан
Мурзугур шырайлыг,
Кончуг күдер кара
Эр бооп-тур эвеспе.
- Чаа, колдуунга колун суп көрбээн,
Чырыынга суглук суп көрбээн
Мал мөөр чүве болгай,
Эки быжыгланып, туттунуп
Ал, оглум!– деп
Чагып турган чүвеӊ иргин.
Ашак-даа оглун чагып-чагып,
Чаргаш тонунуӊ эдээ-биле
Малын хоюзудуптуп-тур эвеспе.
Көк-Бора аът-даа
Мөөп-дывылап
Чоруп-ла берип-тир.
Та кажанга, та чеженге
Мөөп келген чүвези,
Даглыг черни шөл кылдыр,
Шөлдүг черни даглыг кылдыр,
Суглуг черни суун кадыр,
Суг чок черни суглуг кылдыр,
Дээрниӊ довураан черге чедир,
Черниӊ довураан дээрге чедир мөөп кээп-тир.
Биеэги оол бир миннип кээрге –
Алдыы оранда,
Бир миннип кээрге –
Үстүү оранда чоруп турар
Мындыг бооп-тур эвеспе.
– Чүү болду, кандыг болду,
Өлүрер болза, дүрген өлүр.
Өлүрбес болза, дүрген доктаа – деп-даа
Турган оол чүвеӊ иргин.
Аъды тургаш:
– Адаӊ саарын каккан эвес,
Аъдыӊ саарын кактыӊ-на ыйнаан,
Адаӊ чырыын тырткан эвес,
Аъдыӊ чырыын тырттыӊ ыйнаан,
Мээӊ ажыргы чарыкы саарымны
Сөөк көзүлдүр чара каккаш,
Мээӊ аъттаныр чарыкы чырыымны
Азыг-дижим көзүлдүр шеливит даан – деп-тир.
Чаа, биеэги оол
Аъдыныӊ чырыын чара шелип,
Ажыргы чарыкы саарын
Чара шаап-даа берген иргин.
Күжүр Кара-Бора-даа
Чиргилчинниг сарыг ховунуӊ
Бажындан куду чыраалааш, ортузунга
Кээп доктаап турган иргин.
Биеэги оол боданып-шүгдүнүп турарга,
Ийи холунуӊ кежи сывырлып баткаш,
Билекте чоржакташкан,
Ийи будунуӊ эъди сывырлып баткаш,
Майыкта чоржакташкан мындыг бооп-тур.
Күжүр эр-даа эм-дом оду-биле
Эмнеттинип-даа турган иргин.
Күжүр эр аалынга чанып келгеш,
Улуг уйгузун удуп,
Дыштанып чыдып-даа берип-тир эвеспе.
Биеэги оол туруп келгеш,
Хамык-ла мал-маганныӊ черлик каржыын
Чыып эккеп алгаш: «Бо черле
Чогум чүү деп чүвеӊин
Сөөгү боор чүвел,
Аӊ каржыынга черле
Дөмейлешпес боор чүве-дир.
Бо черде дыка хөй
Сөөк бар-дыр, чүнүӊ сөөгү боор чүвел?» - деп,
Ада-иезинден айтырып
Олуруп-тур эвеспе.
– Бо болган болза,
Кижи азыраан мал деп чүвениң
Сөөгү-дүр, оглум – деп олуруп-турлар.
– Ындыг болза ынча хөй
Мал-маганыӊар канчап
Барган чүвел? – дээрге,
Ада-иези тургаш:
– Делегейниӊ хар-чудундан,
Аарыг-хамчыктан өлүп
Төнген-дир ийин, оглум – деп-тир.
Биеэги оол ада-иезиниӊ
Чурттап турар чуртун шинчилеп
Турар мындыг бооп-тур эвеспе.
«Черле боларныӊ амыдыралында
Солун чүве бар. Менден чажырып
Олурарлар-дыр ийин» – деп
Бодап чораан иргин.
Бир-ле хүн оглу:
– Аштаарымны, авай,
Сарыг-тараадан үске
Хооруп бээйт – дээрге,
Иези шымдай-ла
Тараа хоора берип-тир.
Тараа кончуг таптыг
Быжып кээр орта,
Иезиниӊ ийи билектен алгаш:
– Чогум черле силерниӊ
Мал-маганыӊар канчап
Төнген чүвел, чугаалап бер? – дээш,
Изиг тарааны иезиниӊ
Ийи кызыл холу-биле
Булгай-ла берип-тир.
Иези-даа ээрежип чаннып:
– Бүгү шынын чугаалап берейн,
Оглум – деп турган иргин.
Чаа, кадай-даа эрткен-барган
Төөгүзүн оглунга чугаалап
Берип олуруп-тур.
Биеэги оол:
– Чаа-та, мен демир баштыг
Демир-Кара Чанчын деп
Кижиден адаан-мөөрей негээр
Кижи мен – деп туруп берип-тир.
Ада-иези көгүдүп,
Аайлап-даа чадап каап-тыр.
Алдан кулаш, кадыг
Кара чазын чүктээш,
Кара-Бора аъдын мунгаш,
Хап чоруп-ла берип-тир.
Бир черге хап олурарга,
Арнында чүве-ле үвүреӊнээн ышкаш,
Тудуп көөрге, бажыныӊ дүгү бооп-тур.
«Ындыг эвес адыр,
Авамга бажым дүгүн
Кыргыдып алгаш, хап чорууйн
Адыр» – дээш, чанып келгеш:
– Бажым кыргып бер,
Авай – дээн иргин.
– Шында-ла бис эмин эрттир
Чөнээн-дир бис, оглувустуӊ бажыныӊ
Конгураан кыргып,
Быдын аштап берээл,
Кижи адаарга аттыг-даа,
Сураглаарга, шолалыг-даа болгай.
Оглунга ат-шоладан
Адап бердиӊ дизе – деп,
Кадай чугаалап оруп-тур.
Ирей-кадай оглунун
Бажын кыргып,
Көжегезин өрүп,
Шөөгүн-Бора аъттыг
Шөөгүн-Көөгүн деп
Адап берип-тир.
Шөөгүн-Көөгүн ада-иезинге
Алдан-чеден чылда чиир
Аъжын-чемин белеткеп бергеш,
Айныӊн чаазында, хүннүӊ экизинде
Аъттанып алгаш чоруп берип-тир.
Ада-иези-даа:
– Орук-суур эки
Чор, оглум – деп чагып туруп-тур.
– Кижи амытан чурт тудар,
Хүн көөр боор чүве болгай,
Сен ам эр апарган
Кижи-дир сен, аныяк шаавыста
Эл-хол чораан
Сарыг-Мөге деп кижи бар чүве.
Бар чыда, ол аалга киргеш,
Сарыг-Мөгениӊ уруунга
Белекке бээр сен, оглум – дээш,
Иези алдын билектээжин
Уштуп берип олуруп-тур.
Күжүр эр-даа чиге бурунгаар
Чүгүнче көрүп алгаш,
Хап-ла олуруп-тур эвеспе.
Бедик-бедик таӊдыларныӊ
Белин бастырып,
Чавыс-чавыс таӊдыларнын
Бажын бастырып,
Алчаш дээш,
Артты арта бастырып,
Келчеш дээш,
Хемни арта бастырып
Олуруп-тур эвеспе.
Чылдыктыг черни айлык кылдыр,
Айлыктыг черни хонук кылдыр,
Хонук черни душтук кылдыр
Чыыра тыртып, дорттап
Хап олуруп-тур эвеспе.
Ол ужудуп халыдып оргаш,
Сарыг-Мөгениӊ өөнге
Хап чедип кээп-тир.
Аъдын баглааш, өгге кирип кээрге,
Кайгамчык чараш ай-хүн херелдиг
Алдын даӊгына олуруп-тур эвеспе.
Магалыгга бараалгап,
Ёзулугга чолукшуп олуруп-турлар.
Даӊгына-даа биеэги оолга
Чигир-чимизин каап,
Ашкарып-чемгерип-даа тур эвеспе.
Даӊгына олургаш:
– Аал-чуртуӊар кайда боор,
Ады-шолаӊар кым боор?–
Деп айтырып-тыр.
– Мен болза, чиге соӊгу чүкте
Ала тайганы эжелей төрээн,
Алдан харлыг Алаадай,
Чеден харлыг Челээдей
Ирей-кадайныӊ оглу,
Шөөгүн-Бора аъттыг
Шөөгүн-Көөгүн деп кижи мен.
Чиге бурунгаар чүкте
Демир-Кара Чанчын деп кижиден
Адамныӊ дужундан,
Иемниӊ дужундан өрелиг,
Ынчангаш адаан-өжээн негеп бар чыдар
Кижи мен – деп-тир.
Даӊгына олургаш:
– Ол-даа кончуг,
Тос чааны доӊгайты көрген,
Үш чааны үзе көрген
Кончуг хортан дайзын
Дижир чүве-дир.
Мен болза иемден чашта-ла
Адырылган өскүс,
Адамныӊ холунга өскен
Мындыг кижи мен.
Шак ол демир баштыг
Демир-Кара Чанчын деп кижи
Мээӊ ачам аныяк шаанда,
Диттип-халдап чадап каан,
Ам кырып баксырап кээрге,
Үптеп-олчалап аар деп
Бодааны ол чүве ыйнаан,
Ачамны ам адаан-мөөрей,
Адыг-чарыштыва кыйгырган.
Ынаар чорутканы-биле
Ам үш чыл чоокшулап олур,
Багай ачам та бар, та чок,
Кандыг чоруур чүве ыйнаан – деп
Муӊгарап-деӊгереп чугаалап оруп-тур.
«Бир-тээ адаан-өжээнниг кижи,
Дүрген чоруп, багай ачам
Дириг турза, амы-тынын
Камгалап көрүӊер, акым» – деп
Ээрежип олуруп-тур.
Оол тургаш:
– Ындыг-дыр харын,
Мен-даа дүрген чорууйн,
Танышканывыстыӊ демдээ болзун! – дээш,
Алдын билектээжин
Уштуп берип олуруп-тур.
Даӊгына олургаш:
– Чорууӊар чогузун, акым,
Силер база көрүп чоруӊар! – дээш,
Мөӊгүн билзээн уштуп
Берип олуруп-тур.
Шөөгүн-Көөгүн аъттангаш,
Хап чоруп берип-тир.
Күжүр эр-даа ол-ла
Ужудуп-халыдып чоруп олурарга,
Эзир ужуп четпес,
Эрээн ала тайга туруп-тур.
Биеэ тайганыӊ бажындыва
Ужудуп үне халды бергеш,
Аъдыныӊ тыныжын секпередип,
Чиге бурунгаар чүкче
Көрүп олурарга, дөрт улуг бош
Тайга көстүп-түр эвеспе.
Биеэги тайгаларны аайын тыппайн
Көрүп оргаш, тос чүстүг
Дуранын уштуп эккелгеш,
Дураннап олурарга,
Бир сарыг, бир кара
Ийи мунгаранчыг улуг аъттар
Көстүп-түр эвеспе.
Ийи мунгаранчыг эрлер,
Үскүлешкен буга дег,
Хүрежип турган иргин.
Күжүр эр чузу боор,
Кара черин сирт кылдыр,
Көк дээрин сыйт кылдыр
Алгырыпкаш, аъттангаш ужудуп
Халыдып бадып-лат-тыр эвеспе.
Хүрежип турган ийи кижи
Биеэги кижиниӊ алгызындан
Салдынчыптып-тыр.
Ийи кижээ халдып чедип кээрге,
Ийи Болчайтылыг Бора-Тейни
Эккеп сандайланып олургулап алган.
Мындыг бооп-тур эвеспе.
Күжүр эр аъдын
Ийи аъттыӊ чанынга дужап кааш,
Өг дег дөрбелчин кара
Хаяны тура соккаш,
Олурган ийи кижиниӊ мурнун
Удур ожукташтай олуруп ап-тыр.
Үш эр-даа орта
Магалыгга бараалгап, ёзулугга чолукшуп,
Амыр-мендизин айтыржып олуруп-турлар.
Сарыг-Мөге оргаш:
– Аалыӊ-чуртуӊ кайдал?
Адаӊ адаан шолаӊ кымыл?
Караанда оттуг, хаваанда кадырлыг,
Опан-чипен оглум – деп-тир.
Оол олургаш:
– Мен чиге соӊгу чүкте
Ала тайганыӊ баарын чурттаан,
Алдан харлыг Алаадай,
Чеден харлыг Челээдей
Ашак-кадайныӊ оглу,
Шөөгүн-Бора аъттыг,
Шөөгүн-Көөгүн деп кижи мен – дээрге,.
Демир-Кара Чанчын олургаш:
– Багай Алаадай, Челээдей кадайныӊ
Балдыр-бээжек оглу
Кажан эзер дергизинден туттунуп,
Эр дээнинге чеде берген
Чоор бо – деп-тир.
Биеэги оол олургаш:
– Кижи өзер, кидис шойлур
Боор чүве болгай, ирем –
Деп олуруп-тур.
– Чаа-та, чүнү канчап
Тур силер, акыларым? – деп
Олуруп-тур эвеспе.
Сарыг-Мөге оргаш:
– Бис-даа анаа,
Хүн эрттирип, күжүвүс шенежип
Туру-ла бис.
Че, сен кайнаар углап-шиглеп
Чоруп олур сен, оглум? – деп
Айтырып олуруп-тур.
– Мен-даа кырган ада-иемниӊ
Арыда адааны, өвүрде өжээни дээш
Чоруп чораан кижи мен.
Араӊарда алым өреӊер,
Адаан-өжээниӊер чок болза,
Силер чайлап бербес силер бе, ирем? – деп,
Сарыг-Мөгеге чугаалап
Олуруп-тур эвеспе.
Сарыг-Мөге олургаш:
– Менде-даа сеткил хомудаар
Чүве чок, чайлап берип
Болур мен – деп-тир.
Демир-Кара Чанчын олургаш:
– Ындыг-дыр чээ,
Алызындан алым-мерээ негеп келген
Кижи-биле, бо оол-биле,
Баштай санажыптайн, силер-даа
Чана бериӊерем – деп
Чугаалап олуруп-тур.
Сарыг-Мөге тургаш:
– Кайыӊарны өлзүн дээр,
Кайыӊарны артсын дээр,
Бот-боттарыӊар кичээнип
Туруп көрүӊерем, оолдар - дээш,
Чоруй барып-тыр эвеспе.
Ийи мөге-даа бот-боттарынче
Хыйыртажып оруп каап-тыр.
Демир-Кара Чанчын олургаш:
– Канчаар эгелээр
Бис, оол – деп-тир.
Шөөгүн-Көөгүн олургаш:
– Копту көрген, хөлдү сорган
Сен-не билир сен ыйнаан! – деп-тир.
– Ынчаарга ийи чүктүӊ,
Ийи экери таваржып келгенде,
Баштай дарганнарныӊ таптап берген,
Таптамал кара демири-биле
Көржүр чүве болгай.
Аткылажып көөр бис бе? – деп,
Демир-Кара Чанчын
Чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Оол олургаш:
Кара демир-биле-даа
Көржүр болгай-ла бис! – деп-тир.
Ийи эр-даа ийи таӊдыныӊ
Бажынче үне халды бергилээш,
Удур-дедир көргүлээш,
Олуруптуп-тур эвеспе.
Демир-Кара Чанчын олургаш:
– Удур келген сенден болур бе,
Уткуй келген менден болур бе? – деп
Алгырып олуруп-тур.
Шөөгүн-Көөгүн олургаш:
– Чөгелиӊ төнүп,
Магаң ханар кылдыр
Уткуй келген сенден болгай аан – деп
Алгырып олуруп-тур.
Чанчын олургаш:
– Аксы улуг хей боор ой,
Чүнү-даа көрбейн чыткаш,
Чаш сөөгү чаңчырлы-ла
Берип-тир ийин мооӊ – деп,
Иштинде амырап олуруп-тур.
– Өкпе-чүрээӊни өлүр,
Кара баарыӊ кадай адыптайн,
Хөрээӊ ажыдып бер, кулугур – деп,
Алгырып орган Чанчын иргин.
Көөгүн-даа чүзү боор,
Дөртен дошка өөгүн чеже соккаш,
Делгем чаагай ак хөрээн
Ажа тыртып берген иргин.
Чанчын-даа эртен тырттынган боду
Кежээге чедир тырттынып,
Кежээ тырттынган боду
Эртенге чедир тырттынып,
Ча туткан холундан
Чалбыыжы кыпкыже,
Кес туткан холундан
Ыш бурулааже тырттынып,
Кезенип кээп-тир эвеспе.
Чазының үстүү сагындан
Үжен улузу улужуп,
Алдыы сагындан алдан улузу алгыржып,
Огунуӊ ужундан албыс-шулбустуӊ
Аксы-дылы кызаӊайнып кээп-тир.
Улуг эргээнден буга бажы дег
Кара хан дамдылап кээрге,
Шыдашпайн келгеш:
– Шөөгүн-Көөгүннүӊ өкпе-баарын өттүр дег! – деп,
Тарбыдап-тарбыдап, ышкына чоруй,
Салып үндүрүп-түр эвеспе.
Чанчынның огу Көөгүннүӊ
Хөрээн орта барып деггеш,
Бетинде турган ак хаяны
Аткан ышкаш хок дээш,
Тос доора сынып,
Чаштай берип-тир.
Шөөгүн-Көөгүн олургаш:
– Иштинде ириктиг,
Даштында сыныктыг
Чүве бе моӊ?
Эъдимге дыынмайн барды — дээш,
Бөле соккаш, Чанчынныӊ кырынче
Хөме чажып олуруп-тур эвеспе.
– Чаа, мээӊ ээлчээм
Келген ыйнаан але – деп,
Оол алгырып олуруп-тур эвеспе.
Чанчын-даа дөртен кара өөгүн
Чеже соккаш, дөрбелчин кара хөрээн
Ажа соп олуруп берип-тир.
Көөгүн-даа кадыг кара
Чазыныӊ кирижин дыӊзыды тырттып,
Эртен тырткан боду
Кежээге чедир тырттынып,
Кежээ тырткан боду
Эртенге чедир тырттынып,
Иштинге киир шиликтир тырттып,
Агынга үндүр арзайты соп,
Те мыйызы-биле кылган
Алды тепкижин арзайты соп келгеш,
Ышкына чоруй салып үндүрер орта,
Чанчынныӊ кара баарындыва
Карыш хире кадалып кирип чыдырда,
Кулугуруӊ хартыгадан кашпагайы-биле,
Карак-кулак чивеш дээр аразында
Ушта соп алган
Турган эвеспе.
Чанчын-даа биеэги балыын
Эм-дом оду-биле
Карак чивеш аразында
Эмнеттинип ап орар
Мындыг бооп-тур.
Ийи эр-даа
Чиргилчинниг кара ховунуӊ бажынга
Катап кээп-тир эвеспе.
- Дарганнарның таптап берген
Кара демири-биле көрүшкеш,
Ам иениӊ төрүп берген
Ийи кызыл чудуруу-биле
Көжүр бис бе? – деп
Чугаалажып органнар-дыр эвеспе.
Ийи мөге чүзү боор,
Содак-шуудаан кедип алгаш,
Буга бооп хыйыртажып,
Буура бооп чүвележип-даа
Туруп-тур эвеспе.
Ол-ла ынчап тургаш,
Ак хая биле кара хая
Каккылашкан ышкаш, хак-шак
Сегиржип-ле ап-тыр.
Ийи мөге-даа
Чай болурга шалыӊындан билип,
Кыш боорга хыраазындан билип
Турган чүвеӊ иргин.
Та кажанга, та чеженге
Тутчуп келген чүвези,
Демир-Кара Чанчынныӊ
Эът-ханы изип,
Эдээ шыдалы улам дендеп
Турар мындыг бооп-тур.
Көөгүн-даа хүнде-ле баксырап,
Дорайтап олурар мындыг бооп-тур.
Дээриндиве тевектептер дээрге,
Делегейге кайгаткан
Дээлдигенден кашпагайы-биле
Дергизинден албактанып-халбактанып,
Алдырбайн туруп-тур.
Кара чериндиве каржыктап
Киириптер дээрге,
Хартыгадан кашпагайы-биле
Хажыызындан халбактанып-дырбактангаш,
Алдырбас болу берип-тир эвеспе.
Үүп дээш үжен өле
Кошкар бооп аартанып,
Аап дээш алдан ала
Кошкар бооп аартангаш,
Алдырбайн туруп-тур.
Шөөгүн-Бора аът
Бир-ле көрүп турарга,
Ээзи-даа өлүртүрүнүӊ кырында барган
Мындыг туруп-тур.
– Шөөгүн-Көөгүн экер эр болгаш,
Эъди-ханы изип
Чадап турары ол ирги бе,
Багай эр болгаш
Байгы-ла шаа ол ирги бе мооӊ? – дээш,
Дөрт даванында тос халаптыг,
Дедир долгаш демир киженин
Тевене дег кылдыр шөе
Теп чоргускаш, Көөгүнүӊ
Чарын аразындан алгаш,
Чаан дег эъдин
Чаза-буза соп октаптып-тыр.
Шөөгүн-Көөгүн-даа
Аъдыныӊ оя соп каан
Чериниӊ ажыыр-аарыырынга
Дөстүнер-шыдажыр-даа
Арга чок туруп-тур.
– Кижээ болчуп дузалажырыныӊ орнунга,
Дайзын-биле кады
Кижи эмеглеп турар
Кончуг бөрү боор бо! – дээш,
Аъдынга ажынмас боду ажынып,
Хорадавас боду хорадап кээп-тир.
Шыяан, ынчап турда Көөгүннүӊ
Чарыныныӊ аразындан хой дег
Ак көвүк уштунуп чаштап,
Колдук алдындан кодан дег
Ак көвүк шууштур бадып,
Карак адаандан кажык дег
Кара дер дамдылап кээп-тир.
Чанчын тургаш:
– Бо чүӊ боор, оглукум! – деп-тир.
– Эъдим-ханым изип турары ол-дур.
Бистиӊ хүрешкенивистен бээр
Тозан чылдыӊ нүүрү
Болуп турары ол-дур.
Ада-ием ажаап-кавайлаарда
Тозан чыл болгаш
Эъди изиир деп
Номнап-чаяап кагган чүве,
Боданып-кичээнип тур.
Хенээргедип тургаш,
Апты дивес сен - деп-даа
Турган Көөгүн чүвеӊ иргин.
Шыяда,
Көөгүннүӊ баскан буду,
Кадап каан демир баглааш дег,
Чаӊгыс-даа тендиш дивес
Туткан холу, демирниӊ
Хопчу кыскажы дег,
Чаӊгыс-даа кошкаш кылынмас
Болу берип-тир.
Көөгүн ушта соккаш,
Былдай дүшкеш, Чанчынныӊ
Ийи колдук алдындан
Часкай чоруй тудуп алгаш,
Ынча-мынчага чүве көдүрүп көрбээн
Эмдик чарныныӊ бажын орта салгаш,
Кара черни сирт кылдыр,
Көк дээрни хөлбеш кылдыр
Аппарып дүжүрүп-түр эвеспе.
Шыяда, Чанчынныӊ
Кара хөрээниӊ кырын орта
Олуруп алгаш, узун дыжын дыштанып
Таалап орган иргин.
Оон-даа чүү боор:
— Соккан инектиӊ ханын шанчып аар,
Өлүрер кижиниӊ сөзүн дыӊнаар
Чүве болгай, чугаалап чыт, кулугур –
Деп-тир эвеспе.
- Менде чугаа-соот-даа чүү боор,
Солагай талакы идиим
Улдуӊунуӊ аразында
Болат сарыг доӊгураам бар,
Ооӊ-биле мени үзе-чаза
Кезип өлүрүп көр!—деп-тир.
- Шөйүндүмнү изии-биле
Уштуп алгаш куржаныр сен,
Өкпемни изии-биле
Уштуп алгаш сыырар сен,
Бир эвес ынчалзыӊза, мен ышкаш,
Өлүрерге тыны чок,
Өзерге назыны чок,
Экер-эрлик эр боор сен - деп
Чагып чыдып-тыр.
Күжүр Көөгүн-даа чүү боор,
Чанчынныӊ солагай талакы
Эдииниӊ иштинден болат сарыг
Доӊгураан уштуп алгаш,
Үзе-чаза кезип,
Өкпезин ушта соп алгаш,
Сыырар деп белеткени берип-тир.
Шөөгүн-Бора аъды тургаш:
– Изиг кижи эъди халалыг чоор,
Кара хаяныӊ кырынга
Секпередип салып ал — деп-тир.
Чанчынныӊ өкпезин
Кара хаяныӊ кырынга салыптарга,
Кара хая каргыткайны
Эсти хайны берип-тир.
Шөйүндүзүн сывыра соп алгаш,
Куржаныр деп белеткени берип-тир
Аъды тургаш:
– Изиг кижи халалыг чоор,
Бош дагга секпереди
Ораай шаавыт — деп-тир.
Бош дагга үш ораай шааптарга,
Дагныӊ ортузундан үзе чип
Кире берип-тир.
Аъды тургаш:
– Өлген кижи аайынга кижи кирбес,
Ындыг кончуг ханныг-каралыг чоор.
Бир эвес сен
Куржаныпкан болзуӊза,
Чүү болган дээр сен чээ? – деп-тир.
Чанчынныӊ демир бажын
Мойнундан үзе кезиптерге,
Аргазынче адыг бооп
Маӊнап чоруй барып-тыр.
Соондан чыпшыр четкеш өлүргеш,
Улуг отка өрттедирге,
Хүл-ыйбазы шаашкак,
Тас ары бооп
Ужуп чоруп турар бооп-тур.
Демир-Кара Чанчынны
Ол орта өлүрүп баскаш,
Тепкиижи чок Демир-Кара тайгазын
Чуура тепсеп,
Кыртыжы чок ээн кара делегейинге
Оът-сигенин тарып,
Хортан-дайзынныӊ когун узуп, аал-чуртун
Куйт дээр кускун чок,
Сайт дээр сааскан чок
Кылдыр эжелеп алгаш,
Дедир чуртунче чоруп каап-тыр эвеспе.
Шыяда!
Орук-суур чоруп оргаш,
Сарыг-Мөгениӊ аалынга кирерге:
– Эки күдээм чедип келди! – деп
Магалыг уткуп ап турар
Мындыг бооп-тур.
Чаа, ол орта Сарыг-Мөге тургаш:
– Экер эрлик эр-дир сен,
Сеӊээ болганын мен болчуп,
Меӊээ болганын сен болчуп
Чоруур бис,
Кырган-чөнүк кижи мен,
Сөзүн сөглеп, сөөгүн туттурар
Күдээ кылып аар
Кижи мен – деп-тир.
Ынчаар ол орта уруу-күдээзиниӊ
Тос үеде доозулбас
Доюн дойлап,
Үш үеде үзүлбес
Найырын найырлап
Турган-даа чүвеӊ иргин.
Сарыг-Мөге уруу-күдээзин
Айныӊ чаазында, хүннүӊ экизинде
Көжүрүп чоруп-тур эвеспе.
Шөөгүн-Көөгүн ол-ла
Көжүп чоруп олургаш,
Бир черге ара хонуп
Чыткан чүвеӊ иргин.
Эртенинде удуп, оттуп
Дыӊнап чыдарга,
Даштын улустуӊ ыыды:
«Бо дүне кончуг-ла
Улуг хар чагган-дыр! – деп,
Аалды долгандыр бир аъттыг кижи
Чортуп каап-тыр.
Аъдыныӊ изиниӊ улуг деп чүвези
Анай-хураган дүжүп турар» – дижип,
Чугаалажып турган чүвеӊ иргин.
Ол-ла ынчап чыдарга,
Алгы эвес алгы,
Кышкы эвес кышкы
Үнүп-түр эвеспе.
- Шөөгүн-Көөгүн, өлүг сен бе,
Дириг сен бе,
Өгде сен бе,
Черде сен бе?
Үүп чигеш үвүрере
Семирээн кулугур,
Үвүм алыскаш, үвүрере
Чудадым, кулугур,
Бээр үн! - деп алгырып-тыр.
Шөөгүн-Көөгүн кара торгу тонун
Эктинге салыпкаш, кара саар идиин
Киир тепкеш,
Үне халып чыдырда,
Койлу кара хажыылаа
Кара баарын өттүр деггеш,
Дерде турган аптарага
Барып үскеш,
Доктаап турган иргин.
Көөгүн-даа ойта кээп
Дүжер дээрге, артындан
Алдын даӊгына кадыны
Сегирип ап-тыр,
Доӊгая барып дүжер дээрге,
Даштын турган ара-албатызы
Тургуза тудуп ап-тыр.
Кадыны-даа аптарадан
Алдын хааржаан ужулгаш,
Алдын үттүг тевене-биле
Үш катап домнаптарга,
Көөгүннүӊ балыы-даа
Эттинип турар бооп-тур.
Шыяан ам!
Оӊгарлып-деткерлип келгеш,
Кадыг кара чазын,
Хойлур кара хожуулазын
Сегирип алган.
Кадыны тургаш:
– Ол кижиниӊ чүзүн орта
Адар сен?— деп айтырып-тур.
– Кижиниӊ кара баарын
Өттүр адып турар кулугурнуӊ,
Бодунуӊ кара баарын
Өттүр адыптайн – деп-тир.
– Өлгениӊ, катканыӊ бажы!
Бир эвес ол кижини
Өлүрер деп болдуӊ дизе,
Ол кижиниӊ хини-биле
Айда тудуш алдын удазын
Хадып турар эвеспе.
Шак ол алдын удазынны
Үзе адыпсыӊза, өлүргениӊ ол,
Үзе адып шыдавазыӊза,
Өлүрткениӊ ол – деп-тир.
Көөгүн шынап-ла үнүп келгеш,
Көрүп турарга,
Эжик аксын удур
Болчайтылыг Бора-Тейниӊ кырында
Аргажок улуг эвес эр
Көстүп олуруп-тур.
Көрүп-шинчилеп олурарга,
Ол кижиниӊ хини
Ай-биле тудуш алдын удазын бооп
Хадып турар бооп-тур.
Биеэги алдын удазынны
Кыргый адып бадырыптарга,
Ол кижиниӊ аъды, боду
Өлүп кээп дүшкен иргин.
– Ол чүү деп кижи боор? – деп
Кадынын айтырарга:
– Ай оглу Алдын-Мөге
Деп кижи-дир.
Шаанда мени дээш
Аът бажы дег алдын тудуп,
Бөрү бажы дег мөӊгүн тудуп,
Сой-белек чогаадыр турган.
Ооӊ ужун сенден өжээн
Кажырып келгени ол-дур – деп,
Чугаалап орган чүвеӊ иргин.
Шыяан ам!
Биеэги кижини арай деп
Өдек адаанче сөөртүп
Чедирип каап-тыр эвеспе.
Шөөгүн-Көөгүн чер-чуртунга
Көжүп чедип кээрге,
Кырган чөнүк ада-иези
Эмин эрттир кырып чөнүп калган,
Оглун-даа танывас,
Хүл былгап, албан чуду-биле
Ойнап орар чаш уруглар ышкаш
Чүвелер бооп каап-тыр.
Шыяда! Күжүр эр-даа
Дөӊ черге өөн тип,
Дөлем черге малын чалап,
Кырган-чөнүк ада-иезин
Ёзулуг чаагайы-биле ажаап каап,
Оюн оя, чигин чире
Чурттап чоруй барып-тыр.
Ынчангаш мурнун ыӊай көрүп,
Эзерин мунуп, бээр көрүп,
Ол-даа барды, мен-даа келдим!
Алган дөзү:
Ары-Хаан: Тыва улустуң маадырлыг тоолдары, V том / тург. С.М. Орус-оол. – Кызыл: Тываның ном үндүрер чери, 1996. – С. 158 – 199.
-