Эрте-бурунгу шагда
Нарын-Чиңге-Хемни чурттаан
Эрниң эрези Эрелзей-Мерген,
Харагалзай-Мерген ийи алышкылар
Чораан чүвең иргин.
Харагалзай-Мерген хазы
Нарын-Чиңге-Хемниң бажын чурттап турар,
Кулузун кула аскырлыг,
Чолдак кара дуранныг чүвең иргин.
Эрелзей-Мерген дунмазы
Нарын-Чиңге-Хемниң чурттап турар ортузун турар,
Айда аңын-меңин аңнаар,
Айда улуг уйгузун удуп дыштаныр,
Тозан тениң мыйызындан дошкалап,
Тиглеп чазаан дошкун кара чалыг,
Алдан тениң мыйызы-биле алалап,
Шидилеп чазаан хожуула октуг,
Киш болган өргээлиг,
Час болган эжиктиг,
Тозан хүннүк аъттың маңын бүрүткеп маңнаан
Тос каът каң хылыш караңгайлыг,
Даг дег Хан-Шилги аъттыг,
Чарылбас болзун дээш,
Чаан сөөгу-биле
Бузулбас болзун дээш,
Булан сөөгу-биле сөөктеп тургаш кылган,
Арт болган аңгайба-кеңгейбе эзерлиг,
Хомду-сагаан хойнуң дүгү-биле салгаш кылган
Хову болган чонактыг,
Дөнен инектиң кежи-биле дөрбелчиннеп,
Хунан инектиң кежи-биле курбулчуннап тургаш кылган
Алдын допуржак кымчылыг,
Хүлер, мөңгун чүгенниг
Тозан кулаш алдын шалбалыг чүвең иргин.
Эрниң экизи Эрелзей-Мерген
Алдайның сынындан
Айның иштинде аңын-меңин өлуруп алгаш,
Айда удуур улуг уйгузун
Удуп чыдып ап-тыр эвеспе.
Нарын-Чиңге-Хемниң адаанга
Капшылдай-Мерген деп хаан чурттап чораан.
Ол хаанның эди эктин ашкан,
Малы бажын ашкан хаан чүве-дир.
Капшылдай-Мерген хаан бир хүн бодап олурарга,
Нарын-Чиңге-Хемниң ортузун чурттап турар
Эрелзей-Мерген деп кижи болза
Мээң хаан төремге каржы дайзынның
Бирээзи болур чүве болгай.
Ындыг чүве болганда,
Бо дайзынны чок кылгаштың,
Оон үвүн-үптеп алыр чорук
Мээң бир кол сорулгам болур
Болгай деп билип алгаш,
Эрелзей-Мергенниң бүгү күжүн билип алыры-биле
Кускунга четтирбес кула аъдын,
Салгынга четтирбес сарыг аъдын мундургаш,
«Эрелзей-Мергенниң күжүн билип келиңер» - дээш, бодунуң
Шинчээчи ийи тазын чорудупкан.
Биеэги ийи тас ол каккаштарның
Эрелзей-Мергенниң аалынга чедип келгеш,
Адыр сандан баглаашка
Аъттарың баглаар дээш,
Ол баглааштың чоонунга
Аъттарын баглап шыдавааннар.
Эрелзей-Мергенниң өөнге кирер дээш,
Час болган эжиин ууп чадап кааннар.
Оон тастың бирээзи тургаш,
Хоржок-тур дээш, каң демир өрум тып алгаш,
Орун дужундан өттүр
Өрүмнеп алгаштарның шинчиирге,
Киш болган өргээлиг,
Час ханалыг, дошкун кара чалыг,
Алдын хожуула октуг,
Эргектиг чүве эннежир арга чок,
Дыргактыг чүве дынныр арга чок,
Эгинниг амытан тутчуп болбаан,
Доора дурту тос кулаш,
Эрниң экизи
Эрелзей-Мерген бооп-тур эвеспе аан.
Аъдын барып шинчилээрге,
Тозан аъттың маңган бүрүткеп маңнаар,
Тос каът каң халыш караңгайлыг,
Бош даг деп бүгү дериг-херексели
Бодунга таарышкан,
Тозан кулаш алдын шалба-биле өртеп каан,
Алчаш дээш Алдай сынынарта баскаш,
Ары талазының хараган, сөөскенни дазыл-дазылы-биле
Тура тыртып оъттап турар
Өгбеш дээш Өвүр талазынче ажыр баскаш,
Хараган, сөөскенни дазыл-дазылы-биле
Тура тыртып оътап турар
Хан-Шилги аът бооп-тур.
Оон биеэги ийи тас шинчилелин кылып алгаш,
Хаанга кээп чугаалап-тырлар:
- Эрелзей-Мергенниң бодун шинчиледивис:
Эргектиг чүве эннежип-даа болбас,
Дыргактыг чүве дыннып-даа болбаан,
Эгинниг чүве тутчуп-даа болбаан,
Доора дурту тозан кулаш,
Узун дурту тозан кулаш,
Киш болган өргээлиг,
Час болган эжиктиг,
Дошкун кара чалыг,
Алдын хожуула октуг,
Эрниң экизи Эрелзей-Мерген чүве-дир.
Аъдын шинчиледивис:
Тос каът каңхылыш караңгайлыг,
Бош даг дег бүгү дериг-херексели бодунга таарышкан,
Тозан кулаш алдын шалба-биле өртеп каан,
Алчаш дээш Алдай тандының
Ары чарыын ажыр баскаш,
Өгбеш дээш Өвүр талазынче ажыр баскаш,
Хараган, сөөскенни
Дазыл-дазылы-биле тура тыртып,
Оъттап турар Хан-Шилги аът чүве-дир – деп
Хаанга айыткан-дырлар.
Хаан олургаш:
- Хире-барыктыг чүве-дир ооңар,
Ам даарта аг-шеригни эдертип алгаш,
Барып олчалап алыр-дыр бо чүвени – деп
Олуруп-тур эвеспе.
Даартазында хаан чээрби беш шеригни
Ок-боозу-биле чепсеглеп алгаш,
Боду-биле чээрби алды кылдыр
Эрелзей-Мергенни үптеп, олчалап,
Алыры-биле чоруп кааш,
Эрелзей-Мергенниң аалынга келгеш,
Час болган эжиин кагып,
Быралап, тургаш кирип келгештерниң,
Эрелзей-Мергенни адып-боолап эгелей берип-тирлер.
Адып-ла турган, адып-ла турган,
Оон ам чээрби алды боонуң
Бүгү-ле ок-чемзээ төнуп каарга,
Бооларының ужазы-биле
Соккаш туруп бергеннер.
Оон бооларының ужазы углуп каарга,
Чээрби алды докпактар-биле соп эгелээннер.
Докпактары углуп каарга,
Дыка үр улдап кээрге,
Чээрби алды чыда-биле
Шашкаш туруп кээрге,
Эрелзей-Мерген ам-на оттуп келгеш:
- Бодум чаңгыс, чурттум кыдыг кижи мен,
Аалдап келдиңер бе,
Адаан-мөөрей хунаажыр дээш келдиңер бе,
Капшылдай-Мерген хаан? – дээрге,
Капшылдай-Мерген хаан тургаш:
- Эргелзей-Мерген бег силерниң-биле
Адаан-мөөрей-даа хунаажыр дээш келдивис,
Аңнап-меңнеп, аян-чорук чоруп чорааш,
Орук-суур силерниң-биле
Аал-саал, ха-дунма бооп таныжып,
Эдержип көрзе кандыг чүве ирги – дээш,
Силерни оттуруп чадааштың,
Ок-чемзээвисти төндур аткаш,
Чээрби алды чыда-биле шанчып тургаш,
Арай боорда оттуруп алдывыс – деп-тирлер эвеспе.
Оон Эрелзей-Мерген
Капшылдай-Мерген хаанга
Чиң шайын хайындырып,
Чигир-боовазын салып,
Хүндүлеп, шайладып олурарга,
Элээн улуг дааш дыңналган.
Эрелзей-Мерген үне халып келгеш, көөрге,
Хемниң бажында Харагалзай-Мерген хазы
Кулузун кула аскырын мунуп алган,
Каагайндыр каргылаалап,
Сыыгайндыр сыгыртып хап олуруп-тур.
Эрелзей-Мерген кире халып келгеш:
- Мээн акым Харагалзай-Мерген
Оглаа дошкун кончуг кижи чүве – дээш,
Хаанны оттуктай тыртып алгаш,
Аъдын шалбазының сыгыынга суккаш,
Ханазынга аскаш, чээрби беш аг-шеригни
Аът хөлү-биле кады
Чээрби алды аъттың чонаа-биле
Базырып кааш олурда,
Акызы кирип келген.
Оон акызын эъттедип, шайладып олурда,
Акызы тургаш:
- Сеңээ чээрби алды аът изи
Кирип келген-дир.
Чүү деп, кым деп улус чор? –
Деп айтырып-тыр.
Эрелзей-Мерген олургаш:
- Бо хүн хемниң адаанда Капшылдай-Мерген хаан
Чээрби беш кижи эдертип алган
Аң-аңнап, аян-чорук чордувус – деп
Маңаа киргеш баардылар ийин – дээрге,
Акызы олургаш:
- Капшылдай-Мерген хаан
Эктин ажыр эттиг,
Бажын ажыр малдыг-даа болза,
Сүтке тотпаан кара сагыштыг хаан болгай.
Оларның аал-оранынга чоруп чорааш,
Арага-хымыс ишпейн,
Олбук-ширээ кырынга олурбайн,
Кичээнгейлиг чоруур сен.
Мээң бо чагыымны кажан-даа утпас эвеспе –
Дээш, хап чана берип-тир.
Оон Эрелзей-Мерген биеэги кижилерни
Уштуп алган-дыр.
Капшылдай-Мерген хаан:
- Бир-тээ аал-саал, ха-дуңма
Болур дээн чүве болганда,
Эрниң эрези Эрелзей-Мерген бег
Ам даарта мээң аалымга
Моорлап кээп көөр-дүр аа – деп
Чугаалааш чана берип-тир.
Даартазында Эрелзей-Мерген
Дошкун кара чазын азынгаш,
Алдын хожуулазын хоюндуруктааш,
Тозан хүннүк аъттың
Маңын бүрүткеп маңнаар,
Тос каът каң хылыш караңгайлыг
Хан-Шилги аъдын мунуп алгаш,
Капшылдай-Мерген хаанның аалынче
Нарын-Чиңге-Хемни куду алзы,
Каагайндыр каргыраалап,
Сыыгайндыр сыгыртып,
Көк дээрин хөлбеңнедир,
Кара черни сиртиледир,
Челзип чедип, хаанның
Сандан баглаажынга
Аъдын баглап кааш бар чыдарга,
Соонда чүве дазыраан.
Хая көрнүп келирге,
Хаанның адыр сандан баглаажы
Эглип бады келген
Тавыланып сынып турган-дыр.
Оон дедир баргаш, аъдын дужап кааш,
Хаанның өргээзинге огун-чазын чөлээрге,
Хаанның өргээзи хайыжып буступ бар чыдар боорга:
- Хаан кижиниң өргээзи
Ындыг боор чүве бе?
Карачал кижиниң ок-чазындан чүдексинер – деп чугаалааш,
Ок-чазының ужун черге киир шанчып кааш,
Хаанның өргээзинге кирип кээп-тир.
Хаан олургаш:
- Эргелзей-Мерген, өрү чоктаңар,
Өрү чоктаңар! – дээрге,
Эрелзей-Мерген олургаш:
- Мен бодум чаңгыс, чуртум кадыг,
Хаан кижиниң эжиин ажып,
Олбук-ширээ кырынга олуруп
Көрбээн карачал кижи мен – дээш,
Чыышкын адаанга олуруп-тур ап-тыр.
Ооң хаан Эрелзей-Мергенни эъттедип,
Шайладып каап олургаш,
Ооң соонда алдын-сарыг хувага
Аржан-коржаң арагазын куткаш,
- Чооглаңар! – деп сунуп кээрге:
- Бодум чаңгыс, чуртум кыдыг,
Арага-хымыс ижип көрбээн,
Аң-мең эъди чип,
Амыдырап чораан кижи мен – дээш ишпеске,
Хаанның кадыны тура халып келгеш,
Ийи шивишкинни ырладып,
Ийи хааны хөөмейледип оптап,
Авыяастап тургаш, ижиртип ап-тыр.
Эрелзей-Мерген аржаң-коржаң араганы
Алды көгээрни пактапкаш,
Изиг халаг эзирий берген ижип-ле,
Ижип-ле олургаш, билбестеп каарга,
Бош даг дег Хан-Шилги аът
Дыңнап турарга:
- Тамының аксын ай кара даш-биле дуглаңар!
Дөрт чүгүн дөрт дарган-биле хөрүктедиңер,
Бош даг дег Хан-Шилги аътты
Демир бажың иштинге сугуңар,
Демир кижен-биле киженнеңер – деп
Алгы үнүп туруп-тур эвеспе аан.
Оон бош даг дег Хан-Шилги аът-даа
Демир бажың иштинге суккаш,
Демир кижен-биле киженнеп каарга,
«Эки эжимни ынчап өлүртүп каарымга,
Кайын боор?» - дээш, демир киженни үзе тепкеш,
Демир бажыңны чара тепкеш,
Нарын-Чиңге-Хемни өрү салыплаткан-дыр.
Ол салып олурарга,
Хаанның кускунга четтирбес
Кула аъды чеде дүжүп келирге,
Молдуруун чара дайнааш,
Дүкпүрүпкеш, салып орда,
Хаанның аг-шерии сүрүп олургаш,
Шилги аъттың даваннарының
Даш долузунга соктуруп,
Өлгүлеп каап-тырлар эвеспе.
Оон Хан-Шилги аът Чиңге-Хемни өрү алзы
Киштеп-киштеп маңнап-ла олурарга,
Нарын-Чиңге-Хемниң бажында
Харагалзай-Мергенниң Кулузун-Кула аскыры
Дыңнап кааш:
- Эрелзей-Мергенниң Хан-Шилги аъды
Ынчаар девидеп маңнавас аът болгай,
Дыка ырак черде дыка-ла
Девидеп киштеп маңнап тур
Үнүп көрем, Харагалзай-Мерген – деп,
Ээзинге чугаалаан
Кулузун-Кула аскыр чүвең иргин.
Харагалзай-Мерген үнүп келгеш,
Дураннап көөрге,
Дээр-биле тудуш кызыл доозун чоруп олурган.
Келзе-ле Хан-Шилги аът:
- Божуула, дүргеде, Харагалзай-Мерген,
Эки ээм тамы иштинде
Чыдып алды! – дээрге
Харагалзай-Мерген бош даг дег Хан-Шилги
Аътты мунгаш, хап-ла берип-тир.
Ол хап бар чыдарга, хаанның аг-шерии
Тос куржалы берген турганнар-дыр эвеспе.
Оон Хан-Шилги аът тура дүшкеш, чугаалаан:
«Тос куржалган шеригни өде халааш,
Тамының аксында ай кара дашты чара тепкеш,
Чыда дүжер мен, Эрегелзей-Мергенни үңгерип алгаш,
Черде киир шанчып каан ок-чазын
Ушта тыртып алгаш,
Хаплаттар бис, кортпас сен» - деп-тир.
Ол хап чеде бээрге,
Хаанның тос куржалган аг-шериин
Хан-Шилги аъттың дуюунуң даш долузу кыра шаапкаш,
Тамының аксында ай кара дашты ап октапкаш,
Тамының аксын чире тепкеш, чыда дүжерге,
Харагалзай-Мерген хазы
Эрелзей-Мергенни үңгерип алгаш,
Нарын-Чиңге-Хемни өрү алзы хап олурда,
Хаанның салгынга четтирбес сарыг аъды
Чеде дүжүп келирге,
Хан-Шилги аът молдуруун
Чара дайнааш, дүкпүрүпкеш, хап олурда,
Эрелзей-Мергенниң кускан кускузу,
Нарын-Чиңге-Хемниң дажыг суу ышкаш,
Шуурап турар мындыг бооп-тур.
Оон аалынга чедип кээрге,
Эрелзей-Мерген:
- Ок көдек, эрттир удуй берген-дир мен бе, акым? –
Деп тура халып келирге,
Харалзай-Мерген акызы тургаш:
- Кижи чуртунга чорааш,
Арага-хымыс ишпе,
Олбук-ширээ кырынга олурба» - деп,
Чагыважык мен бе – деп ажынып туруп-тур.
Эрелзей-Мерген тургаш:
- Мен өштүг кижи өжүм хажырайн,
Хыктыг кижи хыым хажырайн, акым,
Силер-даа ажынмаңар – дээш,
Аъдының кудуруундан ийи хыл үзе соккаш,
Чыраа саяк ийи аът кылдыр
Тарбыдап бергеш, акызын чорудупкан-дыр.
Оон Эрелзей-Мерген хаанның аалынга хап чеде бергеш,
Хаанның эжиин аът кырындан ажа тыртыпкаш,
Хаалга бажындан бакылап көөрге,
Хаан ширээ адаанда,
Кадыны орун адаанда:
- Капшылдай-Мерген хаан, чоондуң, канчалдың?
Меңээ көрде, эрлик эрес эр кижи-дир сен.
Бөрү бажы дег алдының тудуп алгаш,
Айның чаазында, хүннүң экизинде,
Чаңгыс уруум тудайн,
Тын оочулап көрүңер – деп,
Дилеп, айыылдан үне бербес сен бе? –
Деп алгырып-тыр.
Хаан-даа бөрү бажы дег мөңгүнүн,
Аът бажы дег алдынын тудуп алгаш:
- Шагның чаагайында,
Хүннүң экизинде
Чаңгыс уруум тудайн,
Тын оочулап көрүңер! – дээрге,
«Ындыг-даа чүвези ирги бе»
Кылдыр бодааш, чана бергеш,
Үш хонуп турда,
Капшылдай-Мерген хаан
Уруун ап алгаш, дөргүл-төрелдерин
Эдертип алгаш келгеш,
Эрелзей-Мергенге уруун эккеп
Кудалап дүжүрүп берип-тир.
Эрелзей-Мерген аалчыларын аъткарып чорудупкаш,
Үш хонуп турда,
Капшылдай-Мерген хаан олургаш:
- Силер Эрелзей-Мергенниң
Аалынга баргаш келиңер.
Силерниң амыр-мендиңерни айтырарга,
«Мендизин менди-чаагай-ла тур бис,
Хаанның кадыны аараан,
Аргажок багай-дыр.
«Эки оглум, эки күдээм,
Чүнүң-биле дузалаар ирги дээрге,
Мону сөглеп чор бис дээр силер» - деп,
Ийи тазынга чугаалааш,
Ийи тазын Эрелзей-Мергенниң
Аалынче чоруткан-дыр эвеспе.
Оон биеги ийи тас
Эрелзей-Мергенниң аалынга
Хап чеде бергеннер.
Эрелзей-Мергеннин аалынга
Хап чеде бергеннер.
Эрелзей-Мерген тургаш:
- Хаан-авыгай амыр-дыр бе?
Кадын эжи менди-дир бе? –
Деп айтырган.
Тастар тургаш:
- Хаан-даа эки-ле-дир,
Кадын аараан аргажок багай,
«Эки оглум, эки күдээм
Чүнүң-биле дузалаар ирги?» - деп
Мону сөглеткен чүве – деп-тирлер.
Оон Эрелзей-Мерген огунуң чүүнден кыргааш,
Мону ижиртир силер – дээш, берип-тир.
Оон тастар хап чана бээрге,
Эрелзей-Мерген кадайындан айтырган:
- Сээң адаң эрлик-эрес чоруур шаанда,
Иеңни канчаар, чүнүң-биле эмнеп чоржук? – дээрге,
Кадайы олургаш:
- Чиге бурунгу чүкте
Изиг мыйыстыг көк буганың
Өкпе, чүрээ-биле эмнеп чораан чүве – деп-тир.
Эрелзей-Мерген олургаш:
- Көрүп олургаш. канчап
Өлүрүп каар боор,
Чоруур кижи боор мен ийин – дээш,
Аштавас ажын-чемин ижип,
Чип алгаш, дошкун кара чазын азынгаш,
Алдын хожуула огун хоюндуктуруп алгаш,
Каң хылыш караңгайлыг
Хан-Шилги аъдын мунуп алгаш,
Чиге мурнуу чүкче
Хапта-ла берип-тир эвеспе.
Айлык черни хүннүк кылдыр,
Чылдык черни айлык кылдыр,
Чыыра тыртып салып олурарга,
Көк сынның бетии талазында,
Чиңге-Кара-Хемниң унунда аалдар турган.
Оон Эрелей-Мерген бодун багай чаваалыг,
Чамча тоннуг оол кылдыр хуулуп алгаш,
Эң адаанда кара өгге кире бээрге,
Ийи кырган ашак-кадай олуруп-турлар эвеспе
Оон Эрелзей-Мерген ол кырганнарның
Амыр-мендизин айтыргаш олурарга,
Кырганнар:
- Аалың кайдал, кажан үндүң,
Кайыын үндүң, оглум? – деп айтырарга,
Эрелзей-Мерген олургаш:
- Мен чиге соңгу чүкте
Капшылдай-Мерген хаанның
Хоюнуң кадарчызы кижи мен,
Ол хаан мени сывыртапкан,
Довук-дорзуктап чип,
Хырын тоттурар хире
Буянныг чер кайда риги дээш,
Чоруп чор мен – деп-тир.
Ашак олургаш:
- Бистиң бо черде довук-дорзуктап чип,
Хырын тоттурар хире
Бай-байлак кижи бар эвес, оглум.
Бо мурнувуста чыткан
Аргалыг тайганың ары чартыында чурттап чоруур
Аал-бөлүк бистер болза,
Аргарлыг тайганың ары чартыында чурттап чоруур
Аал-бөлүк бистер болза,
Аргалаыг тайганың өвүр чарыынга
Чурттап чоруур шаавыста
Бай-байлак-даа,
Эки чурттап чораан бис.
Ол черге изиг мыйыстыг
Көк буга деп маңгыс чедип келгеш,
Кыргып-хыдып каавыткан.
Артканывыс бо черде чедип келгеш,
Арганың айын казып чип,
Аңын-меңин аңнап, амыдырап
Чурттап чоруур улус бис ийин, оглум – деп-тир ийин.
Муңгарап чугаалап турган чүвең иргин.
Оол тургаш:
- Ол изиг мыйыстыг Көк буга деп
Чүү ындыг амытан боор? – деп айтырган-дыр.
Ашак олургаш:
- Ол болза кижи, мал болгаш
Кандыг-даа амытаннарны кыргып-хыдып чиир,
Кончуг күчүлүг, хоранныг маңгыс-тыр ийин.
Чер-делегей кырында
Оон-биле шыдажыр амытан-даа чок – деп-тир.
Оол олургаш:
- Ол чүвениң туруп турар чери
Моон кайы-хире ырагыл, ирем?
Октуг-чепсектиг, аг-шериглиг боор чүве бе?
Кижи дүрзүлүг боор чүве бе,
Азы мал дурзулуг боор чуве бе? – деп
Айтырып-тыр эвеспе.
Ашак олургаш:
- Ында ок-чепсек, аг-шериг чок,
Мал-даа, кижи-даа дүрзү чок,
Күчүтен хоралыг мангыс-тыр ийин, оглум.
Бо чыткан Аргалыг тайганың
Өвүр чарыында айда чоруп эртер
Ховай сарыг хову бар,
Ында туруп турар амытан чүве-дир ийин – деп-тир.
Оол олургаш:
- Ындыг болза, ирем, мен ол хоралыг
Амытанны дыңнааш,
«Ооң ам-тынынга хора чедирип,
Болур ирги бе?» - деп бар чыдар кижи мен,
Ооң илби-шидизин айтып берип көрүңер – деп-тир.
Ашак олургаш:
- Ол болза айлыктың черинден
Ажып билир узун сарыг судурлуг,
Бодунуң күжү дээрде дээп турар
Ийи оттуг мыйыстыг,
Кончуг-ла амытан эвеспе – деп-тир.
Оол олургаш:
- Ырак-узак чер чораан кижи
Мен-даа чорууйн,
Ээп ора орук-суур силерни
Таварып келир мен,
Амыр-менди ужуражыр бис – дээш,
Чорупкан-дыр.
Оон аъттангаш, чортуп бар чыдарга,
Ашак-кадай үнүп келгеш:
- Бистиң хоралыг мангызывыстың амы тынынга
Чедер деп бар чоруур,
Кончуг чүве соругдап бар чыдар,
Кижиниң чаш төлү-дүр,
«Чоруу чогузун, чолу бүтсүн!» - деп
Сүт чажып чыдып каап-тырлар.
Оол көк сынның кырынга үнүп кээрге,
Аъды тура дүшкеш, чугаалаан:
- Дуу карак четпес сарыг ховунуң ындында
Хөлегелиг көк чүве көстүп чыдар
Чуу-дур? – деп айтырган.
- Алдайның сыны ышкаш көк тайга-ла-дыр – деп,
Оол харыылаан.
- Ооң ындында ийи кожагар кара
Чүү-дүр? – деп айтырган.
- Ийи сандан ыяш-ла-дыр – деп харыылаан.
- Ооң баарында ийи кылаң көк чүү-дүр? – деп айтырган.
- Ийи хөлеге-ле-дир – деп харыылаан.
- Ооң баарында ийи карарып чыдар чүү-дүр? – деп айтырган.
- Ийи кара хем бажы-ла-дыр – деп харыылаан.
Оон Хан-Шилги аът тургаш:
- Ээй, Эрелзей-Мерген, тенек-тир сен.
Көк сын дээр чүвең
Көк буга ол-дур,
Ийи сандан ыяш дээр чүвең
Ийи мыйызы-дыр.
Ийи холеге дээр чүвең
Ийи кара-дыр.
Ийи кара хем бажы дээр чүвең
Думчуунуң үттери-дир.
Ол хире кончуг күчүтен
Амытан-дыр, көрдүн-бе! – деп-тир.
Эрелзей-Мерген тургаш:
- Кижи азыраан чыдыг думчуктуг бызаа
Кижиден артар шаа кайдал ооң? – дээш,
Көк дээрни хөлбеңнедир,
Кара черни сиртиледир,
Карак четпес сарыг ховуну
Эрттир челзип кээрге,
Бир-ле кара өг көстүп турган.
Аъдын куу аът мыяа кылдыр тарбыдааш,
Боду чамча тоннуг
Кодур оол бооп алгаш,
Демги өгге кирип кээрге,
Отка-даа каткан ышкаш,
Хүнге-даа каткан ышкаш,
Кадаң кара кадай олурган.
Оон кадай олургаш:
- Бо черге кижи амытан деп чүве
Көстүр эвес, оглум,
Кижи көөрге солун-на чүве-дир.
Ындыг-даа болза
«Тын – алдын, хүн – күзел» болгай.
Сен ышкаш аныяк кижи
Моон дораан чорзуңза эки боор.
Изиг мыйыстыг Көк буга деп чүве
Келир чыгаан.
Мен ол чүвениң ижер аржаан суун
Дажып бергеш, ооң мыйызындан дүшкен
Өртең эъдин чыып чип,
Хилинчек, човулаң адаанда
Чурттап чоруур кижи мен.
Кончуумну көрбес сен бе,
Чүгле иштинде тынныг.
Ол чүвениң мыйызынга
Карара када берген олурар – деп-тир.
Оол олургаш:
- Ындыг-дыр, кадам, силер бир-тээ
Шак ындыг човулаңның адаанда
Чурттап чоруур болганыңарда,
Мен ол дайзынны чок кылыр дээш
Келген кижи мен.
Мээ оон удуурун айтып берип көрүңер - деп-тир.
Кадай олургаш:
- Мен аржаан сугну дажып бээримге,
Ижип алгаш удудум-удудум дээр,
Мыйызының оду дээрге чедип турар,
Ол удувааны ол болур.
Удувадым-удувадым дээр,
Мыйызының оду өже бээр,
Ол удааны ол болур чүве эвеспе, оглум – деп-тир.
Оол-даа, чүү боор, чергелештир чеди кудук каскаш,
Чеди кудуктуң иштинге өрген кадааш.
Эң соңгу кудуктуң иштинге чыдып ап-тыр.
Көрүп чыдарга, изиг мыйыстыг Көк буга-даа чедип кээрге,
Кадай аржаан суун узуп суггарып каарга,
Ижип-ижип алгаш,
Удуп чыдып ап-тыр.
Удудум-удудум дээн, көөрге,
Оду хевээр хып турган.
Удувадым-удувадым дээн
Мыйызының оду-даа өшпээн.
Буга чыткаш:
- Удувадым-удувадым дизимзе-даа,
Уйгум келбес кандыг аайлыг чүве боор.
- Кадай, узун сарыг судурну эккел! – деп-тир.
Оон узун сарыг судурун кадай ап бээрге,
Ажып көргеш:
«Чиге соңгу чүкте,
Чиңге-Кара-Хемни эжелей төрээн
Эрелзей-Мерген деп кижи
Мени өлүрер деп чоруп олурар турганчыл.
Ам-даа чеди таңды ажыр
Чеди хемни кежир кел чыдар-дыр эвеспе оң,
Ооң бетинде удуп, дыштанып алыр-дыр – дээш,
- Удувадым-удувадым – дээн.
Мыйызының оду өже берген.
- Ам-на-ла удуй берген-дир – деп билип алгаш,
Эрелзей-Мерген эргиде боду болуп алгаш,
Тура халааштың,
Ийи мыйыстан сегирип-ле ап-тыр.
Оон Көк буга бажы-биле өрү көдүргеш, дээрге чедирип,
Куду бадыргаш, черге хап турган-дыр эвеспе.
Оон Эрелзей-Мерген: «Кижи базынган
Чыдыг думчуктуг бызаал моң!» - дээш,
Курлакка чедир чер чара тепкеш туруптарга,
Буга кээп дүжерге,
Бир мыйыстан тепкеш,
Бир мыйыстан тыртарга,
Буганың бажы өртузундан чарлы берип-тир.
Оон кадаң кара кадай-даа оолду
Алгы-кышкызы-биле алгап-йөрээп туруп берип-тир.
Эрелзей-Мерген тургаш:
- Сеңээ-даа эът оваа болду
Бо дайзын бастырган чүве болганда,
Сээң-биле чурттаар чон муңчок болур.
Олар келгиже бо эът оваа-биле
Амыдырап олурар сен, кадам – дээш,
Изиг мыйыстыг көк буганың
Кежин союп алгаш,
Өкпе, чүрээн дергилеп алгаш,
Чанып чоруп каап-тыр.
Ол чоруткаш, Аргарлыг сынның ары талазында
Чиңге-Кара-Хемде чурттап турар
Ашактың өөнге чаваа аъттыг,
Чамча тоннуг оол бооп алгаш,
Чедип келген.
Ашак олургаш:
- Чораан чорууң чогумчалыг болду бе,
Оглум? – деп-тир.
Оол олургаш:
- Ийе, дайзыныңарны баскаш,
Оран-чуртуңарны тайбыңзырадып кагдым – деп-тир.
Ашак олургаш:
- Кончуг-ла ачы-дузаны биске
Чедирген-дир, оглум.
Шынап-ла, ол дайзын чок кылдынган болза,
Бистиң чырык хүнүвүстен-даа
Артык ачы-дузаны чедирген-дир сен.
Адың-шолаң кым боор,
Аъдың ады кайызы боорул?
«Кижи чугаалажып таныжар,
Мал киштежип таныжар» чүве болгай!
Ижин кара чокка чугаалап
Берип көр, оглум – деп-тир.
Оол олургаш:
- Мен Нарын-Чиңге-Хем чурттуг
Эрниң экизи Эрелзей-Мерген деп кижи мен.
Аъдым ады каң хылыш даванныг
Хан-Шилги аът дээр боор чүве ийин – деп-тир.
Кожа турган аал-бөлүк,
Ха-дуңмазын чыып алгаш,
Чиң шайын хайындырып,
Чигир-боовазын салып,
Ха-дуңмазы-биле алгап-йөрээп олурганнар иргин.
Оол олургаш:
- Чаа, мен-даа ырак-узак чер чораан кижи болгай мен,
Аал-чуртче далажып чор мен,
Чоруп көрейн, чонум,
Хоралыг дайзыныңар бастынган,
Амыр-тайбың менди чурттаңар – деп-тир.
Ашак тургаш:
- Ачы-дуза чедирген оглувусту
Аъткарып үдеп каалыңар – дээш,
Кады үнүп келгеннер-дир.
Оол аъдын чежерге,
Хан-Шилги аът хевээр апарган,
Эзеңгизин тепкен,
Эрниң эрези Эрелзей-Мерген болу берген.
- Магалыын, чаагайын аар – деп,
Чон соондан алгап-йөрээп чыдып калганнар-дыр.
Эрелзей-Мерген ол каккаш,
Капшылдай-Мергенниң аалынга чедип келгеш:
- Хереглээн чүвеңер ол-дур – дээш,
Изиг мыйыстыг буганың өкпе-чурээн
Дүжүр октапкаш, хап чана берип-тир.
Аалга баргаш, үш хонган турда,
Хаанның шинчээчи тастары чедип келгеш:
- Капшылдай-Мерген хаан, эки оглум,
Эки кудээм, өкпе, чуректи
Ырадып көр деп чаннырга,
Келген улус бис – дээрге,
Эрелзей-Мерген олургаш:
- Эм-дом болзун дээш,
Чугула хереглеп-даа турар,
Эге-ле херек чок чүве-дир,
Аппарып каавыт деп-даа турар –
Хаан кижиниң чарлыы-даа
Каш янзы болур чүве-дирем бо – дээш,
Аъттангаш, хап келгеш,
Допуржак кымчызы-биле илгеш,
Чер-дээр кыдыынче шывадаптарга,
Хаанның аг шерииниң чамдыызы
Ында чыпшынып чоруй барган.
Оон Эрелзей-Мерген хап чанып келгеш,
Бир ай болган турда,
Биеэги ийи тас хап келгештерниң:
- «Хаанның кадыны аараан, пат
Эки кудээм, эки оглум
Чүнүң-биле дузалаар ирги? – дээрге,
Чор бис – деп-тирлер.
Оон Эрелзей-Мерген огунун чүүнден
База бичиини кезип бергеш:
- Мону ижиртир силер – дээш,
Ийи тасты чорудупкаш,
Кадайындан айтырган:
- Сээң адаң эрлик-эрес чораан шаанда,
Сээң иең каданнап аарый бээрге,
Чүнүң-биле эмнээр чорааныл? – деп-тир.
Кадайы олургаш:
- Авам каданнап аарый бээрге,
Чиге сонгу чүкте Ловуң-Хаанның
Мыйыстыг калчан кара аъдының
Мыйызын сивирип ижиртип,
Чораан чүве – деп-тир.
Эрелзей-Мерген олургаш:
- Көре тура олуруп каар эвес,
Чоруур-ла кижи бооп-тур мен ийин – дээш,
Айда-чылда аштавас-суксавас
Ажын-чемин ижип, чип алгаш,
Дошкун кара чазын астып алгаш,
Алдын хожуулазын хоюндуруктап алгаш,
Каң хылыш даванныг
Хан-Шилги аъдын мунуп алгаш,
Айлык черни хүннүк кылдыр,
Хүннүк черни айлык кылдыр
Чыыра тырттырып хап олурда,
Кара-Хемниң бажында кара өг турган.
Чаваа аъттыг, чамча тоннуг,
Багай оол бооп хуулуп алгаш,
Биеэги багай кара өгге кирип кээрге,
Аржай буурул ашак олуруп-тур.
Ашак олургаш:
- Че, кайы чүктен келдиң?
Адың-шолаң кымыл?
Аймак-кожуунуң кайда боорул, оглум? – деп айтырарга,
Оол олургаш:
- Мен чиге бурунгу чүкте
Капшылдай-Мерген хаанның
Хоюнун кадарчызы чораан кижи мен.
Мени сывырыптарга,
Божалап ижер,
Богбалап мунар чер
Кайда чүве ирги» - деп,
Мону дилеп чораан кижи мен, ирем – деп-тир.
Ашак олургаш:
- Эй, оглум, бо черден божалап ижер,
Богбалап мунар чер-даа
Сеңээ тыптыр боор бе?
Мен Ловуң-Хаанның тевезиниң
Кадарчызы кижи мен.
Ол хаан кадыг, халанчы,
Дошкун хаан чүве,
Бир эвес бичии-ле эпчок чүве болза,
Эгин кырында баш чок
Деп билир чүве болгай.
Бажын ашкан малдыг,
Эктин ашкан эттиг-даа болза,
Хан ижип тотпаан,
Үп үптеп пөкпээн,
Маңгыс болбас ийик бе, оглум.
Оон күчү-шыдалы-биле
Делегейде деңнежир чүве бар боор бе,
Каш чүктүң маадырларын тиилеп,
Каш хаан күрүнү үптеп тонаан,
Хирээн дег хырынныг,
Хирээ дег диштиг маңгыс-тыр.
Ол ам аалында чок,
Эгер, Казар ийи ыдын эдертип алгаш,
Айда, чылда аңнаар
Аңын-меңин аңнап чоруй барган.
Аалында келчик бе, келбежик бе –
Деп чугаалап-тыр.
Оол олургаш:
- Ындыг болза Ловуң-Хаанны
Бир чүктен бир маадыр келгеш,
Базып каар болза,
Өөүүр сен бе, муңгаараар сен бе, ирем? – деп-тир.
Ашак олургаш:
- Шыны-биле өртемчей кырында
Бо дайзынны базып каар маадыр турар болза,
Ооң ак сеткилдиг албатызы бооп,
Эгин силиг, хырын тодуг,
Амыдырап чуртаар боор мен – дээн.
Оол олургаш:
- Ындыг болза мен ол хаанны
Базып каар болзумза,
Канчаар сен, ирем? – деп-тир.
Ашак олургаш:
- Алдын айым, чырык хүнүмден
Артык бодаар мен, оглум – дээрге:
- Че, ындыг-дыр,
Бажыңда чиңзең чок-даа болза,
Пагыңда салдыг ашак кижи-дир сен,
Дыңнаалап олурар сен, ирем – дээш,
Чоруп каан-дыр эвеспе.
Күжүр эр ол каккаш,
Хаанның аалынга хап чедип келгеш,
Хаанның адыр сандан баглаажынга аъдын баглааш,
Хаанның өөнче кирип кээрге,
Эртине-Мерген кадын олургаш:
- Чаа, оол кайыын келдиң?
Кандыг оранның кижизи сен?
Чүү дугайында чор сен? – деп-тир.
Оол олургаш:
- Чиге бурунгу чүкте
Капшылдай-Мерген хаанның
Хоюнуң кадарчызы кижи мен.
Хаан ойладыптарга,
Божалап ижер,
Богбалап мунар чер
Дилеп чоруур кижи мен – деп-тир.
Кадын көруп олуруп-олуруп,
Ловуң-Хаанның бодунуң чүве ижер
Оңгар шаажаң аяанга сүт куткаш,
Тутсуп бээрге, оол-даа
Аяа-биле кады ажырыптып-тыр эвеспе.
Кадын олургаш:
- Кижи хүндүлээш,
Хаан кижиниң аяанга
Чем кудуп бээрге,
Кады ажырыптар
Кандыг кижи сен, оол – деп-тир.
Оол олургаш:
- Аяаңарга хомудап олур силер бе? – дээш,
Ушта каккыргаш,
Чылгап-чылгап салып каап-тыр.
Кадын олургаш:
- Сен-даа чер-ле орта эвес,
Делегейниң үш күчүтеннериниң
Бирээзи-дир сен, билип-ле кагдым.
Бирээде, чиге бурунгу чүкте
Изиг мыйыстыг көк буга,
Ийиде, чиге сонгу чүкту эжелей төрээн
Ловуң-Хаан,
Үште, Нарын-Чиңге-Хемни эжелей төрээн
Эрелзей-Мерген сен-не-дир сен – дээш,
Хая көрунгеш:
- Меңээ ак сагынган болзуңза, ак дашты,
Кара сагынган болзунза, кара дашты
Тудуп алыр сен? – дээш,
Холун адыштанып алгаш, сунарга,
Эрелзей-Мерген:
- Солагай талазында ак дашты
Алыр мен – дээш,
Сегирип алгаш көөрге,
Ак даш болган-дыр.
Кадын олургаш:
- Эрелзей-Мерген бо хире ак сеткилдиг болганыңда,
Бис ийиниң чоруувус чогуур,
Чолувус бүдер-ле-дир.
Делегейниң дөрт күчүтеннериниң бирээзин
Ловуң-Хаан баскаш,
Барыын чүктүң Сагаан-Хаанының
Эртине-Мерген даңгыназы чорумда,
Бо чуртка эккелгеш,
Кадай кылып алган чүве.
Бир эвес сен Ловуң-Хаанны чаалап каар болзуңза,
Шак ол ышкаш маңгыс-биле эвес,
Кижи дүрзүлүг кижи-биле
Ажыл кожуп болур боор мен – деп-тир.
Оол олургаш:
- Ловуң-Хаан чааскаан чоруткан бе,
Азы эш-өөрлүг чоруткан бе?
Ужурашса каяа ужуражып болурул? – деп айтырып-тыр.
Кадын олургаш:
- Чааскаан чоруткан.
Эгер, Казар ийи ыдын эдерткен,
Мыйыстыг Хулүк калчан кара аъдын
Мунган чоруп олурар.
Хүнү унер чүкте ховай сарыг ховуну
Кежип чыдарыңга көсту бээр.
Оон сени көруп кааштың:
- Дарганнарның таптап берген
Каң хылыжы-биле болур бис бе?
Иелерниң төруп берген
Ийи кызыл чудуруу-биле болур бис бе? – дээр эвеспе.
Ынча дээрге:
- Иелерниң төруп берген
Ийи кызыл чудуруу-биле
Болур бис дээр сен – деп-тир эвеспе.
Эрелзей-Мерген-даа эр аъды,
Эр боду бооп алгаш, чоруп олурарга,
Ховай сарыг ховунуң ортузунга,
Эгер, Казар ийи ыт бирээзи алдан сыынның,
Бирээзи алдан мыйгактың эъдин
Ызырып алган чоруп олургаштың,
Эрелзей-Мергенни көруп кааш,
Хан-Шилги аътты кудуруктан алгаш,
Тендирти тыртып туруп турда:
- Чыдыг эниктерил боларың! – дээш, дуже халааш,
Бажы көступ чыткан,
Ай кара дашты тура тырткаш,
Ийи ытты каътташтыр кагарга,
Өкпе, чүрээ уштунуп чаштай берип-тир.
Оон аъттанып алгаш чоруп олурарга,
Булут аразында чүве караңнаан, көөрге,
Ловуң-Хаанның дошказы
Булут аразында караңайнып чораан.
Ловуң-Хаан Эрелзей-Мергенни көрүп кааш:
- Өртемчейде үш күчүтенниң бирээзи
Эрелзей-Мерген сен-не-дир сен.
Иениң азырап каан
Ийи кызыл чудуруу-биле болур бис бе,
Дарганнар таптап берген
Каң хылыштары-биле болур бис бе? – дээрге,
Эрелзей-Мерген:
- Иелерниң төруп берген,
Ийи кызыл чудуруктары-биле
Болур бис – деп-тир.
Ловуң-Хаан тозан буура кежи
Содаан кедип алган,
Эрелзей-Мерген база-ла
Тозан буга кежи содаан кедип алган,
Ийи эр-даа доң черни довукка,
Кургаг черни кажыкка чедир базып,
Девип-девип келгештерниң
Сегиржип алгаш,
Ай-айы-биле, чыл-чылы-биле хүрежип келген.
Эрелзей Мергенниң колдуунуң адаандан
Хой дег ак көвук уштунуп чаштап турарга,
Ловуң-Хаан тургаш:
- Бо чүңүл, эжим? – дээрге,
Эрелзей-Мерген:
- Эъдим изип, ээжээм хоюп тур,
Боданып тур дээн.
Оон Эрелзей-Мерген көруп турарга,
Ловуң-Хаанның колдуунуң адаандан
Хой дег кара көвук уштунуп
Чаштап турар мындыг бооп-тур.
Эрелзей-Мерген тургаш:
- Сээң бо чүң боор, эжим? – деп айтырарга.
Ловуң-Хаан:
- Эъдим изип, ээжээм хоюп тур,
Боданып тур, эжим – деп-тир.
Күжүр Эрелзей-Мерген:
- Дээр адам, Чер ием – дээш, -
Алдыы оранның ийи күчүтениниң
Эң сөөлгузу Ловуң-Хаанның
Өкпе, чурээн үзе дүжүрдүм – дээш,
Сын-сынның бажын сывыра,
Хем-хемниң бажын хээй боолдээш.
Какпактыг кара чарнын
Уу чаза дүжүргеш,
Кырынга сандайланып алгаш, олурарга:
- Иениң ийи эмии дег,
Аъттың ийи кулаа дег
Эдержип чоруур бис,
Тын оочулап көр, Эрелзей-Мерген.
Эр кижи эжин хайыралаар-ла болгай,
Эжим, тын өршээп көр! – дээрге,
Эрелзей-Мерген олургаш:
- Аа! Хоралыг маңгыс,
Ынчанмайн аан сен! – дээш,
Кежегезин таваа-биле тура тырткаш,
Идиктеп алгаш, ортузундан чара тырткаш,
Дээжизи ол дээш, дээрже үндүр октапкаш,
Аъттангаш, дедир хаан аалынга
Хап келгеш олурарга, кадын:
- Дүштүң бе? Дургениңни але?
Дүшкан болзунза,
Ындыг эвес эвейикпе,
Дүшпаан боор сен – дээрге:
- Дүшпаан болза, ол бе? – дээш,
Кежегезин дорже октаптарга,
Кадын кежегеже көруп ыглап каап,
Эрелзей-Мерген көруп,
Каттырып каап олуруп-тур эвеспе.
Оон Эрелзей-Мерген олургаш:
- Ыглаңайнып, каттыраңайнып олурбайн,
Ак-малыңны, ара-албатыңны чыг – дээрге,
Улуг кеңгиргезин хап,
Улуг улуг кожуунун чыып,
Бичии бичии кеңгирезин хап
Бичии-бичии кожуунун чыып-тыр эвеспе.
Оон Эрелзей-Мерген Ловуң-Хаанның
Тевезиниң кадарчызы ажай буурул ашакты
Хаанның орнунга хаан кылгаш,
Ара-албатызынга чарлааш,
Эртине-Мерген кадынны
Ловуң-Хаанның Хүлүк-мыйыстыг
Калчан кара аъдынга
Мундуруп алгаш, хап чана берип-тир.
Аалынга келгеш,
Калчан кара аъттың мыйызын сивиргеш,
Бодунуң кадайынга,
Капшылдай-Мерген хаанга,
Ол хаанның кадайынга ижиртиптерге,
Ол мыйыс оо-хоран бооп,
Ону ишкеннер өлгүлеп каап-тырлар.
Оон Эрелзей-Мерген
Хаанның ак малын ара-албатызы-биле
Дең үлежип алгаш,
Нарын-Чиңге-Хемниң ортузун эжелей төрээн,
Эртине-Мерген кадынныг,
Эш-өөрлүг, эт-малдыг,
Эрниң экизи Эрелзей-Мерген бооп,
Оюн оя, чигин чире чурттап
Чоруй барып-тыр оо.
Алган дөзү:
Алдай-Буучу: Тыва улустуң маадырлыг тоолдары, II том / сост. С.М. Орус-оол. – Кызыл: Тываның ном үндүрер чери, 1993. – С. 250 – 274.