Эки шагның эктинде, багай шагның бажында Каңгай-Кара хем чурттуг Өскүс-оол чурттап чоруп-тур эвеспе. Үш улуг сарыг сыптыг кестиктиг, оон башка азыраан малы-даа чок, эдилээн эди-даа чок эр иргин. Кеткен хеви сааскан кежи ала чагылыг. Күжүр Өскүс-оол чай болурга, сугнун, балык-байлаңы-биле амыдырап, кыш болурга, черниң аң-меңин тудуп чип, амыдырап чурттап чораан чүвең иргин ийин.
Бир-ле хүн күжүр Өскүс-оол Каңгай-Кара хемни куду тал чулуктап чип бадып олурда, Каңгай-Кара хемниң аксында улуг кода-хүрээ турар болган. Чайын болза, сарыг-суг сарыг дөңгел чиктер аразында, сарыг хөлчүктер болу берген турар'. Кыжын болза, сарыг-суг сарыг дөңгелчиктер аразында сарыг меңги болу берген туруп турган чүвең иргин. Өскүс-оол арган боду тодуп, арган боду семирип турган эр иргин ийин.
Мени Мурнай төрээн акым бар эвес, соңнай төрээн дуңмам бар эвес, сактыр-бодаар менде чүү боор — деп бодаан, күжүр Өскүс- оол хаанның кода-хүрээзиниң мурнуку талазынга саваң чадыр тудуп ап-тыр эвеспе. Өскүс-оол хаанның аалының чанынга үр үе иштинде улус караанга көзүлбейн чурттап туруп-тур. Өскүс-оол хаанның аалының чанынга ол-ла ынчап чурттап чоруп тургаш, хаанның айбычыларының; чугаазындан, хаанның ады Бүрең хаан деп танып ап турган иргин ийин.
Бир-ле хүн Өскүс-оол саваң чадырының иштинге девээлеп чыдырда, хааның бир айбычызы Өскүс-оолдуң чадырын көрүп каап-тыр. Ол-ла дораан айбычы Өскүс-оолду хаанга дыңнадып-тыр эвеспе.
— Сааскан кежи чагы кеткен, саваң чадыр тудуп алган, Өскүс-оол бистиң божа-хойтпаавыстың сарыг-суу-биле амыдырап чурттап турар-дыр — деп, хаанга дыңнаткан.
Хаан олургаш:
— Сарыг-суг-даа болза, кулчу-шаагачый ижер, чулунду-даа болза ыт ижер, ындыг амыр халас чүве кайдал, Өскүс-оолду барып тудуп эккелиңер — дээш, ол-ла дораан бир хаа чоргузуп-тур эвеспе.
Хаа Өскүс-оолга чедип келгеш:
— Бистиң Бүрең хаан силерни чалап эккелиңер дээрге, чор мен — деп, хаа Өскүс-оолду көгүде аарак чугаалап-тыр.
Өскүс-оол оргаш:
— Хаан кижи чалаарга, карачал кижи барбаска кайыын боор — дээш, Бүрең хаанның өргээзинче чоруп каап-тыр эвеспе.
Хаанның өргээзинге Өскүс-оол кирип келирге, хаан дөр бажында олуруп алган шайлаан, боова-боорзаан чип, шайлаан олуруп-тур эвеспе.
Күжүр Өскүс-оол сааскан кежи ала чагызының эдээн чада салгаш, хаанның мурнунга дискек кырынга сөгүрээш, от адаанга- олуруп ап-тыр.
Хаандан:
— Чүге келдиң, Өскүс-оол?— деп айтырып олурган.
Өскүс-оол:
— Хаан силерниң чалаан чалалгаңарга чор мен — дээрге, хаан олургаш:
— Черниң черлик аңы-биле дөмей, черзий берген, быт-курту төктүп чоруур сени чалап алгаш чоорул, кулугур? Сен бо аалдың сарыг-суун ижип, чуунду ижип бир чыл ажыг чурттап келген-дир сен, бүдүн чыл иштинде ындыг амыр ижип турар сарыг-суг кай дал, сарыг-суг-даа, чулунду-даа болза ындыг халас чүве кайдал — деп, хаан хорадап Өскүс-оолга чугаалап-тыр.
— Эл бе, хол бе, Өскүс-оол ? — деп олуруп-тур.
Өскүс-оол олургаш:
— Силерниң-биле эл-чаа кылыр күш-харык-даа менде чок ийин, хааным Эл-хол мен — деп, Өскүс-оол чугаалап олуруп-тур.
Хаан олургаш:
— Эл-хол болзуңза, Өскүс-оол, муң кара хойну хүн-дүн чокка кадарар сен. Чүве бүртук3 боор болза, бөрттүг бажың бөргү-биле* чеңниг холуң чеңи-биле алыр мен — дээш, Бүрең хаан Өскүс-оолга Муң кара хоюн хүлээдип берген.
Муң кара хойну Өскүс-оол хүлээп алгаш, Каңгай-Кара хемниң иштин өрү алзы кадарып чоруп берип-тир. Муң кара хойнуң ыраганы Өскүс-оолга алдыртыры-даа чок, туттурары-даа чок бооп-тур Өскүс-оолга мурнунда ышкаш, сарыг-суг-даа тывылбастаан, мурнунда шөлээн чер кезип чоруур үези-даа ховартааң. Өскүс-оол-даа аштап-суксап, бир хүн үш катап барып дүжүп, баары караңгыдап чораан. Өскүс-оол-даа муңгарап көрбээн боду муңгарап, ыглап- сыктап, хаанның хоюнуң соонда бараан бооп элеңгейнип чораан иргин. Хүннүң-не хой кадарып чорааш, Каңгай-Кара хемниң суун- дан балык-байлаң тудуп чип, бирде өлүрүп-даа алыр, бирде куруглай-даа бээр. Бир-ле хүн Каңгай хемни өрү алзы хой кадарып, чоруурга, алдын ала шишкииш Каңгай-Кара хемниң эриинче кирген соонда, кара-кара кадыргыларны-даа хала чокка уштуп ап турар бооп-тур эвеспе.
— Оо, бо шишкииш деп куш мындыг хала чокка уштуп турар, бо черниң балыы аажок чер-дир. Бир эвес бо куш чок болза, бо черниң балыы элбекшиир чер-дир ийин. Шак бо кушту бо оранга тургуспас болза эки-дир. Бо черниң балыы элбээр ужурлуг, мээң хырным тодар ужурлуг — деп. Өскүс-оол муңгарап боданып олурган иргин ийин.
Муң кара хойну сүрүп алгаш, Каңгай хемни өрү өскеп кагган, Ол өскеп чыдарга, ортулук арыгда, кезек кара дыттың ортузунда, куу сыраның бажында, алдын ала шишкииштиң улуг уязы ында турган чүвең иргин ийин.
— Алдын-ала шишкииштиң бо уязың чок кылбас болза, ол моон ыравас ужурлуг — дээш, Өскүс-оол үш улуг кестик-биле бир ай хиреде хүннүң-не куу сыраны кертип келген. Ынчап тургаш, куу сыраның хос ириинде чедип келген иргин. Хос ирик орта от салып кааш, чоруй барган иргин. Эртенинде куу сыразынга келирге, ушкан чыдып-тыр эвеспе. Сыраның бажында улуг уяга маңнап келген иргин.
Ол уядан эрги, чаа балык эъди аргажок хөй төгүлген турган, Сааскан кежи чагызынга, эрги, чаа балык эъдин эдектеп алгаш, сыраның дөзүн орта улуг одун ужуткаш, эъдин быжырып чип, хырны тодуп орган эр иргин ийин.
Уязын ужурган хүнүнден бээр «хырным тотту, Каңгай хемниң суунуң балык-байлаңы элбевейн кай баар, бо ала шишкииш бо хемден дезип чорутпайн кай баар» дээш, күжүр Өскүс-оол бичии чырыы тыртыйып амырап олурган эр иргин ийин. Ол-ла ынчап олурда, алдын-ала шишкиижи сыйтыладыр ужуп чедип келгеш:
— Кулугурну Өскүс-оолду чок болза өлүр карганып каар чоор бе, чок болза өлүгде, диригде чок кылдыр карганыр чоор бе?— деп, шишкииш чугаалап олуруп-тур.
Өскүс-оол ооң ыыдын дыңнап олургаш:
— Чаа менде-даа хомудал чок, улуг уяңны-даа ужурган мен, улуг хырным-даа тотту, мен-даа өлүр дээш өлүп чадап, дирлир дээш Дирлип чадап, ыт аяанга суг ижип, ине үдүнден хүн көрүп, көрбээнимни көрүп чор мен. Ам дээрезинде хырным тотканда, шак бо-ла олурган черимге өлүр карганып каавыт — деп, Өскүс-оол дүш-даа чок харыылаан-дыр.
Шыяан алдын-ала шишкииш ону дыңнааш:
— Өлүгде, диригде чок кылдыр карганып каар-дыр мону — дээш, Өскүс-оолче алдын-ала шишкииш аксындан чаш хан бүлгүрүп карганып олурган.
Өскүс-оолдуң бир чарыкы караа дештип, бир чарыкы кырызы сынып, бир чарыкы чодазы сынып, Өскүс-оолдуң чартыы олу да-ла чок болуп калган иргин.
Шыяан ам. Өскүс-оолдун, кадарган муң кара хою Каңгай- Кара хемңи өрү шыылады өскеп каан-дыр. Өскүс-оол-даа чаңгыс чарыы-биле чанында тал аразынче үңгеп алгаш, ол талдың доразынга дыгдынып алгаш чыдып берген. Үш хонукта өлүп-дирлип чадап чыткан. Алдын-ала шишкииш ужуп чедип келгеш, сыйтылады эдип, Өскүс-оолду дескинип:
— Кулугурну өлүгде, диригде чок кылдыр карганып каан мен. Муң кара хоюң үш хемни кежип, үш артты ажып чоруй баарды, Бүрең хаан ара-албатызы-биле Каңгай хемни өрү өскеп олур көрем. Кара бажыңны кара бөргү-биле, чеңниг холуңнуң чеңи-биле хаан хоойлузу-биле кезип каар дээш кел чыдыр — деп эдип турган. Өскүс-оол ону дыңнааш:
— Чыдыг куш сээң каргыжындан өлбезим ол-дур. Харын хаан хоойлузу-биле өлүрүмге, карачал кижээ эки ыйнаан — деп, Өскүс-оол харыылап-тыр.
Алдын-ала шишкииш тургаш:
— Өлүрүнден-даа кортпас кижи-дир сен, кээргенчиг-даа амытан-дыр сен. Бир ажыг-биле ажыглап каап көрейн4 сени мен — деп-тир эвеспе.
— Оо, та ажыгла, та ажыглава — деп, Өскүс-оол харыылаан.
Алдын-ала шишкииш сыйыңайндыр эдип-эдип, Өскүс-оолдун
чанынга кээп хонуп алгаш:
— Чээ, Өскүс-оол — дээш, алдын-ала шишкииш күспүш дээштиң, борбак бора чүве кузупкан чүвең иргин ийин.
— Өскүс-оол, ону чивит, делегейниң кырында ужар чүглүг куштуң ыыдын дыңнаар сен, карак чок бодун; каракталыр сен, кыры, чода чок бодун, кырыланыр, чодаланыр сен. Кижи караанга көстүп болбас, узду сай эртинези5 болур сен. Өскүс-оол ол алдын- ала шишкииштиң кузупкан борбак эртинезин ап сыырыпкан. Өскүс-оол дыңнап чыдарга, ушкан чүглүг куштарның ыыдын дыңнап чыдар апарган.
Өскүс-оолдуң согур караа-даа карактанып, сыйык кыры, чодазы-даа эттинип туруп-тур эвеспе.
Биеэги алдын-ала шишкииш, Өскүс-оолдун, чанынга ужуп чедип келгеш, чугаалап-тыр эвеспе:
— Бүрең хаанның үш ыттың дүгү дег ара-албатызы өскеп кээр боор, чыткан талың доразынга шимчеш дивейн чыдар сен, олар сени көрбес-даа ужурлуг эвеспе — деп, алдын-ала шишкииш Өскүс-оолга чагып орган иргин ийин.
Бүрең хаанның аг-шерии, ара-албатызы Каңгай хемниң иштин арга-ыяштың аразы-биле өрү алзы үш куржалы берген чоруп олуруп-тур эвеспе. Бүрең хаан баштаан муң кара хоюн ди-
леп, Өскүс-оолду дилеп, Өскүс-оолдуң чаны-биле көрбейн эртип чоруп-турлар эвеспе.
Үш хемни кежип, үш артты ажып чоруй барган муң кара хоюн тып алгаш, үш хонганда, Каңгай хемни куду муң кара хоюн бадырып чытканнар. Бүрең хаанның ыыдын дыңнап чыдарга:
— Өскүс-оол деп аштаңгы чүве аштап өлген болгай аан, сөөгү кайда чыдыр көрүп чоруңар — деп, Бүрең хаан ара-албатызынга чарлап бар чыдып-тыр эвеспе.
Алдын-ала шишкииш база-ла Өскүс-оолдуң чанынга олурупкаш, чугаалап-тыр эвеспе:
— Ындыг болза, Өскүс-оол, бир ажыгны ажыглап кагдым, меңээ кончуг уядан кылып бер — деп-тир.
Өскүс-оол олургаш:
— Оо, менде хер-херексел бар эвес, чүгле үш улуг кестиимден башка — деп, Өскүс-оол чугаалаан.
— Ындыг болза, Өскүс-оол, сени карактыг кижи көөр эвес, бо Каңгай хемни куду кылаштап баткаш, Бүрең хаанның кода- хүрээзинге чеде бергеш, Бүрең хаанның аптаразының иштинде чарлык-биле бүткен ай балды бар, ону ап алгаш, меңээ кончуг уядан кылып бер — деп-тир эвеспе.
Өскүс-оол олургаш:
— Чаа, ындыг чүве болза, барып көрүп-ле-дир мен ийин — дээш, Өскүс-оол Каңгай хемни куду кылаштап каап-тыр эвеспе.
Бүрең хаанның аал-оранынга Чедип келгеш, Бүрең хаанның өргээзиндиве корга-корга кире берип-тир. Хаан, кадын алдын була тавакта ажын-чемин делгеп алган, хоо домбуда чиң сарыг шайын хайындырып алган, амыр-шөлээн дыштанып, чемненип олуруп-турлар эвеспе. Өскүс-оол кирип келирге, хаан, кадын чүнү- даа билбес бооп-тур. Ала шишкииштиң «Сени карактыг кижи көрбес эвеспе» дээни шын-дыр деп, орта бүзүреп олурган эр иргин ийин.
Күжүр Өскүс-оол хаан, кадынның ийи аразынга олурупкаш, хаан, кадынның ишкен-чээнин чижи берген-дир эвеспе. Өскүс-оол тотпаан боду орта тоткаш, Бүрең хаанның өөнүң дөрүнде сааскан кежи чагызы-биле салбаңайнып, дешкилеп, амыраваан боду амырап, хөөревээн боду хөөреп олуруп-тур эвеспе. Дөртен дөрт аптараның дал ортузунда дөрбелчин хүрең аптарадан Бүрең хаанның ай балдызын уштуп ап-тыр эвеспе.
Өскүс-оол ам чоргаарланып, алдын-ала шишкииштиң чурттап турар ортулуунга чедип келгеш, ийи-үш сыраны ужургаш, оларның баштарың куду когжай каккаш, алдын-ала шишкиишке кончуг уяны тудуп берип-даа турган эр иргин ийин.
Алдын-ала шишкииш олургаш:
— Чаа, менде сагыш чок болду, Өскүс-оол, сеңээ мен эки ат адап бээр мен, эки чурт айтып бээр мен, Өскүс-оол — деп, ала шишкииш чугаалап олуруп-тур. Ала шишкииш Өскүс-оолду кезек шин чип олуруп-олуруп, чугаалап-тыр эвеспе:
— Ындыг болза, Өскүс-оол, сен болза өскүс чаңгыс кижи болгай сен, амытанның сарыг-суун, чуундузун ижип, амытанга кулчу бооп чоруур аас-кежик чок чуртталгада чурттап чоруур кижи-дир сен. Бо Каңгай хемниң адаанда Бүрең-Хаанның өөнге киргеш, ишкенинден ижип чишкенинден чижип алгаш, чеди хонуктан эртпейн, Каңгай хемни куду кылаштап бадар эвес сен бе. Каңгай хемни куду бадып чыдарыңга, хемниң балык-байлаңы-даа чоруй элбеп бадып чыдар эвеспе. Балыктап чип, хонган черге хонуп, дүштээн черге дүштеп чоруур сен. Бир ай хиреде кылаштааш, Каңгай хемниң аксынга чеде бээриңге, кара далай чыдар эвеспе. Ол кара далайның соңгу' талазындыва кылаштап олурарыңга, кара-кара дамырак суглар элбеп, балык-байлаң иткилежип, кара черже кустугуп үнүп турар эвеспе. Ол ынчап чорааш, кижиге таваржы берзиңзе, ээй көргеш, мендилеп каар эвеспе. Бир эвес адың айтыра бээр кижи болза, «Топтуг-томаанныг Доржу» деп кижи мен дээр сен. Бак көрген кижи болза, ырзаш-ырзаш кылдыр каттыргаш, ай балдың арнып каар сен — деп, алдын-ала шишкииш Өскүс-оолга чагып каап олуруп-тур эвеспе.
Өскүс-оол-даа ай балдызын астып алгаш, айньщ чаазында, хүннүң эртенинде алдын-ала шишкииштиң чагыы-биле Каңгай- Кара хемниң иштин куду кылаштап бадып орган эр чүвең иргин ийин ам. Шала кежээликтей Бүрең хаанның аал-оранынче киир базып олуруп-тур. Хаанның улуг ак өргээзинче күжүр Өскүс киир базып келирге, хаан кадыны-биле омак-хөглүг, аъш-чеминиң баш-бажын делгеп алган, хөөрежип олуруптурлар эвеспе, Өскүс-оол эжиктен кирген ояар хаан биле кадынның ийи аразынга олурупкаш, ижип көрбээн ажын-чемин ижип, чыргап көрбээн- чырга лаңын чыргап, хаан-биле дөмей олуруп-тур.
Өскүс-оол-даа хаанның өөнден алыксаан чүвезин ап, чиксээн чүвезин чип алгаш:
— Бо кулугурларңың өөнге чеди хонук хамаан чок, үш-даа хонгаш канчаар ийик мен — дээш, Каңгай хемни куду таваңгайлап олуруп-тур эвеспе.
Өскүс-оол Каңгай хемни куду бадып олурарга, хемниң балык- байлаңы-даа элбеп чоруп олурар бооп-тур. Бир ай иштинде Өскүс-оол Каңгай хемниң балык-байлаңын тудуп чип, хонган черинге хонуп, дүштээн черинге дүштеп чорааш, Каңгай хемниң аксынга келирге, кара далай дааш-шимээни-биле чалгып чыдар бооп-тур. Кара далайның чиге соңгу чүк угже кылаштап олурарга, судак кара хемнер улам немежип, далайже киир агып кирип чыдар бооп-тур. Ол судак кара хемнерниң балык-байлаңы кургаг черже кустугуп турар бооп турган чувең ийин.
Өскүс-оол кара далайның ортузунче көөрге, кода-хоорай нептерээн, эң ортузунда, эң адаанда даш-биле кылган, ооң үстүнде хола-биле кылган, холаның үстүнде мөңгүн-биле кылган үжен үш каът суурга, улуг кода-хоорайдан онзаланып көстүп, суурга бедип үнгеш, үстүү оранның үжен үш дээринде шаштыга берген туруп тур эвеспе. Ол-ла далай кыдыынга кода-хүрээниң соңгу талазын га Өскүс-оол кара далайның кыдыынга балыктап чип олуруп берген. "Ол кода-хүрээниң улуг хааңы Аза-Дүрүүр хаан деп кижи чурттап турган чүве-дир эвеспе. Аза-Дүрүүр хаанның ара-албатызы Өскүс-оолга келгеш:
— Кайыын келген, чүү мындыг куурумчу кижи сен?— деп, бак сөглеп айтырарга, Өскүс-оол ырзаш-ырзаш кылдыр каттыргаш, ай балдызын улустуң бажынче арнып кааш, кара-кара кадыргыларның эъдин чиири дам барып олуруп-тур.
Аза-Дүрүүр хаанның ара-албатызы хаанынга:
— Чиге соңгу чүкте сааскан кежи ала чагылыг, аал-чуртун, адын айтырарывыска, ырзаш-ырзаш кылдыр каттыргаш, ай балды арнып каар кижи тывылгандан бээр үш хонуктуң нүүрү бооп- тур — деп чугаалап-тырлар эвеспе.
Аза-Дүрүүр хаан олургаш:
— Улуг чурттуң күрүзүнге бак чүве кирген-дир. Эртен мен барып көрейн — дээш, эртенинде Аза-Дүрүүр хаан чааскаан чоруп каап-тыр.
Аза-Дүрүүр хаан кара далайның чиге соңгу кыдыынга чоок- шулап чедип келирге, сааскан кежи чагылыг, дүрзүгүр кара эр ыш буруладып алган, балык эъди чип олуруп-тур эвеспе.
Хаан тургаш:
— Кайыын келген кулуксаан буга, кулбураан согун8 сен?
Адаң адаан адың кымыл, иең адаан шолаң кымыл?— деп, хаан шыңгыы келген айтырып олуруп-тур эвеспе.
Өскүс-оол чүү-даа харыы бербейн, хаанче ай балдызын арынгаш, ырзаш-ырзаш кылдыр каттыргылааш, ай балдызын чуктеге алгаш, дамырактыг кара суун ижип, кадыргы балыктарының эъдин дүште-даа чок чип олургулаар бооп-тур.
Аза-Дүрүүр хаан кода-хүрээзинге чедип келгеш, адар даңны атсы улуг бодалын боданып, муңгак сеткилин сеткип олуруп-тур эвеспе.
Аза-Дүрүүр хаан: «Мен төрени тудуп олурар, диптиң улуг хааны кижи болгай мен, багай сааскан кежи чагылыг, кижи кээр чери чок Өскүс-оолга бажынче балды арындырып алганым черле берге-дир. Диптиң төрезин-даа тудуп орган дүжүк чок чүве-дир»— деп муңгарап боданып олуруп-тур.
Аза-Дүрүүр хаан: «Өскүс-оолду чок кылбас болза хаан мээң бажымга халдаар-дыр» дээш, ол-ла дораан ара-албатызынга улуг чарлык кылып-тыр:
— Бистиң кода-хүрээвистиң чанында тояанчы Өскүс-оол тывылгала, дөрт хонуктуң нүүрү бооп-тур. Ону өлүрүп кагбас болза хоржок-тур дээш, ара-албатызын чыып алгаш, кара далайнын. чиге содгу кыдыынче чоруп каап-тыр. Аза-Дүрүүр хаан тургаш, ара-албатызынга чугаалап-тыр:
— Өскүс-оолду өрттедип өлүрер бе, азы холга киирип алгаш, аксын-сөзүн алыр бе?— деп, хаан ара-албатызындан айтырган- дыр эвеспе.
Албатылар:
— Өскүс-оолду туткаш, ооң аксы-сөзүн алыр — деп харыылаптырлар.
Өскүс-оолдуң бир чартыын далай-биле кызаагаш, бир чартыын ара-албатызы-биле Аза-Дүрүүр хаан Өскүс-оолду бүзээлеп кээп-тир.
Аза-Дурүүр хаан кышкырып-тыр эвеспе:
— Сааскан кежи чагылыг, чүве ыыттавас оол, холга-бутка кирер сен бе, азы эл сен бе, хол сен бе?— деп, хаан Өскүс-оолче кышкырып-тыр эвеспе.
Өскүс-оол тургаш:
— Мен-даа хол эвес мен. Бир чарыымны далай, бир чарыымны хаан силер кызааган-дыр, тодуп чадап олур мен, бичии мананар. Эл мен — деп, Өскүс-оол кышкырып-тыр.
— «Эл мен» дээр чүзүл, кулугурну, кара чааскаан олуруп алгаш, эл-чааны кылыр мен деп олурар кулугурну, бичии манаңар, өлүрүнүң мурнунда бичии тодуп алзын — деп, Аза-Дүрүүр хаан шериинге дужааган чүвең иргин ийин.
Бичии болганда, күжүр Өскүс-оол ала сааскан кежи чагызын эштипкеш, хүлер пажын чүктээш, ай балдызын азынгаш, үш улуг кестиин идиктеп алгаш, чанында хайнып чыткан кара далайже чаңгыс караш кылдыр халый берип-тир эвеспе. Өскүс-оол далайже кирген соонда, кара далайның улуг-улуг чалгыглары даглар ышкаш келип, хире-хире чалгыглары тейлер ышкаш келгеш, Аза-Дүрүүр хаанның ара-албатызын кыра чалгып туруп берген. Хайнып чыдар кара далайның тереңнээни улуг-улуг дагларның бажы көстүр хире кылдыр тереңней берген туруп-тур эвеспе.
Үш хонганда, далай чалгыы сыыгай бээр орта, Өскүс-оол далайның тиг чок хиндиинден Аза-Дүрүүр хаанның аг-шериин көөрге, аажок көвүдей берген туруп-тур эвеспе. Далайдан Өскүс-оолдуң бажы көстүп келирге, чара адар дээш манап турар шериглерни көргеш, Өскүс-оол далай дүвүнче улам ханы кирип чорупкан. Далайның хиндиинге келирге, хүлер мыйыстыг, алдын- сарала кудуруктуг, көк буга шимчеш дивейн хере тепкен турган чүвең иргин ийин.
— Кижи келбес оранга канчап келдиң, мындыг күчү-шыдалдыг, адың-сывың кымыл?— деп, көк буга айтырып-тыр.
Өскүс-оол тургаш:
— Топтуг-томаанныг Доржу деп кижи мен боор мен — деп көк бугага харыылап-тыр.
— Чаа ындыг болза, бо ооргаңда халаңнаан чүңүл?—деп, көк буга айтырып-тыр эвеспе.
— Соок думчуктуг инек согар, инекке чаяаган ай балды деп чүве-дир — деп-тир эвеспе.
— Ындыг кончуг чүвең болза, мени соп көрем — деп, көк буга
дилеп-тир.
— Өлүксээн буга-ла-дыр сен ийин — дээш, Өскүс-оол ала сааскан кежи чагызын ушта соккаш, ай балдызын ооргазындан ушта соп алгаш, алгырып-алгырып, далайның тиг чок хиндиинден дүже халааш, көк буганың хендирбезинден тепкештиң, балдызының бизи-биле буганың бажынче чидир киир шаапкан туруп-тур эвеспе. Көк буга далайның дүвүнде кээп дүшкен, алдын салбак кудуруу далай дүвүнде чатты берген чыдып-тыр эвеспе.
Өскүс-оол тургаштың:
— Бо далай ээзи көк буганы өлүрериниң орнунга, мен бодум өлүртүп каарымгай — деп, көк буганың мойнунуң кырында олуруп алган хыйланып, ыглап олуруп-тур эвеспе.
— Чаа, бо көк буганы хей өлүрген кижи-ле-дир мен, мооң эъдин чиир эвес мен, кежин алыр эвес мен. Меңээ бичии-даа олча- омак чок-тур — дээш—Чоонза-даа өлүрген чүвезин союп, бузуп каайн адырам—дээш, көк буганың дүк аразы-биле өрээш, дүк аразы-биле чулгааш, сойган кижи бооп, ай балдызы-биле домнап олуруп-тур.
— Ол-ла, көк буганы соккаш, эъдин, кежин доозазын союп, кежин ажаап алдым — деп олуруп-тур эвеспе.
Өскүс-оол бугазының ээгизиниң кырынга дыштанып олуруп алгаш, көрүп олурарга, бир чарыкы буду шимчеп чыдар болган. Өскүс-оол ынчап олурда, хеп-хенертен чире дээн соонда, далай хөлбеш дээн соонда, көк бугазы тура халып келгеш, Өскүс-оолга чугаалап турган чүвең иргин ам:
— Чаа, Доржу, мен бо далай дүвүнге дөрт даванымны хүлүй базып алгаш, үр үе иштинде чытпайн, бут кырынга туруп келдим. Мээң амы-тынымны ёзулап, мени дыңгарып кагдың. Ынчаарга бис ийи өң-тала болуулу, чырык черге мени алдын-сарала аът кылып алгаш чоруур сен бе, азы көк буга хевээр кылдыр мунуп чоруур сен бе?— деп, көк буга Өскүс-оолга чугаалап турган чүвең иргин.
Өскүс-оол тургаш:
— Алдын-сарала аът кылып алыйн дээримге, эзерим, чүгеним бар эвес, көк буга хевээртизин мунар апарган-дыр мен ийин. Ам бурундук кылыр чүвени кайыын тып алыр чоор — дээн.
Көк өле буга тургаш:
— Мээң алдын салбак кудуруумдан үш улуг кестииң-биле үш дүктен кескеш, кестииң-биле мээң думчуумну үттеп алгаш, үш хылыңны алдын ала тын кылдыр эжип ал — деп, көк буга чугаалап- тыр.
Шыяан ам, сааскан кежи чагылыг Өскүс-оол далайже кирге- ле, үр үе эртип турган. Аза-Дүрүүр хаанның аг-шерии далай кадарар дээш, кырлып туруп берген чүвең иргин ийин.
Аза-Дүрүүр аг-шериинге чугаалап-тыр:
— Бо чуртуң күрүзүнде бак чүве кирген-дир — деп чугаалап турган чүвези иргин ийин.
Далай дүвүнде алдын өле буга тургаш чугаалап-тыр:
— Бо далайның дүвүнге мени мунуп алгаш, [чүге] балык- байлаң тудуп чип, сывыртап турар кижи сен? Сен болза кургаг чер чурттуг, кургаг, чырык хүннүг чер кырынга чаяаттынган кижи болгай сен. Бо далайдан чоп үнместей бердиң, топтуг-томаанныг Доржу?— деп, алдын-ала буга Өскүс-оолга чугаалап туруп турган чүвең иргин ийин.
Өскүс-оол тургаш:
— Аа, мен бо далайдан кургаг черже үнер болзумза, өжээн- адаанныг улустарым, борбак бажымны часпайн чара адар — деп турар улус бар чүве. Бо далайның кырында чурттап турар Аза-Дүрүүр деп хаан бар. Аг-шерииң эдертип алгаш, анаа хилинчек чок мени өлүрер деп кээр орта, амы-тын дезип, бо далай иштинче кирип келгеним бо чүве. Аза-Дүрүүр хаан мени өлүрер дээш, хүннүң-не далай кадарып, мээң үнерим манап турар, мээң өжээтилиг дайзыннарым-дыр. База бир өжээтилиг дайзыным Каңгай хем деп черде Бүрең хаан бар. Олардан дескеш, бо далайда аргаданып, чаштынып турар кижи-дир мен ийин — деп, Өскүс-оол чугаалап орган чүвең иргин ийин.
— Ындыг болза, ам чүнү кылчык сен, адаан-өжээниң ап, ол хааннар-биле барып чугаалажыр болгай — деп, буга чугаалап-тыр.
— Мен болза иеден төрээ-ле эр чаңгыс кижи болгай мен, оларның-биле көржүйн дээримге, чүгле иениң төрүп берген ийи кызыл чудуруундан башка менде чүве бар эвес. Ынчангаш ол хааннарже черле диттип семей албас мен — деп, алдын-ала бугазынга чугаалап турган эр иргин ийин.
Алдын-ала буга тургаш:
— Ындыг болза, мен ол Аза-Дүрүүр хаан-биле чаалажып көрейн, сен бо*ла черивиске олур — дээш, алдын-ала буга чоруп каап-тыр. Өскүс-оол тос хонук хиреде бугазын манап олуруп кээрге, алдын-ала буга сураг бооп-тур. Өскүс-оол алдын-ала бугазынга хомудап:
' — Аза-Дүрүүр хаан хайыралдыг алдын салбак кудуруктуг алдын-ала бугамны ол маңгыс хаанга өлүртүп каарым ол-дур — деп, Өскүс-оол хыйланып ыглап олурган.
Тос хонганда бүрээ, бүшкүүр ыыттаан ышкаш, алдын-ала бугазы бустап, далайынче ийи караа кыза берген кирип олуруп турган чүвең иргин ийин ам.
Алдын-ала буга тургаш, Өскүс-оолга чугаалап-тыр:
—- Аза-Дүрүүр хаанның хамык аг-шериин, ара-албатызын дөгерезин өлүрүп кагдым. Чаңгыс Аза-Дүрүүр хаан муң хуулгаазын-биле хуулар чүве болгаш, үжен үш каът, даш-демир суургазын үреп чадап кагдым. Аза-Дүрүүр хаан ооң иштинде алдын аптыраазында кирип чыдып алды. Бир эвес сен ону ажыдыптар болзуңза, хаанны өлүрүп алыр бис, а чадап каар болзувусса, Аза- Дүрүүр хаан кара хораны-биле бо далайны хайындырыптар болгай — деп, алдын-ала буга Өскүс-оолга чугаалаан чүвең иргин.
Өскүс-оол тургаш:
— Ындыг болза Аза-Дүрүүр хаан муң хуулгаазыны-биле хуулуп тургаш, өлүртпейн баары чадавас, ам бо кара далайның иштинден ыравас болза хоржок хире-дир — дээш, Өскүс-оол алдын-ала бугазын чавыдактапкаш, бедик хендирбезинден так тутунуп алгаш, далайның кырынче үне халдып кээп-тир эвеспе. Далай ортузунда Аза-Дүрүүр хаанның хая-даш-биле бүткен, каң демир-биле бүткен суургазынга чедип кээп-тир эвеспе. Алдын-ала буга-даа бүшкүүр дег бустаарын бустап, бүрээ дег бустаарын бустап, чер-делегейни сириледи бустап туруп берген.
Аза-Дүрүүр хаанның хая-даш-биле бүткен, каң демир-биле бүргелген суургазын, алдын-ала буга бустап, күш кирип алгаш, буга чаңгыс кылаш дээн соонда, каң демир-биле бүргелген суурга буступ кээп дүжүп турар бооп-тур эвеспе.
— Аза-Дүрүүр хаанның аксы-мурну билдирбес кара дөрбел- чин аптыраазын ажыдыптар болзуңза, ажырбас бис, ол ажыттынмас болза, бо далайга чурттавас бис — деп, алдын-ала буга Өскүс-оолга чугаалап туруп-тур.
Өскүс-оол-даа ала сааскан кежи чагызың ушта соп октааш, ай балдызын ап алгаш, айны, хүннү дуглай көдүргеш, кышкырып-кышкырып дүжүрер орта, аксы-мурну билдирбес дөрбелчин кара аптыраа чарлып чаштай берип-тир эвеспе.
Аза-Дүрүүр хаан-даа куш кежи куптузун кедип алгаш, ужуп бар чорда, алдын-ала буга аткан ок дег кылаш кынны берип-тир эвеспе. Аза-Дүрүүр хаанның өкпе, чүрээн өрттендир, кара ханын кадыр шашкаш, өлүрүп каап-тыр эвеспе.
— Чаа, сагыжым-даа бүттү. Мен Узуту далай эртинези чип алган, далай кижизи болгай мен. Чуртувусче ээп чанаалы — деп, алдын-ала бугазынга Өскүс-оол чугаалап-тыр.
Алдын-ала буга тургаш:
— «Бистиң төревисти тудар ак сеткилдиг ара-албатызы дирлип кээр, кара сеткилдиг ара-албатылар дирилбезин»— дээш, Аза-Дүрүүр хаанның хамык улузун шак ынчаар номнап тургаш кырган кижи мен — дээш, алдын-ала буга чер, дээрни сиртиледи бустап туруп берип-тир.
Аза-Дүрүүр хаанның[ара-албатызын] үш хуваап кээрге, ийи хуваалда хирези дирилбээн, а бир хуваалда хире кижи дирлип кээп турар бооп-тур эвеспе. Аза-Дүрүүр хаанның чаа-дайынын билбес чүве чок, дыңнаваан чүве чок, дөрт даванныг адыгуус мал безин дирлип кээп турар бооп-тур. Өскүс-оол ол дирлип келген- ара-албатыны чыып алгаш, чарлап [туруп-] тур эвеспе:
— Бо өлгеш катап дирлип келген кижилер болгаш малдар мээң чагыргам адаанга чурттаар, мээң айтыышкыным-биле эп-найыралдыг чурттаар силер — деп, күжүр Өскүс ындыг чарлык берип-тир эвеспе.
Дирлип келген ара-албатының аразында аргажок чөнүк кырганнар бар бооп-тур. Бир кырган кадай чугаалап-тыр:
— Чаа, экии, оглум! Силер ханныг хоралыг, амытан чоннуң уё-човуурун, хан-чинин төгер, Аза-Дүрүүр хаанның чаа-дайынын базып ап-тыр силер, шаг-төреде болчаг чок чүве болгай, оглум, шажын-төрениң бастынганы, чырык делегейге аас-кежиктиг чуртталганы чедип алдывыс. Чаа-дайынны базарын баскаштың, олчаның орайын чүге кагдың? — дээш, чөнүк кадай кылаштап чоруй барган-дыр.
— Бо кадайның чугаалаан чүзүл? Олчаның орайын чүге кагдың?— деп, Өскүс-оол алдын-ала бугазындан айтырган.
— «Шулуун-Шува кадынын чүге албадың» — дээн сөс-түр — деп, буга харыылап берип турган чүвең иргин ийин.
Өскүс-оол тургаш:
— Шулуун-Шува кайда чоруур чүвел ынчаш?—деп, бугазындан айтырган.
Буга тургаш:
— Мен шагда-ла Аза-Дүрүүр хаан-биле чаалажып турумда, үстүү оранда турар үш Хан-Курбустунуң эң бичези болур, Курбустунуң муң хуулгаазыны-биле хуулуп турар Шулуун-Шува кадын куш кежи куптуузунун кеткеш, үстүү орандыва чаңгыс кылаш кынган чүве. Үш Хан-Курбустунуң аразында шагда-ла четкен-не болтай — деп, алдын-ала буга харыылап-тыр эвеспе.
— Ол кадындыва кижи чеде албас чүве-ле-дир — деп, Өскүс-оол муңгарап чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Алдын-ала бугазы тургаш:
— Орта муңгарааш чоор сен, Өскүс-оол? Мен чедире бээр мен. Мени мунгаш, эки быжыгланып ал, Өскүс-оол — деп, буга харыылап туруп-тур эвеспе.
Күжүр Өскүс-оол- алдын-ала бугазын мунгаш, хендирбе кырындан сирбектенип ап-тыр.
Алдын-ала буга хайнып чыдар кара далайдыва халый берип-тир. Далайның тиг чок хиндии-биле чоруп олурарга, ямбы диптиң тиг чок далайында чоруур болган. Ол-ла чоруп оргаш, узуту сес аймактың улуг хаанынга барып турган чүвең иргин. Шупту-ла алдын, мөңгүн шуру, чүзүн-баазын суузун-биле бүткен алдын челеде алдын-ала буга доктаап турган чүвең иргин.
— «Шаг-шагда читкен бистиң алдын салбак кудуруктуг алдын-ала бугажыывысты мунуп алган, Топтуг-томаанныг Доржу честевис-даа ышкаш» дээш, сарыг-сарыг баштыг оолдар, алдын өгже каттыржыпкаш, кире халчы бээр бооп-тур. Өскүс-оол сааскан кежи чагызын аңдара эштипкеш, бичии оолдар кире маңнажып турар алдын өгже кирип каап-тыр. Узутунуң улуг хаанынга сааскан кежи чагызы-биле саглаңайндыр ёзулап, бараалгап-тыр эвеспе.
— «Чаа, чүве ёзулуг-ла болгай» — дээш, сааскан кежи чагылыг Өскүс-оолду, олбук-ширээзинге чалап, олуртуп хүндүлеп-тир эвеспе.
— Ханныг-каралыг, нүгүлдүг-үжүүрлүг, Аза-Дүрүүр хаанның төөгүзү четкени ол-дур ийин — деп, Узутунуң хааны чугаалап турган.
— Доржу, алыксааның алыр сен, бериксээним бээр мен. Сээң эртем-шидиң чүү кижи сен, Доржу?— деп, хаан айтырып олуруп турган чүвең иргин.
Өскүс-оол олургаштың:
— Чүү деп, хааным, менде улуг-ла эртем-шиди чок кижи-ле болгай мен, ындыг-даа болза номчу-бижикчи кижи мен — деп, Өскүс-оол аайын тыппайн муңгарап тулуп олургаш, даап сала каапкан эр чүвең иргин.
Хаан олургаш чугаалап-тыр:
— Харын-даа болган-дыр — дээш, Узуту хаан боду үш саазын кызыл бижикти боду бижип олуруп берген. Үш бижикти куйлап алгаш13, «че, номчу-бижикчи болзуңза, мээң бо үш бижиим, үстүү оранда, үш Хан-Курбустунуң холунга дүн-хүннүң чүс чеден беш кагар салгынының каш санында барып кирер эвес» — дээш, алдын мегежениң аразы-биле, Узутунуң улуг хааны чарлык-биле үндүр үрүп чорудуп-тур эвеспе. Доржу-даа санап олуруп берген. «Дүн, хүннуң чүс чеден беш кагар салгынында, даң бажы шара- хере, даш бажы сарыг-шокар хиреде, силерниң чарлык-биле үн- дүрүп чоруткан үш куйлуг бижииңер, үш Курбустунуң холунда кире дүже берди» дээш, Доржу-даа караан көрүп келген чүвең иргин ийин.
— Доржу күдээвис-даа шынап номчу-бижикчи кижи-дир. Ам эртенден эгелээш, улуг соскун дуганда бежен, алдан адан теве чүъгү, «Канчыыр», «Данчыыр», ном судурлар-үжүктерни чаңгыс хүннүң иштинде, күдээвиске номчудар-дыр — деп, хаан чугаалап олуруп-тур. Эртенинден эгелээштиң бежен, алдан теве чүъгү «Канчыыр», «Данчыыр» ном судурун номчуй-ла берип-тир. Ол-ла кежээ Доржу эңмелеп-сескелеп ыяң тыртып номчуп эрте берген.
— Ала сааскан кежи чагылыг Доржу күдээвис-даа төренин, ээзи бооп шыдаан-дыр — деп, хаандан чарлык бооп турган чүвең. иргин ийин.—Карааның огу, иштиниң көгү чаңгыс уруун чатка бээрде чаңгыс бодун бээр чаңныг чүвелер, беш сай эртинези-биле, беш кожуун малы-биле кады бээр кылдыр бижип чоргускан кижи эвес мен бе. Айның он бештиң хүнүнде Шулуун-Шуу даңгыназын эккеп бээр эвеспе. Бодуңнуң шыдалың-биле улуг өг орну белеткеп ап турар сен. Дөрт маганаңга баглаар дөрт сарыг хевисти мен бергеним бо-дур — дээш, берип олуруп-тур эвеспе.
Күжүр Доржу-даа алгаш, алдын-ала бугазын мунгаш, дедир- биеэги келген черинче Өскүс-оол чоруп каап-тыр эвеспе. Алдын-ала буга каш булганган соонда, далайдан үне халып кээп-тир. Кара-далайның кыдыынга, Аза-Дүрүүр хаанның ара-албатызынга- чедип келген чүвең иргин.
Күжүр Өскүс-оол, ара-албатызын чыып алгаш, дөрт маганазын дөрт чүкке кадааш, дөрт салбак хевизин дөрт маганага аскаш, улуг өөнүң орнун эжип эгелей берген-дир эвеспе.
Алдын салбак кудуруктуг ала бугазы-даа кара далайже кирип чоруй барып турган чүвең иргин ийин ам.
«Айның он бештиң хүнүнде келир үезинде кайыыртан келир чүве ирги, чеже кижи келир чүве ирги» деп, Өскүс-оол боданып, өг орну эжип турган эр чүвең иргин.
Айның он беш чаазының эртенинде Өскүс-оол көрүп турарга, үш чүктен үш кара булут диргели берген бооп-тур эвеспе. Үш кара булуттуң соңгу чүкте улуг кара булут көжүп келгештиң, хенертен улуг дааш-биле Чыжырт-дарс дээн соонда, улуг шөйбек кызыл от дүшкен соонда, эң улуг Курбусту кылаштап келген. Үш чүгүнге, үш катап чаңнык дүшкен соонда, ийи курбусту кылаштап олурган чүвең иргин ийин.
— Эки күдээвистиң, Доржунуң кылып белеткеп алган өөнүң орну бо-дур ам — дээш, улуг Курбусту хоюндан ак аржыыл ушта соккаш чайыптарга, тии чок, тос аът долганып четпес улуг ак өг болу берген-даа турган чүвең иргин.
Ортун Курбусту тургаш, хоюндан кызыл аржыыл уштуп эккелгеш:
— Соңгу үениң кызыл курт амытаны, кода-хүрээ, ара-албаты бол — дээш, кызыл аржыылын чаярга, кода-хүрээ, ара-албаты нептерей берген турган.
Эң биче Курбусту тургаш, хоюндан кара торгу аржыыл уштуп. эккелгеш:
— Беш кожуун мал бол —дээш, чаярга, мал-маган нептерей берген бооп-тур эвеспе.
Үш хаан Курбустулар-биле Доржу дөртелээн олурупкаш, ал-
дын хоо-домбуда ажын-чемин ижип-чип, хөөрежип олуруп турган чүвең иргин ийин ам. Доржу чай кадында үнүп келгеш-ле, «Шулуун-Шуу даңгыназы кажан-на үнүп кээр ирги» дээш, ыңай-бээр көрүп турар болган. Бир үнүп келгеш көрүп турарга, Өскүс-оолга «Аза-Дүрүүр хаанның кадынын чоп албаан сен?» деп турган көк баштыг, ушпа кырган шуваганчызы дөң кырында олуруп алган Өскүс-оолче холун чайып олурган чүвең иргин.
Көк баштыг ушпа кырган шуваганчы олургаш:
— Че, оглум, даңгынаңны тып алдың бе?— деп, Доржудан айтырып олурган.
Доржу олургаш:
— Та, угбай, көстүп кээр чүве-даа чок чүве-дир — деп, Доржу харыылаан.
— Оо, тенээңни-даа, оглум, эр бодуң эки-даа болзуңза, эр угааның арай багай-дыр. Үш Курбусту үш хонукта харын-даа манап олурар-дыр. Сен ам даңгынаны чеже-даа манаар болзуңза, сеңээ ол черле келбес ужурлуг. Курбустулар, үш хонуктан эртер болза, үстүү оранче үне бээр. Бо ак мал-маганың-даа, ара-албаты- даа чок болур* оглум —деп ушпа кырган шувагайчы Доржуга чагып олуруп-тур.
Өскүс-оол олургаштың:
— Курбустуларның даңгыназы чүзүнде, кайда туруп турар чүвел?— деп айтырган.
Шуваганчы олургаш:
— Ээ-даа, оглум, ам-даа балдырың катпаан, угаан кирбээн чаш-тыр сен. Бо дораан чоруткаш, Шулуун-Шуу даңгына биче Курбустунуң кежегезиниң адаанда хоо-тараа бооп хуулуп чыдып берген турар эвеспе. Ортун Курбустунуң алдын шүүрүн ачылап алгаш, «Биче катымның кежегези таагылай берип-тир, эде өрүп берейн» дээштиң, ортун Курбустуну «алдын шүүрүң берем, ка- тым» дээш, биче катыңның кежегезин өрүп, дырап берип туруңда, алдын хоо-тараа дүжүп кээр эвеспе — дээш, кадай чоруй барып- тыр.
Доржу ол-ла дораан кире халаан ояар:
— Биче катымның кежегези таагылай берип-тир, дырап берейн —дээш, ортун Курбустунуң шүүрүн ап алгаш, биче Кур¬бустунуң кежегезин дырай бээр орта, алдын хоо-тараа черге кээп дүжүп турган чүвең иргин ийин ам.
Хоо-тарааны алгаш, Доржу бир чарыынче даспыңче согуптарга, аксы «а» деп үжүк-биле бүткен алдын даңгына дөжек баарында олура дүжүп-түр эвеспе.
Курбустулар олургаш:
— Күдээвистиң эр угааны-даа эки-дир. Ам, Доржу, сагыш чок болдуң — дээштиң, үш Курбусту бот-боттарының арнынче көрүшкеш, иткилежип, каттыржып олурган чүвең иргин.
Улуг Курбусту олургаш:
— Бистиң-даа чанар үевис эртип бар чор. Бис ам аъттанып чоруур дээш белеткени бердивис — деп, улуг Курбусту чугаалап олурган.
Доржу-даа үш катынга белекке бээр дээрге чүзү-даа чок болуп келген мындыг бооп турган чүвең иргин ийин ам.
— Ала сааскан кежи чагымны боларга бээримге каяа алыр — дээш, Доржу муңганып келгеш, ийи ала карааның бирээзин тура соккаш, эң улуг Курбустуга тудуп-тур эвеспе.
— Иштимден төрээн төлүмнү берип олурар-дыр мен, Доржу. Күдээм ийи ала карааның бирээзин берип олурар чүве болганда, менде хомудал чүү боор — дээш, хоюндан сарыг аржыыл уштуп эккелгеш, орта ораап хойлап алгаш, үстүү оранче чүгле тевене ышкаш кылаш кынган иргин.
Ортун Курбустуга бир чарык холун кескеш, чаңгыс карактап, чаңгыс холдап тудуп бараалгап-тыр эвеспе. Ортун Курбусту Доржунуң карбагар кара холун ап алгаш, үстүү оранче алдын мөгежениң аразы-биле кылаш кыннып калган туруп-тур эвеспе.
Ам эң биче Курбусту катынга бээр чүве тыппайн баргаш, бир чарык кара будун кескеш, чаңгыс карактап, чаңгыс холдап, чаңгыс буттап тудуп бараалгап-тыр эвеспе.
Биче Курбусту олургаш:
— Эки күдээм дөрт мөчүзүнүң бирээзин кескеш берген чүве болганда, чүден-даа үнелиг-дир — дээш, кара аржыылынга ораагаш, үстүү оранче кылаш кынны берген чүвең иргин.
Алдын даңгына дөрт мөчүзү чок кижини мону канчаар дээш, Доржуну алдын олду кырында хөвең-хөөзү-биле шуглап каан чүвең иргин ийин ам. Ол дүне Доржу удуп чыдарга, дүжүнде даңгаар эртен үстүү орандан улуг Курбусту хаан каты тос өң челээш тырттынгаш, чедип кээп турар бооп-тур эвеспе.
— Бо диптиң кырында караа чок Доржу күдээм бар болгай, херелдиг карак-биле карактандырып каап көрейн адырам. Караа чок күдээм-биле кады бо диптиң кырында караа чок амытан карактаныр болзун — дээш, сарыг кадаандан Доржунуң ала караан ужулгаш, кадай шаапкаш, үстүү оранче чаңгыс кылаш кынны берген иргин.
Доржу эртен оттуп кээрге, караа чок боду карактанып келген, бүгү ямбы-дипти ийи ала караа-биле көре берген турган иргин ийин ам. Ол дүне ямбы-диптиң кырында караа чок амытан Доржу-биле кады карактаны берген чүвең иргин ийин.
Бир кежээ база-ла кадыны алдын олду кырынга хөвең хөөзү- биле шуглап кагган турган иргин ийин. Ол дүне Доржу дүжеп удуп чыдарга, үстүү оранда ортун хаан Курбусту каты, тос өң челээш тыртып алгаш чедип келген болуп-тур эвеспе.
— Бо диптиң кырында холу чок багай күдээм бар чүве —
дээш, аржыылының аразындан Доржунуң холун уштуп эккелгеш, кадап берип турган иргин ийин.
— Чаа, бо ямбы-диптиң кырында холу чок амытан бүгүдез» холданып хонзун — дээш, тос өң челээш тыртып алгаш, үстүү оранче кылаш кынны берген.
Ол дүне диптиң кырында холу чок амытан холданып хонгаа туруп-тур эвеспе.
Даартазында кежээ Доржуну алдын олду хөвең хөөзү-биле кадыны шуглап турган иргин ийин. Ол дүне дүжеп удуп чыдарга, эң биче Курбусту хаан каты тос өң челээш тырттынгаш, халдып бады келген турган чүвези иргин ийин ам.
— Буду чок багай күдээмге бут кадап бээр-дир — дээш, кара кадаандан Доржунуң будун уштуп бергеш, Доржуга кадап берген.
Бо диптиң кырында буду чок амытан бар болза, багай күдээм-биле кады буттанзын бо дүннүң иштинде — дээш, дээрже кылаш кыннып калган иргин ийин.
Ол эртен боолук баштыг, буду чок улус бутталып турган чүвең иргин ийин.
Алдын даңгына биле Доржу-даа эп-найыралдыг чурттап туруп турлар. Бир эртен туруп келгеш, алдын даңгына Доржуга чугаалап туруп-тур эвеспе:
Бо дүне дүжүмде үстүү оранда улуг Курбусту ачам-авамны улуг чаа-дайын келгеш, базып алган кылдыр дүжедим — деп даңгына чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Доржу олургаштың:
— Ындыг болза, им-демдек чок хунан шилги инектиң эртенги мыяан эргин орта каккаш, тодарады дүжевээже хоржок — деп чугаалап-тыр.
Даңгына-даа хунан шилги инектиң эртенги мыяан эргин орта каккаштың, тодарады дүжеп чыдып берген чүвең иргин ийин. Даңгына эртен удааш, эртен оттуп келгеш, дүжүң Доржуга чугаалап, төөгүп олуруп-тур:
Бо дүне дүжүмде ортун Курбусту хаан ада-иемни чаа-дайын келгеш, аппаарды — деп олуруп-тур.
Доржу олургаш:
— Ам эртен дөнен кара инектиң эртенги мыяактаан мыяан изии-биле доскаш, ол-ла дораан эргинге каккаш, аргажок тодарады дүжевээже хоржок эвеспе — деп, күжүр Доржу даңгыназынга чугаалап олуруп-тур.
Даңгына ол-ла дораан чүгүрүп чоруткаш, им-демдек чок дөнен кара инек чаа туруп келгеш, мыяктап турда, мыяан даңгына эдектеп алгаш, эргин орта каккаш, удуп чыдып ап-тыр эвеспе.
Эртен дан, бажында даңгына хоюнда удуп чыткан Өскүс-оолду оттур соккаш, дүжүн чугаалап-тыр эвеспе:
Ам эң биче Курбусту ада-иемни ханныг чаа келгеш аппарып турар болду —деп, даңгына Өскүс-оглунга чугаалап чыдып-тыр.
— Улуг чурттуң күрүзүнде бир чүве черле бооп турар-дыр, ынаар кайывыс үнерил, чаа?— деп, Өскүс-оол биле даңгына чугаалажып чыдып-тыр эвеспе.
Даңгына кезек боданып чыткаш, чугаалап-тыр:
— Сен үнер-дир сен ийин, Доржу, узак угаанныг эр кижи- дир. сен. Бир талазында, үш катыңның эргинин артап, эжиин ажып көрген эвес сен. Ийи талазында, үш кат-иеңниң арнын көрүп таныжар болгай. Үш талазында, ханныг чаа бар бооп турар хевирлиг чүве-дир. Үнмээже хоржок ийин, Доржу — деп, даңгына чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Өскүс-оол ол-ла дораан кара далайның кыдыынга келгеш, алдын-ала бугазынче үш медээ салырга, алдын-ала буга бүрээ- бүшкүүрүн чииледи, чер-дээрин сириледи бустап үнүп кээп-тир
эвеспе:
Өскүс-оол тургаш:
— Үстүү орандыва үш хаан Курбустуже үнер ужур таварышкан чүве-дир — деп, чугаалап олурган Өскүс-оол чүвең иргин.
Алдын-ала буга тургаш, чугаалап-тыр эвеспе:
— Үстүү оран үнер кижи болзуңза, алдын-ала аът бооп бээр кижи-дир мен — дээш, алдын-ала бугазы карак чивеш аразында алдын-ала аът бооп Өскүс-оолдуң баарында турар бооп-тур.
Өскүс-оол алдын-ала аъдын мөңгүн эзер, чүген-биле эзертээш, аайлап турда, даңгыназы аптыраазының иштинден буга кежи хөндүрге17 уштуп берип-тир эвеспе.
Өскүс-оол алдын аъдын эзертеп, чүгеннеп турда, улуг тайга дег алдын-ала аът бооп, хевир чүзүн кирип туруп-тур. Даңгына Өскүс-оолга чугаалап олуруп-тур эвеспе:
— Үстүү оран, алдыы оранга бодаарга, аажок делгем чер боор, астың халак, тенидиң халак. Бо тос өң солаңгы-челээш-биле тутчуп алгаш, үстүү оранга чедир ооң-биле тутчуп чедер эвес сен бе. Бо челээштен хоорлур болзуңза, азып тудуп өлгениң ол — деп, даңгына чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Өскүс-оол тос өң солаңгы-челээш-биле тутчуп алгаш, үстүү оранче алдын-сарала аъды-биле ужудуп чоруп олуруп-тур эвеспе. Үстүү оранга баарга, адыш оюу дег сарыг өртемчей ышкаш эвес, ужу-кыдыы чок оран бооп-тур. Күжүр Өскүс-оол кадынының «чарылбас сен» дээн тос өң солаңгы-челээжин эдербейн, бир айның үжен хонукта азып чоруп олуруп-тур эвеспе.
Бир-ле чортуп чоруурга, үш кызыл туруг туруп турган. Өскүс- оол ол үш кызыл туругнуң чанынга чортуп чедип келирге, үш кызыл туругнуң хевири бажың хевирлиг бооп турган чүвең иргин ийин. Өскүс-оол үш кызыл туругну үш, тос долганып тургаш, эң ортузунда кызыл туругдан кижи ыыды дыңнап каап-тыр эвеспе.
Өскүс-оол ол кызыл туругда кижи чурттап турар чүве-дир деп билип алгаш, кызыл туругже кирер эжик тыппайн, кызыл туругну долганып туруп берип-тир эвеспе.
Өскүс-оол бир-ле көрүп турарга, хаалга хевирлиг каптаазьш кара хая18 көстүп турар бооп-тур.
— «Каптаазын кара хаяны Өскүс-оол мен ажытпадым, Шулуун-Шуу даңгына ажыдып тур» — деп, ном номчуй кааптарга, каптаазын кара хая эжик бооп ажыттынып турган чүвең иргин ийин ам.
Кызыл туругнуң иштиндиве Өскүс-оол кире дүжүп келирге, үш хаан Курбусту кадайлары-биле кады арыг начын ажын-чемин делгеп алган, арагалап-найырлаан олуруп турган ийин ам.
Өл хаактың бажы дег саглаңайнып, чаш хаактың бажы дег эглиңейнип, үш катап, каты, кат-иелеринге бараалгап-ёзулап туруп-тур эвеспе.
Өскүс-оолду хаан катааттары кадыннары-биле эвилең-чымчаа- биле хүлээп алгаш, олбук-дүжүлгезинге олуртуп туруп-тур эвеспе аан оң. Өскүс-оол ёзулуу-биле үш катының, үш кат-иезиниң аразында олуруп алган шайлап чемненип олуруп-тур эвеспе.
— Силерниң алдыы оранда, силерниң даңгына урууңар болза үш дүне дүш дүжээрге, ада-иези чаадан барган кылдыр дүжеп туруп бээрге, мен силерниң кандыг чурттап олурарыңарны көөр дээш келдим — деп, Өскүс-оол чугаалап олуруп-тур.
Эң улуг Курбусту олургаш:
— Ол-даа шын чүве, оглум Доржу. Сени кат-иелериң көрүксээр боорга, ийи талазында бистиң бо чер-чуртувусту көрүп таныжып алзын дээш, силерни дүш дүжедип чоргузуп турган бис. Бистиң бо үстүү оранда азыраан малы чок, эдилээн эди чок, үш Кызыл туруг-хая иштинде турлаглай берген, чиге соңгу тайгада шулбу деп чүве нептереп тывылган, ону базып алырының сүмезин экер-эрлик күдээм силерниң-биле сүмележир дээш, үш дүне улай силерже дүш дүжедип турган бис — деп, улуг Курбусту чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Үш Курбусту каты олургаш, Өскүс-оолга алдын домбудан арагазын тудуп сунуп олуруп-турлар эвеспе.
Өскүс-оол олургаш:
— Ээ-даа, хаан-катааттарым, мен бо адыш оюу дег өртемчейге чурттап чорааш, анаа кижи албыстай бээр, элээр’ кижи эзирий бээр арага деп чемни ижип-чип көрбээн чемим-дир — деп, Өскүс- оол алдын хува дашказын дедир сунуп олурган эр чүвең иргин ийин ам.
Өскүс-оол ынавайн баарга, үш хаан Курбустуларның үш кадыны тура халышкаш, Өскүс-оолдуң чанынга аян тыртып ырлап тургаш, Өскүс-оолга ижиртип-даа турган чүвең иргин. Өскүс-оолдуң эзирии кылын халаң чорааш, үш хаан катындан ногаан шулбунуң кайда турарын, ооң күчү-шыдалын айтырып олуруп-тур эвеспе.
— Ооң күчү-шыдалын, арга-хоргазын чугаалааш чоор боор, оглум. Алдан ийи кара булутту тыртып алгаш, буза чаңныктадыр дээш булут артындан баарга, дораан көрүп кааш, улуг кызыл демир туругнун эң ханы алдынче кире бээр чүве болгай — деп, эң улуг Курбусту каты чугаалап олуруп-тур.
— Ол-даа чайлыг-ла херек-тир, катааттарым. Эртен меңээ аржамак20 ишти арагадан, бир доңга хорандан тутсуп бээр силер — деп, Өскүс-оол чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Эртенинде, бир аржамак арагазын, бир доңга хоранын ап алгаш, алдан ийи кара булут тырттынгаш, күжүр Өскүс-оол кара булутче кылаш кынны берип-тир эвеспе. Алдан ийи кара булудун улуг кызыл тайганың кырынга таваар оожум диргелдирип алгаш. Өскүс-оол булуттуң үстүнден харап көрүп олурарга, улуг кызыл тайганың арга чарыында, улуг аастыг кара-кара куйда кызыл Шулбулар имиңейнип турар болган. Ол кызыл тайгаже аржамак ишти арагазын чагдырып туруп берип-тир эвеспе. Чазылыг- чилбилиг шулбулар ону ишкеш, эзирип эгелеп туруп берген. Шулбулар эзирий бээрге, солагай холунда кара доңгадан, кара хоранын хоран чаашкын [кылдыр] чагзып туруп берген, хамык шулбулар хоран кара чаашкынны ишкештиң хораннанып, кырлып өлүп туруп турган чүвең иргин ийин ам. Шулбуларның кара чаңгыс хааны чүгле амылыг артып каап турар бооп-тур.
Күжүр Өскүс-оол кызыл туругнуң кырындан кый салгаш, шулбу хаанның өлүмү болур час хавааның ортузунда инениң үдү дег чаңгыс ак дүкче киир адып дүжүрүп-түр эвеспе.
Үш хаан Курбустуларның эң улуу бүдүү билип олургаш:
— Доржу-даа шулбуларны базып кагды — дээш, шулбуларның дунчулап турган22 улуг кызыл тайгазын чаңныктадып бадырыпкаң туруп-тур эвеспе. Өс*күс-оол ол мөгүдээштиң алдан ийи кара, булуттуң кырындан халааш, үш хаан Курбусту катының, үш хая өглерниң чартыын чара баскаш, алдыы оранда бодунуң өөнүң чартыын чара олуруп турган эр чүвең иргин ийин ам.
Өскүс-оол бир-ле хүн өгнүң ындыы талазында улуг бора тейниң кырынга кылаштап чорааш, хоранныг өжээнниг Бүрең хаанны сактып, өскен, төрээн Каңгай хемин сактып келгеш, бодаттынган-дыр эвеспе: «Кижи чурту хилеңниг, кижи чеми хирзиг боор чүве» болгай. Мээң өскен, терээн черим бо эвес, чуртум болур өскен, төрээн Каңгай хемниң суун ижип, кара чаштан өскен болгай мен. Каңгай хем чуртумче чоруптааже кайын боор» деп, боданып олуруп турган эр чүвең иргин ийин ам.
Өскүс-оол кадынынга келгеш, чугаалап-тыр эвеспе:
— Сен болза Аза-Дүрүүр хаанның кадыны, үш хаан Курбусту адалыг кижи болгай сен, мен болза Каңгай-Кара хемге кара
чаштан чурттап өскен, карачал кижиниң арыг ханындан төрүттүнген, карачал уксаалыг кижи болгай мен. Сээң үш хаан Курбусту адаларыңда дөргүл-төрелиң карачал улусту ээй көөр бе, эрбенниг көөр бе?— деп, Өокүс-оол кадынындан шыңгыы айтырып олуруп-тур эвеспе.
— Сагыжыңның каралыг деп чүвезин але, Доржу — деп, даңгына ыглай каапкаш, чугаалап-тыр:
— Оон бээр үр үе эртип тур. Үстүү орандан алдын өдүрек бооп алгаш, бо кара далайга эштип ойнап турумда, Аза-Дүрүүр хаан муң хуулгаазын кажар аргазы-биле мени тудуп алгаш, үр үеннң иштинде мени айбычылары-биле дора аажылап, бектеп шарып келген чүве. Мээң үш хаан Курбусту адаларым, Аза-Дүрүүр хаан ышкаш, улус ханы соруп, улус кулданыр, алыксак-чиксек эвес болгаш, Аза-Дүрүүр хаанга хол дегбээн чүве. Силерниң ачы-дузаңар-биле, силерниң алдын-ала бугаңар мени эки хүн хостап үпдүрген чүве — деп, алдын даңгына Өскүс-оолдуң тонунуң эдээндс бажын сыртай каап алгаш, ыглап чугаалап чыдып-тыр эвеспс.
— Дөрт даванныг адыгуузун мал-даа болза чыдар чыдынныг, оъттаар чсрлиг болур чүве болгай. Бо чырык өртемчейниң кырында чурттап турар кижи төрелгетенден төрүттүнген кижилер чурттап турар чурт-девискээрлиг, оран-савалыг болгай. Бис Каңгай-Кара хемге чурттазывысса, сээң үш Курбусту хаан адаларың «чурт чайлан турар» дээш ажына бербес ирги бе, кадын силер хорадаар ирги силер бе?— деп, Өскүс-оол айтырып олуруп-тур.
Даңгына олургаш:
— Чырык өртемчейде чурттап олурар улус болганывыста, каяа чурттаарын узак угаанныг эр кижи сен-не билир сен ыйнаан. Үстүү оранда мээң үш хаан Курбусту адаларым чоп хорадаар чүвел?— деп, даңгына харыылап олуруп-тур.
Күжүр Өскүс-оол кара далайының кыдыынга баргаш, алдын сарала кудуруктуг, алдын-ала бугазынче үш катап кый салырга, ала буга кара далайдан үнүп кээп-тир.
Өскүс-оол тургаш:
— Чалгынныг куш уязынга ынак боор чүве, кижи чуртунга ынак боор болгай. Каңгай-Кара хем чуртумче көжүп чоруур деп тур мен. Сен болза далай чурттуг болгай сен, кургаг чер кырынга чурттаар сен бе, азы далайыңга чурттаар сен бе?—деп, Өскүс-оол айтырып-тыр.
Алдын кудуруктуг алдын-ала буга тургаш харыылап-тыр:
— Сон бодуң карааң-биле көрүп, сеңээ далайның тиг чок хиндиннде чурттап турар Далаар-Дажы хаан-биле таныштырып чордум. Алдын-ала челени көрдүң ыйнаан, ол челеге мени баглап кааш, Далаар-Дажының өөнге кирериңге, сеңээ суй белек берип чагыг чагып орган хаанның алдын-сарала челезинге өскен мен.
Сээң чугаалап турарың шын-дыр, Доржу. Кижи чуртунга ынак болбайн аан. Мен бо кара далайдан үнмес мен — деп, алдын-ала буга харыылап-тыр.
— Доржу, сени утпас мен. Далай иштинде чурттап турзумза- даа, сеңээ кандыг-бир айыыл таваржы берзе, дуза чедирер мен — деп, алдын-ала буга чугаалап турган чүвең иргин ийин. Өскүс-оол-биле алдын-ала буга байырлашкан соонда, алдын-ала буга далайже шииңейнип кире берип-тир эвеспе.
Өскүс-оол ара-албатызын, мал-маганын, тин чок ак өөн көжүрүп алгаш чоруп олуруп-тур. Бүрең хаанның кода-хүрээзиниң бир хонуктуг черге чоруп олургаш, ара-албатызынга чугаалап-тыр:
— Силер чылып чоруп олуруңар. Мээң бичии чорук-херээм бар чүве — дээш, чылгызының аразындан кыскыл-сарыг аътты тудуп мунгаш, Бурең хаанның кода-хүрээзинге чедип кээп-тир.
Кыскыл-сарыг аъдын Өскүс-оол:
— Келген чериңче дедир чоруй бар — дээш, салып чорудупкаш, боду биеэги-ле сааскан кежи чагызын кедип алгаш, биеэги Өскүс-оол бооп алгаш, хаанның өөнге кире бээрге, кадын, хаан көзер ойнап, хөөрежип олуруп-турлар. Өскүс-оол хаанның дөрүнүң бажынга тура Дүшкеш, хаанның ажын-чемин ижип, чип алгаш, хаанче көргеш, хуналанып каап, кадынче көргеш, кошкарланып каап турган эр чүвең иргин. Өскүс-оол хаанның ай балдызы- биле хаанның бажын кышкырыпкащ кагарга, ийи башка барып-тыр эвеспе. Өскүс-оол боданган-дыр «Мооң ара-албатызы хөй болгай» деп, ону өлүрериниң аргазын тыппайй муңгагдап олурда, алдын-ала бугазы:
— Чүге муңгарай бердиң, Доржу?—деп айтырып-тыр эвеспе.
— Бо Бүрең' хаанның ара-албатызының кара сатыштыьш өлүргеш, карачал кижилерден төрүттүнген ак сеткилдиг кижилерни арттырып алырының арга-хоргазын тыппайн муңчулуп олур мен — деп, Өскүс-оол харыылап-тыр.
Алдын-ала буга олургаш:
— Орта муңгарааш чоор боор, Өскүс-оол. Ону мен билгей мен аан —дээш, ала буга үш катап чер-дээрни сириледи мөөрей каапкаш, согун дег аттыга берип-тир эвеспе. Удаткан чок Бүрең хаанның ара-албатызының дөрт хуваалдазын өлүргеш, бир хуваалдазын арттыргаш, ала буга чиге соңгаар аттыга берип-тир.
Өскүс-оол Бүрең хаанның ара-албатызынга Бүрең хаанның бора өргежээзин көжүрткеш, мал*маганын ара-албатызынга хүлээндиргеш, чоруп олурарга, көжүп чоруп олурар улузу чаа чоруп олурар бооп-тур.
Шыяан ам, күжүр Өскүс-оол-даа бодунуң эрте шагда чурттап турган Каңгай хемийге келгеш, улуг кода-хүрээзин тургузуп, өрген какпаан Каңгай хеминге өрген хап, чырык чаагай чуртталгазын тудуп, оюн оя, чириин чире чурттап чоруй барып-тыр оо.
