Барыын дипти эжелей төрээн Малчын-Эге хаанның албатызы Чылаан-Долаан-Оорганы чурттаан, чүс сезен бир харлыг Элестей ашак чораан чүвең иргин. Малы бажын ашкан, эди эктин ашкан, ажы-төлү чок ирей, кадай чораан чүвең иргин.
Бир-ле эртен Элестей ашак Болчатылыг-Бора-Тейниң кырынга үне халып келгеш, малын ончалап олуруп-тур эвеспе. Өвүрүнче көөрге, өле чылгызы сыңмас, арызынче көөрге, ала чылгызы сыңмас бооп турган-даа чүвең иргин.
Элестей ашак боданып олуруп-тур эвеспе. «Бодум болза, назыдап кыраан, эдим болза эктим ашкан, малым болза бажын ашкан. Эдимни эдилээр, малымны малдаар ажы-төлүм чок. Канчаар кижи боор мен?» деп боданып олурган. Муңгарап, ыглап-даа олуруп-тур эвеспе оң.
Хенертен чиге соңгу чүктен кара куш ужуп келгеш, чанынга олуруп алгаш:
- Чоп ыглап олурарың ол, Элестей? - деп-тир.
- Малым болза бажым ашкан, эдим болза эктим ашкан. Эдимни эдилээр, малымны малдаар ажы-төлүм чок, муңгарааш, ыглап олур мен - деп-даа олурган чүвең иргин.
- Ындыг болза, мен бирээни чугаалап берейн, чүнү бээр сен? - деп, кара куш айтырып-тыр эвеспе.
Элестей ашак олургаш:
- Дөрт чүзүн малымның баштыңын бээр мен — деп олурган иргин.
Кара куш олургаш:
- Ак-Ойда саадаан Ачыты башкыга авыралдазыңза, ол сеңээ бирээни сөглээр боор - деп-тир.
Элестей ашак өшкүзүнүң өле хуназын, хоюнуң баштыңы хунан кара дегезин, инээниң баштыңы бугазын, чылгызының баштыңы чыраа кара аскырын бээрге, кара куш ол-ла черинге сыырыпкаш, чалгыннарын далбаш-далбаш кылгаш, ужуп чоруй барып-тыр эвеспе.
Элестей ашак аалынга чанып келгеш, алдан дугаар аптаразын ажыткаш, ак кадаан алгаш, чеден дугаар аптаразын ажыткаш, сарыг кадаан алгаш, Ак-Ойда саадаан Ачыты башкыже хап чоруп каан-даа чүвең иргин.
Ак-Ойда Ачыты башкыга чеде бээрге, хая көрнүп олуруп алган ном номчуп олуруп-тур.
Элестей ашак тейлеп-тейлеп ак, сарыг ийи кадаан салып кааш, олуруп ап-тыр эвеспе. Башкызы номун салып кааш:
- Чүү херектиг чор сен, Элестей? - деп айтырган.
Элестей ашак олура:
- Эдим болза эктим ашкан, малым болза бажын ашкан. Эдимни эдилээр, малымны малдаар ажы-төлүм чок. Ынчангаш башкы силерге авыралдап чор мен - дээн.
Башкы олургаш:
- Бо үш үрүлениң бирээзин кадайыңга тос ак хойнуң сүдүнге хайындыргаш, ижиртиптериңге, бир дугаар оол уруг боор эвеспе. Ооң адын Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр дээр сен - дээн чүвең иргин.
Элестей ашак аъттангаш, аалынга халдып келгеш, тос ак хойнуң сүдүнге үрүлениң бирээзин хайындыргаш, кадайынга ижирткен-дир эвеспе. Ирей, кадай үр эвес ынчаар чурттап турда, Элестейниң кадайы божуур чеде берип-тир.
Элестейниң кажан шагда божуп көрбээн кадайы божупкан. Оол уруг бооп-тур эвеспе.
Ол дүне оглун он ирт кежи-биле шуглап хондурарга, арай деп четчип хонган. Даартазында тос адан кежи-биле шуглап хондурган чүвең иргин.
Элестей ашактың аалынга Малчын-Эге-Хаанның бир хаазы кээп-тир эвеспе. Элестей ашак:
- Хаанымның хаазы чедип келди - дээш, аъдын баглап уткуп ап, хаазын ашкарып-чемгергеш, аъткарып чорудупкан-даа чүвең иргин.
Хаа Малчын-Эге-Хаанынга чеде бергеш:
- Элестей ашактан кижи эвес, шулбус бодараан-дыр - деп-тир.
Хаан олургаш:
- Ол чүвени базып кагбас болза, хоржок! - деп-даа орган хаан чүвең иргин.
Хаан ийи хаазын:
- Элестейниң оглун эккелиңер! - дээш, чоруткан иргин.
Ийи хаа Элестей ашактың аалынга чедип кээрге, Элестей ашак:
- Хаанымның хаалары келди - дээш, аъдын баглап, уткуп, хүлээп алгаш, чиң шайын хайындырып, чигир-боовазын салып-даа турган чүвең иргин.
Ийи хаа олургаш:
- Силерден бурган бодараан дээрге, чор бис - деп-тирлер.
Элестей ашак олургаш:
- Мээң оглум дүүн чаа төрээн. Балдырының сиири катпаан, бажының куюраа дүшпээн чаш оглумну канчаары ол чүвел? - деп хорадап олуруп-тур эвеспе.
Удуп чыткан оглу туруп келгеш:
- Хаан кижи кел дээрге, карачал кижи ыңайым дивес чүве дээн. Баар кижи мен. Үш хонгаш, чеде бээр мен - деп-тир.
Хаалар-даа чанып чоргулай баргылааннар. Оол олургаш:
- Кедер хевим, мунар аъдым кайдал? - деп олурган чүвең иргин.
Адазы аптаразын ажыткаш, эр кижиниң эдик-хевин оглунга уштуп берип олурган. Алдан кулаш аргамчызын уштуп бергеш:
- Мээң азырап каан чылгымда сеңээ аът болур чүве бар-дыр бе? Бодуң баргаш, тудуп ал, оглум - деп-тир эвеспе.
Оол-даа дөрт эдээн астып каапкаш, чоруп каап-тыр. Өвүрүнде өле чылгызынга чеде бергеш, көрүп турарга, аңаа тааржыр аът чок бооп-тур эвеспе.
Арызында ала чылгызынга чеде бээрге, ооң мунужун шыдаар хире аът база чок болган чүвең иргин ийин. Чылгызының хавырчызы Сайын-Улааты тургаш, оолга мынча дээн:
- Силерге аът боор болза, Арзайтының ары чарыында кула бе долгаткандан бээр үш хонган чүве, ооң кунну аът бооп болур боор - деп сүмелээн иргин.
Оол Арзайтының ары чарыында кула беге чеде бээрге, кула бе чеди мозага дег дашты тура тепкиленип, долгадып чыдып-тыр эвеспе. Кула бе төрүпкен, хан шилги кулун бооп-тур.
Чанынга чоокшулап чеде бергеш, шинчип көрүп турарга, дөрт даванында кылаштыг, карак чивеш аразында делегейни долгандыр халыыр хан шилги аът бооп-тур эвеспе.
Оол-даа чүү боор, алдан кулаш сыдымын шишпип-шишпип:
- Аргактыг кара мойнун алды орааштыр кирзин - дээш, шалбалааш, олуруптарга, демги мал даг черни хову кылдыр, хову черни даг кылдыр сөөртүп-сөөртүп:
- Бир шагда меңээ ээ болур чадавас, харын-даа үзе сөөртүп кааптадым - дээш, доктаап туруп ап-тыр эвеспе.
Оол:
- Бир шагда меңээ аът эш болур чадавас дээш, молдуруун кадыра соп кааптадым - деп-даа турган.
Оол тургаш, кулунунуң ооргазын суйбап-суйбап:
- Иеңниң элегей аазын ээп ал - дээш, кулунну салып чорудупкан чүвең иргин.
Оол ол-ла чоруткаш, аалынга чедип келгеш, чиң шайын ижип, чигир-боовазын чип алгаш, адазындан:
- Эзер-чонаам, ок-чемзээм кайдал, ачай? - деп олурган-даа чүвең иргин.
Адазы:
- Аалывыс артында дедир аастыг кара куйда эр кижиниң ок- чемзээ, эзер-чонаа, эдик-хеви ында чүве, оглум - деп-тир эвеспе.
Оол-даа аъдын тудуп алгаш, дедир аастыг кара куйга чедип кээрге, адазының чугаалаан чүүлү бүрүн бар бооп-тур. Оол кара торгу тонун кеткеш, кызыл курун куржаныптарга, он сес харлыг оол бооп-тур эвеспе. Киш кежи бөргүн кедиптерге, эрниң эрези эр бооп-тур.
Аъдынга хүмүш чүген-чуларын суп каарга, чаваа аът бооп-тур. Шат болган чонаан, арт болган арзайган-коңгайган эзерин салгаш, дөртен колунун колуннап, он алды кудургазын кудургалаптарга, чедишкен сес диштиг хан шилги аът бооп турган чүвең иргин ийин.
Оол огун-чемзээн азынгаш, аъттаныр деп турда, аъды тургаш:
- Колдуумга колун тыртпаан, чырыымга суглук сукпаан кижи мен. Меңней бээр боор мен, огуң, чаңны салып каг - дээн.
Оол огун, чазын салып кааш, аъттаныпкан. Аъды тургаш:
- Бектендиң бе? - дээн.
Оол:
- Бектендим - дээн чүвең иргин.
Аъды-даа мөөп туруп берип-тир. Даг черни хову кылдыр мөөп-мөөп, тура дүшкен.
- Бир шагда меңээ ээ болур чадавас дээш, молдуруун чара октавадым - дээн.
Оол тура:
- Бир шагда меңээ аът болур чадавас дээш, хөрээн чуура кыспадым - деп турган чүвең иргин.
Оол ол халыткаш, аалынга келгеш, чиң шайын ижип, чигир-боовазын чип алгаш:
- Адым-шолам кым деп кижи мен, аъдым-хөлгем чүү дээр кижи мен? - деп айтырып турган.
Адазы олура:
- Барыын дипти эжелей төрээн Малчын-Эге хаанның албатызы, Чылаан-Долаан-Оорганы чурттаан чүс сезен бир харлыг Элестей ашактың оглу, Хан-Шилги аъттыг Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр дээр сен, оглум - деп-тир.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр демги хаанның аалынга чедип келгеш, хаан, кадынынга магалыг чаагай бараалгап, езулуг чаагай чолукшуп олуруп-тур эвеспе.
Хаан чиң шайын кудуп, чигир-боовазын салып, хүндүлеп турган-даа чүвең иргин. Хаан олургаш:
- Экер-эрес оглум, силерни чалап алган ужурум болза, Дезиг-Сарыг, Чыраа-Сарыг ийи аъдым чидип чоруткандан бээр үш чыл болган. Оларны тудуп эккеп берип көр, оглум - деп-тир эвеспе.
Оол олургаш:
- Хаан кижи айбылаарга, карачал кижи ыңайым дээр эвес, харын чоруп көрейн, хайыраатым - дээн чүвең иргин.
Оол-даа аалынга хап кээрге:
- Хаан чүнү чугаалап олур, оглум? - деп, оолдуң адазы айтырып-тыр.
«Дезиг-Сарыг, Чыраа-Сарыг аъттарым читкенден бээр үш чыл болган. Ол аъттарны тудуп эккеп берип көр» деп, хаан чарлык болду, ачай - деп олурган-даа Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр чүвең иргин.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр эртенинде даң бажы шара-хире, даш бажы сарыг-шокар турда, Хан-Шилги аъдын мунгаш, бедик черниң бели-биле халдып олурган. Мурнун хүннедип, чырыдып, соон бүргедип, чагзып, халдып олурган чүвең иргин ийин.
Оол-даа ол-ла халыткаш, үстүү оранга үне халдып келгеш, тос чүстүг дураны-биле дураннап көрүп олурарга, чүве-даа көзүлбес бооп-тур.
Чиңге кара оорганың кырынга үнүп кээрге, алдын кудук, мөңгүн кудук чыдып-тыр эвеспе. Аъды тургаш:
- Ийи кудуктуң херээ чүү деп бодаар сен, Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр? - деп-тир.
Оол тургаш:
- Эрткен-дүшкен улус одагланзын дээн чүве ыйнаан - деп-тир эвеспе.
Аъды тургаш:
- Эр бодуң эр-даа болзуңза, эр угааның таан багай ийин. Дезиг-Сарыг, Чыраа-Сарыг ийи аъттың суг ижер чери ол-дур.
- Ол болза кончуг эки-дир - дээш, Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр боду камгыыл бооп, Хан-Шилги аът мыяа бооп хуулуп алгаш, чыдып ап-тыр эвеспе.
Ол-ла хуулуп алгаш, маңнап чоруурга, үш хонганда, ийи аът айлык черден чыт хап, чаарап маңнажып туруп-турлар.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр чыткаш, алдын, мөңгүн ийи кудуктуң ээзи бооп хуулуп алгаш, ийи аътты кый дээн чүвең иргин ийин.
- Ам кээп менден азаргап, ческинип, чыдыыргап турар апарган силер бе? Сайын шаарартыр, кумун куурартыр кадып каар мен - дээн чүвең иргин.
Ийи аът-даа муңгарап, маңнажып келгеш, ийи кудуктан бажын кулак дөске дээр суп алгаш, ижип чыдырда, күжүр Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр алдан кулаш алдын шалбазын:
- Аргактыг кара мойнун алды ораай кирзин! - дээш, шишпип-шишпип шалбалаарга, Дезиг-Сарыг аътка кире берип-тир эвеспе.
Чыраа-Сарыг аът Дезиг-Сарыг аътты кагбайн, долганып маңнап турда, ээлдирип тургаш, база тудуп алган-даа чүвең иргин ийин.
Эрниң эрези Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр ийи аъттарны тудуп алгаш, алдыы оранга дүже халдып келгеш:
- Силерниң илби-шидиңер чүл? - деп айтырган чүвең иргин.
Дезиг-Сарыг аът тургаш:
- Мен делегейни долгандыр ужар мен - дээн.
Чыраа-Сарыг аът тургаш:
- Мен делегейни үш долгандыр карак чивеш дигелекте, долганыр мен - деп-тир эвеспе.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр ийи аъдын чедип алгаш, хаанның аалынга хап келгеш, демир баглаашка дүжүп, аъттарын баглап кааш, хаанынга бараалгап олурган-даа чүвең иргин ийин.
Аштанган-чемненген сөөлүнде:
- Хаан кайызын хөлденир ирги? - деп-тир эвеспе:
Хаан олургаш:
- Чоруу чымчак Чыраа-Сарыгны эзертеп каг - деп чарлык бооп-тур.
Хаан-даа Чыраа-Сарыгны мунгаш, делегейни үш долгандыр чырааладып чоруй барган-дыр эвеспе.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр аалынга хап келгеш, Хан-Шилги аъдын салгаш, аштанып-чемненип алгаш, бир ай молчап*, удуп чыдып ап-тыр.
Чыраа-Сарыг аът делегейни үш долгангаш, биеэги хаанны мөөп-мөөп октап каапкаш, чоруй барып-тыр.
Хаан ол черден аштап-суксап, элеп-түреп аалынга чедип келгеш, ажынып-хорадап-даа турган чүвең иргин.
- Сен кулугурну, Шүшкүүлдү-Мерген-Маадырны! Мени Чыраа-Сарыг аътка өлүртүп каг частың. Ам-на кулугурну өлүр айбылаайн! - деп олурган хаан иргин.
Хаан олургаш:
- Элестейниң оглун эккелиңер! - деп ийи хаазын дужааган иргин.
Ийи хаа Элестей ашактың аалынга чедип келгеш, мендилежип, амыр солчуп олуруп-турлар. Элестей ашак олургаш:
- Чүү херектиг, чүү чоруктуг чор силер? - деп, айтырып олурган ашак чүвең иргин.
Бистиң хаанывыс силерниң оглуңар Шүшкүүлдү-Мерген-Маадырны келдиртип эккелиңер дээрге, чор бис - деп, ийи хаа харыылап-тырлар.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр оттуп келгеш:
- Че, хаалар, чүү херектиг чорлар ирги? - деп айтырган-даа чүвең иргин ийин.
Хаан силерни келдиртип чыдар чорду, ону сөглеп келдивис деп-тирлер эвеспе.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр:
- Үш хонгаш, чеде бээр мен - деп олурган чүвең иргин.
Ийи хаа чанып чоруй баргаштың:
- Үш хонгаш, чедип кээр болду - деп-тир.
- Ол кулугурну, үш дээрниң кырында алды баштыг Адыгыр-Кара маңгыска өлүртүп каар мен - деп, хорадап-кыжанып олурган хаан иргин.
Үш хонганда, Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр хүмүш чүгенин тудуп алгаш, өөнден үнүп келгеш, Хан-Шилги аъдын кый деп турган-даа чүвең иргин.
Хан-Шилги аъды чедип кээрге, эзертенип, аштанып-чемненип алгаш, хаанның аалынга чедип келгеш, хаан, кадын-биле амыр-менди солчуп олурган-даа эрниң эрези Шүшкүүлдү-Мерген- Маадыр чүвең иргин.
Хаан-даа база-ла амыр-мендизин солчуп олуруп-тур. Кадын-даа чиң шайын хайындырып, чигир-боовазын салып, хүндүлеп-даа турган иргин.
Хаан олургаш:
- Эрниң эрези, экер-эрес оглум, силерни чаладып алган ужурум болза, үш дээрниң кырында алды баштыг Адыгыр-Кара маңгыста үш чыл болган өрем бар. Ону негеп эккеп берип көрем, оглум - деп-тир.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр олургаш:
- Хаан кижи айбылаарга, карачал кижи ыңайым дивес-ле болгай. Баар бооп-тур мен ийин - диген-даа чүвең иргин.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр хаанның айбылаан черинче үш хонгаш, чоруур болуп, аалынга чанып келгеш, чиң шайын хайындырып ижип, чигир-боовазын чип, богданың бора иртин бүдүнге быжырып чип алгаш, үш хонганда, дээрниң үш солаңгызын тыртып алгаш, үш дээрниң кырынга үне халыда берип-тир.
Үне халыда бергеш, көрүп турарга, элеш-караш дээр чүве-даа чок, чаңгыс ак өг туруп-тур эвеспе. Өгнүң чанында демир баглаашта чаңгыс кара аът баглаан турган чүвең иргин.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр кызытпа чалыг, сыра октуг, кидис хевенектиг, шилги чаваалыг оол бооп хуулуп алгаш, өгже кире бергеш, амыр-менди солушкаш, көрүп олурарга, дөжек баарында Сай-Куу кадын шай хайындырып олурган.
Дөжек кырында чаңгыс карактыг шулбус чыткаш:
- Кайыын келген, кайнаар углап бар чыдар оолак сен? - деп-тир.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр олура:
- Чүү мындыг чүве сен? Кижи кижи дивес, чыдып алган кижи чаңчап чыдар - деп-даа олурган иргин.
Шулбус тура халып кээп:
- Чүү черниң чексээ, сугнуң суксаа чүве сен? Кижи эки-бак сөглеп турар - дээш, халып кээрге, Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр биче салаазы-биле алды бажының ортузундаазындан илбектеп эккеп, кургаг ыргай хуюкталып, өрттенип калгыжеге, соп келген.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр:
- Бистиң хаанның киш кежи бөргүн, кара торгу тонунуң өрезин чоп бербес сен? - деп-тир.
Шулбус тургаш:
- Удазын дег кызыл тыным үзүлдү, амы-тын оочулап көр. Силерниң хаандан алыр алымым-даа чок, бээр өрем-даа чок кижи мен, кады бараалы. Бениң ийи эмии дег, аъттың ийи кулаа дег ийи алышкы болуулу. Салып өршээп көр — деп чаннып чыткан Шулбус иргин.
Шулбустуң чанныышкынынга шыдашпайн, Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр соксап, оожургап турган-даа чүвең иргин.
Оон-даа чүзү боор ийик. Шулбус биле Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр ийи чугаалажып, чиң шайын ижип, чигир-боовазын чип, хөөрежип олуруп-турлар эвеспе.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр биле шулбус иелээн Малчын-Эге-Хаанның аалынче чоруур деп белеткенип турганнар-даа чүвең иргин. Ийи өңнүк Малчын-Эге-Хаанның аалынга чедип келгеш, Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр шулбусту демир баглаашка баглап кааш, өгге кирип кээрге, хаан барба алдында балырткайнып, ширээ адаанда сириңейнип чыткан. Кадын чыда:
- Шулбусту салып көр! - деп алгырып чыткан.
Хаандан:
- Күжүр оглум, алыр алым-өре-даа канчаар, шулбусту салып көр, оглум, коргунчуг-дур - деп чаннып, тейлеп чыткан-даа чүвең иргин.
- Хаан кижиниң чаңы элдеп чүве-дир але, бир эккел дээр, бир сал дээр - дээш, Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр хаанның өргээзинден үнүп кээрге, шулбус хаанның кода-хораазының бир чартыын сыырып алган туруп-тур эвеспе.
База-ла кургаг ыргай хуюкталгыже, өл ыргай өрттенгижеге чедир эттеп-эриидеп тургаш, база катап кустуруп берип-тир ийин.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр шулбузун чер ортузу чедир үдеп чедиргеш, дүңзе* сарыг таакпызы-биле таакпылааш, бот-боттарынга дузалажыр бооп чугаалажып олуруп-турлар. Ол дузалажырда, медээзи кежээ ажып чыткан кызыл хүннү туткаш, өртептер деп чугаалажып ап-тырлар эвеспе.
Шулбус-даа аалынче хап чоруп каан чүвең иргин ийин. Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр аалынга чедип келгеш, Хан-Шилги аъдын:
- Чаяаңны чара, хомуңну хоора семирип ал - дээш, салып чорудупкаш, аштанып-чемненип алгаш, айда удуур уйгузун удуп чыдып ап-тыр эвеспе.
Шыяан ам. Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр он беш хонук удуп чыткаш, дүжеп удуп-даа чыткан чүвең иргин. Ам дүжеп удуп чыдарга, ооң дүжүнде Ай-Хаанның алдын даңгыназы дээш, адаан-мөөрей аңаа киржип турар бооп-тур.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр оттуп келгеш, авазынга чугаалап олурган чүвең иргин. Авазы олургаш:
- Эртенги-бурунгу шагда ачаң ол хаанга бөрү бажы дег мөңгүн, аът бажы дег алдын суй-белээн берип каан чүве - деп-тир эвеспе.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр олургаш:
- Баар кижи мен. Ол адаан-мөөрейге киржир мен -дээрге, авазы:
- Хоржок сен, оглум, эр аъттың дагалыг дуюу элеп төнер, эр боттуң эъди-ханы эстип төнер, кончуг ырак чер дээр чораан, оглум - деп-тир ийин оң.
Оол олургаш:
- Бир ырымалаан* черинден дедирленирге, төөгүзү дөжек чүдүрер дөңгүр көк буга бооп төрүттүнген дээр чүве - дээш, чөрүүр бооп олурган иргин ийин.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр хүмүш чүгенин тудуп алгаш, үнүп келгеш, Хан-Шилги аъдын кый деп-тир.
Хан-Шилги аъды маңнап чедип кээп-тир эвеспе.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр Хан-Шилги аъдын эзертеп алгаш, чиң шайын ижип, чигир-боовазын чип алгаш, аъттангаш, чоруп каан-даа чүвең иргин.
Бедик черниң бели-биле, чавыс черниң бажы-биле хорадап-хорадап, хой дег дажын хоора бастырып, ажынып-ажынып, ак-кара дажын аңдара бастырып халдып олурган чүвең иргин.
Ол-ла халдып олургаш, орук ара ак салдыг ушпа чөнүк ашакка ужуражып кээп-тир эвеспе. Ашакка ужуражып келгеш, амыр-менди солчуп чугаалажып олургаш, аъттанып чоруур деп турда, ашак олургаш:
- Баар чериң ырак-тыр, орук ара айыылдыг болгай, оглум.
Орук ара доскуулдар бар. Ийи кускун «Бодунуң караан, аьдының караан соктаайн» дижип кээр, ону ийи хап карак төп бергеш, эртер сен. База ийи сарыг баштыг уруглар «Бодунуң, аьдының сиирин сиирээр бис» дижип кээрлер эвеспе. Оларга ийи хап сиир бергеш, эртер сен. Оон бар чыдарыңга ийи оол келир. «Аъдының, бодунуң кажыын кажыктаар бис» дээш келир. Ийи хап кажык бергеш, оолдарны эртер эвес сен бе. Ол-ла бар чыдарыңга, «Аъдынга, бодунга өгенир бис» дижип, ийи буура келирлер. Оларга ийи сыра кадап бергеш, эртер сен, оглум - деп чагып олурган ашак чүвең иргин.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр-даа аъттангаш, таңдызының аңын аңнап, караан, кажыын, сиирин белеткеп алгаш, бедик черниң бели-биле, чавыс черниң бажы-биле ужудуп-халыдып олурда, ашактың чугаалааны ийи кускун:
- Аъдының, бодунуң караан соктаар бис - деп кээрге, Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр ийи кускунга ийи хап караан төп бергеш, эртип чоруй барып-тыр эвеспе.
Ол-ла хап олурарга, ийи сарыг баштыг уруг:
- Аъдының, бодунуң сиирин сиирээр бис - дижип, чүгүржүп олурда, ийи хап сиирин төп бергеш, эрте халыдып бар чыдырда, ийи буура:
- Аъдынга, бодунга өгенир бис - дижип чоруп олурда, ийи сыра кадап бергеш, чоруун уламчылап хап олурган чүвең иргин ийин.
Ол-ла халдып олургаш, хой кадарчызынга ужуражып келгеш, амыр-менди солужарга:
- Кайыын келдиң, кайнаар бар чыдыр сен, окпан-чикпен, оттуг карактыг оглум? - деп, кадарчы ашак айтырган чүвең иргин.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр олургаш:
- Барыын дипти эжелей төрээн Малчын-Эге-Хаанның албатызы Элестей ашактың оглу Хан-Шилги аъттыг Шүшкүүлдү- Мерген-Маадыр дээр чүве ийин, кырган - деп-тир.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр олура:
- Хааныңар аалда бар бе? - деп айтырарга, кадарчы ашак олура:
- Хаан аал өргээзинде олур. Ам даарта адаан-мөөрей, адыг-чарыш болур деп тур - деп-тир эвеспе.
Оол олура:
- Чүнүң дугайында адаан-мөөрей болур деп тур? - деп айтырган иргин.
Ашак олургаш:
- Ай-Хаанның алдын даңгыназын алыр дээш, адаан-мөөрей бооп турар чүве-дир - деп-даа, олурган ашак чүвең иргин.
Оол-даа хаанның аалынче хапкан. Хаанның аалынга чедип кээрге, хаанның тос аът долганып четпес өргээзиниң чанында демир баглаашта аът бажы козурт, аал-коданында кижи бажы кизирт бооп-тур.
Аъдын демир баглаашка баглап кааш, ча-согунун хаанның өөнге чөлээрге, өг ийленип турган-даа чүвең иргин. Хаанның өөнге кирип кээрге, бир чартыында беш лама, беш чаңгы олурганнар.
Оол:
- Хаан, амыр, кадын, амыр! - дээш, олуруп чорда, хаан тура:
- Бо улусту чүге экилевес кижи силер? - дээн-дир.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр олура:
- Бистиң черде шаар ишкеш, шартаңнашкан-шавыңнашкан шаңгыр-шаңгыр салбаргайлар, көгже* ишкеш, хөртеңнешкен көк-көк диңзелиг* чүвелер эңмежок ийин, хаан - деп орган иргин.
Хаан олура:
- Кайыын келдиң, кайнаар бар чор сен? Кайы хаанның албатызы сен? - деп айтырган иргин.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр олура:
- Чиге барыын чүктү эжелей төрээн Малчын-Эге-Хаанның албатызы Чылаан-Долаан-Ооргада чурттап турар чүс сезен бир харлыг Элестей ашактың оглу Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр деп кижи мен. Силерниинге адаан-мөөрей, адыг-чарыш болур дээрге, келген кижи мен. Кажан эгелээр, кандыг-кандыг мөөрей баштады болур ирги? - деп-тир эвеспе.
Хаан тура:
- Ам даарта аът чарыштырар бис - деп олурган хаан иргин. Оол үнгеш, аъдын мунгаш, өзен черге барып араланып* ап-тыр эвеспе.
Даартазында Адыгыр маңгыс эжи-биле сүмелешкеш, аъдын эжи мунгаш, чарыштырар бооп-тур эвеспе.
Хаанның аалынга хап кээрге, Ай оглу Алдын-Мөге баштаан аъттарының кудуруун шүгген, аъттарын мунар улузу хуулдуруп каан саазын кадайлар бооп-тур.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр база аъдының кудуруун шүүп, эжинге мундуруп, чагып турган чүвең иргин. Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр олура:
- Аъттарны канчаар салырыл? — деп хаандан айтырган иргин.
- Чер-дээр кыдыындан ээр чүве - деп, хаан харыылап-тыр. Аъттарны салып үндүрүпкен соонда, мөгелер боттарының аразында маргыжып олурганнар.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр олура:
- Мээң Хан-Шилгим эртер - деп-тир.
- Ой, сээң ооң та кайда өлүп калды - дижип, шоодуп-каттыржып турганнар.
Ынчап турда, хат хадып, хар чаап келген. Мөгелер «Мээң аъдым тыныжы-дыр» деп маңнажып турганнар. Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр:
- Мээң аъдымның тыныжы-дыр - дээрге, олурган кижи олура каттыржып, турган кижи тура каттыржып, шоодуп турда, Шүшкүүлдү-Мерген-Маадырның Хан-Шилгизи эртип-даа келген чүвең иргин ийин.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр олура:
- Бир мөөрей мээңии болду-ла, хаан - дээрге, Ай оглу Алдын-Мөге олургаш:
- Сээңии болурунда-ла болду. Ам даарта хүрежир эвес бис бе! - деп хорадап олуруп-тур эвеспе.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр оон чоруткаш, одаанга баргаш, аъжын-чемин ишкеш, аргамчы-киженин дөженгеш, удуп чыдып ап-тыр.
Эртен удуп-оттуп чыдарга:
- Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр дээр чүве хоруй бердиң бе, хоя бердиң бе? - деп, девип олурган мөгениң ыыды дыңналган иргин ийин.
Шүшкүүлдү-Мерген тура халааш, шодак-шуудаан ыгый-дыгый кеткеш:
- Кортпадым-даа, хойбадым-даа - дээш, девип үнүп келгеш, көөрге, Ай оглу Алдын-Мөге кагжыр кара буура дег бо девип олуруп-тур эвеспе.
Ай оглу Алдын-Мөге көөрге, Шүшкүүлдү-Мерген-Маадырның ийи өштү ийи сарыг оорга-ла, ийи дөңмээ ийи тайга-ла бооп-тур.
Ийи мөге сарыг ховунуң ийи бажындан девип келгеш, кап-шак кылдыр сегиржип алгаш, ийи айның алдан хонуунда, үш айның тозан хонуунда хүрежип турда, Ай оглу Алдын-Мөгениң ийи колдуундан ийи хунан инек дег кара көвүк дүжүп кээп-тир.
- Бо чүңүл, эжим? - деп, Шүшкүүлдү-Мерген айтырарга:
- Иеден төрээ-ле, эъдим изип көрбээн кижи мен. Эъдим изип турары ол-дур, харын бодан - деп-тир.
Ай оглу Алдын-Мөге Шүшкүүлдү-Мерген-Маадырны кажыктаптар дээрге, кашпагайы-биле, тевектептер дээрге, дезии-биле алдырбайн туруп турган-даа чүвең иргин. Ийи мөге ол-ла тутчуп турда, Шүшкүүлдү-Мерген-Маадырның колдуунуң алдындан ийи хунан инек дег ак көвүк уштунуп кээп дүжүп турган.
- Ол чүң боор, өл-чам, эжим? - деп, Ай оглу Алдын-Мөге айтырган.
- Аксың бардам чүве чордуң, эъдим изип турары ол-дур - дээш, Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр чаш баштааш, чер-дээрни тырыкыландыр бөөлдээш, чаза-ойтур октааш, хола баштыг даңзазынга хоюг сарыг таакпызын хөрээнге хап олура:
- Өлүрер малдың ханын алыр, өлүрер кижиниң сөзүн алыр, сөс-чугааң чүл? - деп-тир.
Ай оглу Алдын-Мөге чыткаш:
- Чугаам-даа чок, бажым куду кылдыр кагбас сен, эжим - деп-тир ийин.
Ынча дээрге, алдан кулаш тамы каскаш, бажын өрү кылдыр киир каггаш, аксын өг дег кара даш-биле дуй салгаш, чоруй барган чүвең иргин ийин.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр хаанның аалынга келгеш:
- Ийи мөөрей мээңии болду, хаан - диген.
- Харын силернии болду. Ам даарта ча адар - деп, олурган хаан-даа иргин ийин.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр чоруткаш, одаанга баргаш, аъжын-чемин ижип-чип алгаш, удуп чыдып ап-тыр.
Эртен эрте тургаш, ча-согун белеткеп алгаш, чедип кээрге, ча-биле адар каразын белеткеп каан бооп-тур. Хаан тургаш:
- Үжен шары чүъгү ыяшты, демир көжээни, тевене-биле үттүг-чарынның үттерин чире аткаш, сарыг ховаа огун тырткан кижи мөөрейни алганы ол чүве - деп-тир эвеспе.
Хаанның ара-албатызындан эгелээш, адып-ла эгелээн. Үжен шары чүъгү ыяшты-даа өрттендир адар кижи-даа чок бооп-тур.
Ай оглу Алдын-Мөге чазын адар деп белеткени берген. Ай оглу Алдын-Мөге ча-согунун шипшип-шипшип салырда, үжен шары чүъгүн өрттендир деггеш, демир көжээни үзе деггеш, үттүг-чарынның үдүн сый деггеш, чиргилчинниг сарыг ховаа согуну бар чыдырда, соора туткаш, салыпкан чүвең иргин.
Шыяан ам. Чүзү боор, Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр чазын адарынга белеткенип, шыгаай берген. Эртен тырттынган боду кежээге дээр тырттынып, эргээниң бажындан ыш бурулааже, салаазының бажындан көс бурулааже тыртып-тыртып салырда, үжен шары чүъгү ыяшты өрттендир деггеш, демир көжээни үзе деггеш, үттүг тевенениң үдүн чире деггеш, үттүг-чарынны сый деггеш, чиргилчинниг сарыг ховаа согуну бар чыдырда, карак чивеш дээр аразында баргаш, согунун ап алгаш:
- Ам чүң, кандыың бар чүве сен, хаан катым? - деп-даа турган Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр чүвең иргин.
Хаан олура:
- Адаан-мөөрейни-даа алдың, оглум. Ам даарта уруумну-даа бээр мен - деп, мөгейип турган хаан чүвең иргин.
Даартазында хаан ара-албатызын, арага-хымызын чыггаш, тозан аът долганып четпес докулчак ак өргээзин тиккеш, эдиниң ортузундан эт үскеш, малының ортузундан мал үскеш, улуг-биче албатызын бөлгеш, байыр-дой дүжүрген-даа чүвең иргин ийин.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр олургаш:
- Мен арага-хымыс ижип билбес кижи мен. Чаңгыс катап арага ишкен мен. Чаңым багай кижи чораан мен, катым - дээш, арага бээрге, ишпес бооп-тур.
Хаан олургаш:
- Ажырбас, катының арага-хымызын ишпеске, кайын боор, оглум - дээш албадап, сыгап тургаш, арагазын ижиртип ап-тыр.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр эзирий бергеш, көгээри-биле эккээрге, хөккүңейндир ижип, доскаары-биле эккээрге, доскаары-биле токкуладыр ижип олургаш, ужуп каарга, хаан өлүрер дээш, чадажып турда:
- Эрттир удуп каап-тыр мен - дээш, Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр оттуп келген-даа чүвең иргин.
Оон Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр:
- Көжүп чоруур кижи мен. Аал-чуртумда кырган ада-ием бар болгай, хаан катым - дээрге:
- Адыр, оглум, экер-эрес эки күдээм. Чиге соңгу чүкте чиңге сарыг ооргада турар көк буганың өкпе-чүрээ эм чүве дээн. Эккеп берип көр, күдээм - дээрге, чоруур бооп дугуржуп алган чүвең иргин.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр аъдын эзертээш, чиң шайын ишкеш, чигир-боовазын чигеш, чиге соңгу чүкче хаптарга, кадайы үнүп келгеш:
- Ачам-даа кончуг ханныг-каралыг кижи болгай, сени өлүр черинче айбылап турары ол-дур, сокса - дээрге:
- Хаан катым айбылаарга, канчап ынавас боор - дээш, чоруп каан чүвең иргин ийин.
Бедик черниң бели-биле, чавыс черниң бажы-биле ужудуп халдып олурда, Хан-Шилги аъды тура дүшкеш:
- Дуу ол турган сарыг оорга кырында кара чүве чүл ол? - деп айтырган.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр тура:
- Борбак тей-ле-дир - деп-тир.
- Эр бодуң эрес-даа болзуңза, эр угааның таан-даа багай ийин. Адап-сураглап чораан көк бугаң ол-дур - деп-тир.
- Ол болза харын эки-дир, дилеп чорбас - дээш, аъдын аът мыяа кылдыр хуулдургаш, боду ымыраа бооп хуулуп алгаш, ужуп чеде бергеш, көрүп турарга, эннежир-быражыыр-даа арга чок, тайга дег көк буга чыткан.
Канчаар-даа аайын тыппайн, мыйызынга хонуп алгаш, көрүп олурарга, хавак аразында эргек базымы дег сарыг дүк бар бооп-тур. «Өлүр өлүмү мында боор» деп бодааш, ийи мыйызындан туткаш, черге киир баскаш, туруптарга, көк буга көдүргеш, ууп чадааш, чаннып, ээрежип:
- Мээң-биле месилдежир кижи бо черде чок чүве. Чүү мындыг, кандыг аайлыг кижи силер? Ужуражып чугаалажыылы, херээң-чорууң чүү кижи сен? - дээрге, Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр боду бооп тура дүшкеш:
- Мен болза барыын чүкте Малчын-Эге-Хаанның албатызы чүс сезен бир харлыг Элестей ашактың оглу Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр мен мен. Хаан катым силерниң өкпе-чүрээңерни эм чүве, эккеп бер дээрге, чораан кижи мен - деп-даа турган чүвең иргин ийин.
Көк буга тура:
- Мээң өкпе-чүрээм эм-даа эвес, дегген-не чүвезин оя чиир хоран болгай. Хаан катың каралыг багай кижи-дир. Мен дээрге бо черниң дайзыны кижи мен. Сени өлзүн дээш, бээр айбылапканы ол-дур. Бис аъттың ийи адыр кулаа дег, бениң ийи эмии дег алышкылар дег болуулу - деп-даа чугаалап турган буга иргин.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр:
- Ындыг-дыр, бот-боттарывыска аргыжып, билчип чоруур бис - деп олуруп-тур эвеспе.
- Хаан катыңга инектиң өкпе-чүрээнден аппарып бер - деп көк буга чугаалап туруп-тур.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр Хан-Шилги аъдын мунгаш, дедир хап келгеш, хаанның инээнден бир инекти өлүргеш, өкпе-чүрээн хаанга эккеп берген.
Хаан олургаш:
- Даштыгаа салып каг, эрес күдээм - деп авыяастап олурган иргин.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр эртенинде кадайын алгаш, көжүп чоруур бооп турда, хаан, кадын «Кел» дээн.
Чеде бээрге, кадын чиң шайын кудуп, чигир-боовазын салып, хүндүлеп-даа турган иргин. Хаан, кадын олургаштың:
- Чаа, оглум, айның чаазында, хүннүң экизинде чанар, чоруур силер. Ам сени база айбылаар чоруум бар апаарды. Мээң бир дайзыным бар, базып берип көр, оглум. Мен ооң-биле ийи катап тулушкан мен. Ам бо чылын база таваржыр бис. Бо чылын мен ону шыдавас боор мен, кырып назыдай берген-дир мен. Арзайтының Ачыны дээр кижи чүве. Турар чери Алдын, Мөңгүн тайганы чурттап турар. Аал-оран чок, аңнап чиир амыдыралдыг амытан чүме. Чон-биле адаан-мөөрей кылып чоруур кижи чүве - деп-тир.
- Хаан силер айбылаарга, карачал кижи мен ыңайым дээр эвес. Баар, чоруур мен - дээш, Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр чанып кээрге:
- Ачам чүнү чугаалай-дыр? - деп, кадайы айтырып-тыр.
«Алдын, Мөңгүн тайгада чурттап турар Арзайтының Ачыны дээр кижи-биле адаан-мөөрейим бар. Ону базып бер» дидир - дээрге, Шүшкүүлдү-Мерген-Маадырның кадайы олургаш:
- Ачамның сагыжының багы ындыг-ла болгай. Ол дээрге кончуг дайзын дээр чораан. Ынаар барба, соксап көр - деп олуруп-тур.
- Чоруур кижи мен. Эр кижи бир ырымалаан черинден дедирленирге, хана дөрүнге дөңгүр көк буга бооп төрүттүнер чүве дээн - дээш, Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр аъттангаш, Алдын, Мөңгүн тайгаже хап чоруп каан.
Алдын, Мөңгүн тайгага чеде бергеш, көрүп олурарга, Алдын, Мөңгүн тайганың бажында кара аъттыг кижи көстүп келген.
Чеде бергеш, амыр-менди солчуп, ужуражып, Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр чораан чоруун чугаалап олурган. Арзайтының Ачыны олургаш:
- Мен ол хаан-биле адаан-мөөрейим-даа чок кижи мен. Ийи экер-эрес бистер канчап өлүржүр бис. Кады төрээн алышкы дег, найыралдыг болур бис - дээрге, Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр олургаш:
- Ындыг болзун, аъттың адыр кулаа дег болур бис.Тураскаал болзун – дээш, бир согун бээрге, Арзайтының Ачыны база бир согун берген чүвең иргин. Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр дедир хап чанып келгеш:
- Арзайтының Ачыны дээр чүвеңни өлүрүп кагдым. Ам көжер, чоруур кижи мен — дээрге, хаан мал-маганын сүрдүрүп, «Өөң көжүртүр сен» дээш он албатызын бергеш, хаан, кадын уруу биле күдээзин үдеп кааннар иргин ийин.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр аъдының кудуруунга узун ыяш баглап алгаш:
- Мен мурнай четкеш, өг орну оргулап турайн. Доора шыйган черимге хонуп, узун дургаар шыйган черимге чоруп олурар силер - дээш, чоруп каан.
Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр хап чанып келирге, кырган ада-иези кырып калган, ийи дуңмазы малын малдап чоруп турар бооп-тур эвеспе.
- Чораан чоруум-даа чогуду, аалым көжүп кел чор, найыр-куда дүжүрер мен, арага-хымыстан белеткеңер - дээш, чиң шайын хайындырып ижип, чигир-боовазын чип хонган.
Эртенинде аалы көжүп чедип келирге, оргу черге өөн өглеп, дески черге малын малдап, арага-хымызын чыып алгаш, ара- албатызы-биле алдан хонукта амыр чокта, тозан хонукта доктаал чокка найырлап турган-даа иргин.
Барыын чүктү эжелей төрээн Малчын-Эге-Хаанның албатызы Чылаан-Долаан-Ооргада чурттаан чүс сезен бир харлыг Элестей ашактың оглу Шүшкүүлдү-Мерген-Маадыр аргазының аңын аңнап, ол-ла хевээр оюн оя, чигин чире чурттап чоруй барып-тыр оо!
Алган дөзү:
Тыва тоолдар: О.К.-Ч. Дарыманың чыып бижээн материалдары / тург. С.М. Орус-оол, М.Б. Кунгаа. – Кызыл, 2014. – С. 205 – 225.