Шаан ам, шаанда Чаң-Алдын хаан чурттап чораан чүвең иргин. Ажы-төлү-даа чок, ийи ирей-кадай чүве-дир. Чаң-Алдын хаан ара-албатызындан ийи оол азырап алып-тыр.
Оон кадайы бир оол божупкан. Чаң-Алдын хаанның ийи азыранды оглу-даа, эң хеймер оглу-даа кончуг эрес эрлер бооп өзүп келген.
Чаң-Алдын хаан ордузунуң мурнунга яблоко тарып ап-тыр.
Яблокозу каш чыл болганда, кат-чимизин берип эгелей берген.
Оон дүнениң-не эртен туруп келирге, бир чуве яблокаларын чип кааптар апарып-тыр.
Чаң-Алдын хаан ара-албатызынга кадартырга-даа, черле яблоко чип турар чүвени тудуп чадап каан-дыр.
Ынчангаш ол ийи азыранды оглунга чугаалаан-дыр:
- Бир эвес силерниң кайы-бирээңер яблоко чип турар чүвени тудар болзуңарза, ол кижини шаңнаар мен – дээн.
- Ол кижи хептиң-даа эң экизин кедер, эт-септиң-даа эң экизин эдилээр – дээн.
Бир дүне эң улуг оглу барып кадарган чүве-дир. Эң улуг оглу дүн ортузу чедип чорда, удуп калган.
Даартазында дүне ортун оглу барып кадаргаш, база-ла удуп калган.
Оон хеймер оглу кадаргаш, черле удуваан-дыр.
Дүн-даа кончуг бүргег, караңгы турган. Канчангаш-ла көөрге, чиге соңгу чүктен кончуг, сылдыс ышкаш, чырык херел чоруп олурган. Келгеш, яблокага хонуптарга, алдын куш болуп-тур.
Оол алгырыптарга, алдын куш чиге соңгу чүкче ужуп чоруптуп-тур.
Эртенинде Чаң-Алдын хаан:
- че, канчалдың? – деп, айтырарга, хаанның хеймер оглу:
- Яблокону читпедим, ону алдын куш кээп чип турар чүве-дир – деп харыылаан-дыр.
Хаан бүзүревейн, яблокону барып ончалаарга, шынап-ла, чүве-даа чивээн болуп тур.
Оон хаан ийи азыранды оглун аъттың экизин тудуп мундургаш, аъш-чемин белеткээш:
- Алдын кушту тудуп эккелиңер! – дээш, чорудупкан чүвең иргин.
Оон үш чыл эрткен.
Чаң-Алдын хаанның ийи улуг оглу-даа сураг болган.
Оон хеймер оглу:
- Мен-даа ийи акымны сактып, ат болдум, соондан чоруптайн, ачай – деп, ээрежип туруп берип тур.
Чаң-Алдын хаан хеймер оглун:
- Чаш-тыр сен – дээш, чорутпайн туруп-тур.
Ынчаарга эң хеймер оглу үргүлчү дилээш туруптарга, Чаң-Алдын хаан чөпшээрежипкен чүвең иргин.
Оон Чаң-Алдын хаан эң эки аъдын сооткаш, аъш-чемин белеткээш, эң хеймер оглун аъттандырыпкан чүвең иргин.
Оол-даа чоруп-ла олурган, та кажанга, та чежеге чоруп келген чүве! Бир-ле дүне шылап, могааш, черге хонуп чыдырда, бөрү аъдын чипкен чүвең иргин.
Аъдының чүгле шагжагар хөрээ чыткан.
Оол аъттың хөрээниң иштинге кедеп чыдарга, бөрү хөрек иштинче бажын суккаш, чий берип-тир.
Хаанның хеймер оглу черле кайгал, ооржу кижи бооп-тур.
Кончуг аяар кедеп келгеш, бөрүнү сегирип алгаш, шимчетпейн барган.
Бөрү-даа оолдан:
- Тын оочулап берип көр, мени үш катап ажыглаар сен – деп, сөзүн-домаан берип-тир.
Оон оол-даа бөрүнү салыпкаш, «эр кижи бир углаан ажылын күүсетпейн баар болза, чүве канчап турар. Чок болза, өлүр, а бир эвес ойталаар болза, дөңгүр көбуга бооп төрүттүнер чүве болгай» дээш, чадаг чиге соңгу чүкче базып-тыр.
Оон базып-ла олурган, та кажанга, та чежеге чоруп келген кижи.
Бир черге орук аксынга келирге, аажок кижээ дөмей, ийи даш көжээ туруп тур.
Оон оол-даа көжээлерни сонуургап, кылаштап турарга, көк бөрү кылаштап чедип кээп-тир.
Оон оолдан:
- Аалың кайдал, адың кымыл, кайнаар бар чыдыр сен? – деп айтырып-тыр.
Оол:
- Мен-даа Чаң-Алдын хаанның хеймер оглу мен. Алдын кушту сүрүп чоруткан акыларымының соондан бар чыдыр мен. Орукка аъдымны бөрүге чидиртип алдым – деп-тир.
Бөрү тургаш:
- Чадаг кижи каяа чедер сен, дедир чорутсуңза – дээрге, оол-даа:
- «Эр кижи бир соругдаан чүвезинге четпеске, дөңгүр көк буга бооп төрүттүнер» деп улустуң үлегер чугаазы бар болгай. Ийиде, адамның чарлыы кончуг. Ынчангаш өлүр болза, өлүр дээш бар чыдар кижи мен – деп-тир.
Оон бөрү тургаш:
- Мен сеңээ үш дузаны көргүзер дээн кижи болгай мен. Мени бодуң-на шыдаар болзуңза, мени мунувут, мен чедирип шыдаар мен – деп-тир.
Оон оол-даа чүү боор, бөрүнү мунуплаткан.
Бөрү:
- Быжыг туттун! – дээн соонда, бөрү чер-дээрни шокарартыр халып-ла олурган. Та кажанга, та чежеге чоруп келген чуве, бир тайга кырынга үне халдып кээп турлар.
Даг артында дыка улуг бир ак өг туруп –тур.
Оон бөрү чугаалаан:
- дөө улуг ак өг демги алдын кушту азырап турар ө гол-дур. Ол эртине куш боор. Ону долгандыр таңныылдар кадарып турар. Бир эвес шыдаар болзуңза, барып оорлап алыр сен. Чүгле алдын куштуң уязын ап болбас сен – деп тур.
Оон оол-даа өөге кирип келирге, өг ишти чырык болуп-тур.
Оон алдын кушту көөрге, уязында удуп олуруп-тур.
Оол алдын кушту барып алырга, одунмаан.
Оол дедир салып кааш, №уязын албас болза, кайыын боорул, ачам уяны кайыын тыварыл» дээш, уязы-биле кады барып алырга, бир чүве кыңгырт-ла дээн.
Оон оолду таңныылдар тудуп алганнар.
Оон оолду бай кижи байысаап олуруп-тур эвеспе. Оол-даа дөгерезин чугаалап берип тур:
- Мен-даа Чаң-Алдын хаанның эң хеймер оглу кижи мен. Акыларымның соондан истеп чорупкан, алдын кушту тудуп алыр дээш, чоруткан улус ис чок читкен. Мен база бо кушту оорлап чыткаш, туттуруп алдым – деп-тир.
Оон куш ээзи:
- Бир эвес ындыг-ла эрес оол болзуңза, Даскыл-Кара аъттыг Даспылдай мөге деп кижи бар. Ооң Даскыл-Кара аъдын меңээ оорлап эккеп бер. Оон сеңээ алдын кужумну уязы-биле катай бээр мен – деп-тир.
Оон оол-даа бөрүзүнге чедип келгеш, «туттуруп алдым» деп тур.
- куш ээзи мени «Даспылдай мөге деп кижиниң Даскыл-Кара аъдын оорлап эккеп бер» дидир – деп муңгарап чугаалап-тыр эвеспе.
Оон бөрү-даа:
- Ооң уязын чоп ап алган сен, өлбээн бодуң ам өлүр дээн-дир сен, човаваан бодуң ам човаар дээн-дир сен. Дедир чанганың-на дээре боор – деп-тир.
Оол-даа:
- Эр кижи соругдаан чүвезинден ойталаар болза, дөңгүр көк буга бооп төрүттүнер чүве болгай. Ийиде, хаан адамның чарлыы кончуг. Өлүр болза, өлүр, дедир чанмас мен – деп-тир.
Бөрү дээрге:
- Ол Даскыл-Кара аът аът эвес-тир, делегейни бир дүне дескиндир маңңап кааптар. Даспылдай мөге дээрге эргектиг кижи аткылажып болбаан, эгинниг кижи хүрежип болбаан кижи-ле болгай – деп-тир.
Оон бөрү-даа:
- Асыкм-сөзүм берген кижи болгай мен. Ам канчаар, чедирер болган-дыр мен – дээш:
- Быжыг туттун! – дээн.
Та кажанга, чежеге чоруп келген улус. Бир-ле хүн даг кырынга үне халдып кээп турлар.
- Дуу о лак өгнү көре-дир сен бе? Даспылдай мөгениң өө ол боор – деп-тир. - ϴгге баргаш, шыдаар болзуңза, аътты оорлап-ла алыр сен. Чүгле эзер-чүгенин албас сен – деп чагып олуруп-тур.
Оон оол-даа өг чанынга чедип келирге, Даскыл-кара аът баглаашта турган. Ону долгандыр ыт-куш баглаан, кажыр кара бууралар, бугалар бар бооп-тур.
Оол кончуг аяар келгеш, Даскыл-Кара аътты чедерге, четтингир болуп-тур эвеспе.
Дедир баглап кааш, «эзер-чүген чок аътты, чүу аъдым дээрил мону» дээш, өгже кирип келирге, база кым-даа билбээн.
Эзер-чүгенни апкаш, үнүп чыдырда, кыңгырт-ла дээн.
Оолду-даа хамык ара-алшбаты бүзээлеп сегирип алган.
Даспылдай мөге-даа:
- кайыын келген сен, адың кымаыл, кайнаар бар чор сен? – деп айтырып олуруп тур эвеспе.
Оол-даа чүнү-даа чажырбайн, ижин-кара чокка дөгерезин чугаалап берип тур:
- Мен-даа Чаң-Алдын хаанның хеймер оглу мен. Алдын кушту сүрүп чоруткан акыларым ис чок чиде берген, оларның соондан истеп чорупкаш, алдын кушту оорлапкаш туттуруп алганым бо дийин. Мени «Даскыл-Кара аътты оорлап эккеп бээр болзуңза, алдын кушту уязы-биле алыр сен» деп куш ээзи аазаан чүве. Ынчангаш Даскыл-Кара аътты оорлап чыткаш, туттуруп алганым бо-дур йиин – деп, оол чугаалап олуруп тур эвеспе.
Ынчаарга Даспылдай мөге оолдуң кажар-оптуун сонуургап:
- Мээң чадап каан Алдын-кызымны сен-ен оорлап шыдаар-дыр сен – деп-тир.
- Оорлап эккелзиңзе, мээң Даскыл-Кара аъдымны эзер-чүгени-биле алыр сен – деп-тир.
Оон оол бөрүге чедип кээп-тир.
Бөрү:
- Чүү болдуң? – деп айтырарга, оол:
- Туттуруп алдым. Даспылдай мөге мени «алдын даңгына оорлап эккеп бер» дидир – деп, чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Бөрү-даа:
- Ам-на өлбээн бодуң, өлүр дээн-дир сен, човаваан бодуң човаар дээн-дир сен, дедир чоруулу – деп-тир.
Оол-даа:
- Мен-даа эр кижи болгай мен. Эр кижи соругдаан соруун кылбаска, дөңгүр көк буга бооп төрүттүнер чүве болгай. Ийиде, адам хаанның чарлыы кончуг – деп-тир.
Ынчаарга бөрү-даа:
- Ындыг болза, чоруур бооп-тур бис, олурувут – деп-тир.
Оол-даа туттунгаш, олуруплаткан. Бөрү-даа чер-дээрни шокраңнадыр каш херилгеш, каш хемни, каш дагны ашкан соонда, даг кырынга үне халдып кээп-тирлер.
Бөрү тургаш:
- Дуу хемде ак өргээни көре-дир сен бе? Ол болза Алдын-кыстың өө ол боор. Че, ам шыдазыңза, оорлаар-ла, шыдавазыңза, маңаа өлүр-ле бооп тур сен ийин. Алдын-кысты алырыңда чүгле алдын сыртыын ап болбас сен. Ол дээрге эртинези-ле болгай – деп-тир.
- Алдын-кыстың чаңгыс кырган адазы бар. Аңаа туттурар болзуңза, өлгениң-не ол – деп, чагып олуруп-тур эвеспе.
Оол-даа чүстүг сиген сый баспайн чорааш, өгге кирип келирге, кым-даа билбээн. Оол-даа көөрге, дөрде эрин салы эгин четкен, сегел салы курлак четкен, кырган ашак удуп чыдар. А алдын хуудус кырында алдын сыртык сыртанган, Алдын-кыс удуп чыдып-тыр.
Оол-даа Алдын-кыстың чараш-чаагайын магадап: «мээң адам Чаң-Хаан бооп чоруур кижи-дир, а алдын даңгыназы кайыл, Даскыл-Кара аъдыл, алдын кужу кайыл? Бо бүгүнү алыр болза, магалыг-ла чүве-дир эвеспе» деп боданып олуруп-тур.
Оон Алдын-кысты барып көдүрерге, одунмаан. Дедир барып салып кааш, «алдын сыртыын кааптарга, кайыын боор. Бүгү-ле эртинези ында чүве» диди чоп?» дээш, сыртыы-биле барып көдүрерге, бир-ле чүве кыңгырт –ла дээн.
Оолду шимчетпейн барганнар.
Ашак-даа дөжээнден туруп келип:
- Кай бар чор сен, адың кымыл, аалың кайдал? – деп тур.
Оол-даа:
- Адам адаан адым-даа чок, чиге мурнуу чүкте Чаң-Алдын хаанның эң хеймер оглу кижи мен. Бодум, алдын кушту тудуп эккээр дээш, чоруткан азыранды ийи акым ис чок читкен, оларның соон соңнап, изин истеп чорааш, алдын кушту оорлап чыткаш, туттурган кижи мен. Ынчаарымга, куш ээзи «Даспылдай мөгениң Даскыл-Кара аъдын оорлап эккеп берзиңзе, алдын кушту уязы-биоле бээр мен»№ деп аазаан кижи. Ынчангаш Даспыл мөгениң Даскыл-Кара аъдын оорлап чыткаш, тутуруп алганым ол-дур ийин. Даспылдай мөге «бир эвес меңээ Алдын-кысты оорлап эккелзиңзе, Даспыл-кара аъдымны бээр мен» дээрге, Алдын-кысты оорлап чыткаш, тутутуруп алганым бо-дур ийин – деп, оол чажырбайн, чугаалап берип-тир.
Ашак олургаш:
- Уруум, чаңгыс уруум сеңээ бербес мен. Моон ам чоруп-даа шыдавас сен – деп-тир.
Ынчаарга оол олургаш:
- Мен аът-хөлүм оъткарып, ажаап алыйн – деп-тир.
Оол-даа ол чоруткаш, бөрүзүнге чедип келип-тир.
Бөрү тургаш:
- Чүү болдуң? – деп.
Оол:
- Туттуруп алдым. Ашак-даа «моон чорувас сен, чоруур-даа болзуңза, мээң белеткеп каан аъш-чемимни ишкеш, чоруур» диди – деп чугаалаан.
Бөрү бодангаш:
- Ээ, сен-даа ам кандыг-бир арга-биле уругга ужуражыр болзу̶ңза, эки-дир – деп-тир.
Оол эртенинде келирге, ашак-даа аъш-чем белеткээн, чай чок туруп-тур.
Оол-даа уруг-биле ашак дыңнаваанда, чугаалажып-тыр.
Оол-даа:
- Мен чиге мурнуу чүкте Чаң-Алдын хаан деп кижиниң эң хеймер оглу кижи мен. Алдын кушту сүрүп чоруткан акыларым ис чок читкен. Оларның соон соңнап, изин истеп чорааш, алдын кушка келгеш, ону оорлап чыткаш, туттуруп алган кижи мен. Оон куш ээзи «меңээ Даспылдай мөгениң Даскыл-кара аъдын оорлап эккеп бээр болзуңза, сеңээ алдын кужумну уязы-биле кады бээр мен» деп аазаан чүве. Мен ол чоруткаш, Даскыл-кара аътты оорлап чыткаш, база тутуруп алырымга, мени Даспылдай мөге «сени оорлап эккеп бер. Мен куяк кылып алыр кижи мен, оорлап эккеп берзиңзе, Даскыл-кара аъдымны эзер-чүгени-биле бээр мен» деп аазаан чүве. Ынчангаш сени оорлап чыткаш, тутутрганым ол-дур. Сээң адаң мени «моон чорувас сен, чоруур-даа болзуңза, мээң эртен белеткеп каан аъш-чемимни чигеш, чоруур сен дидир – деп чугаалап-тыр.
Уруг олургаш:
- Ачамның сагыжы кара кижи болгай. Сеңээ аъш-чем ижиртир деп турар чүвези хоран-дыр. Ол тавактарны солуп шыдаар сен бе, кандыг сен? – деп-тир.
Оол тургаш:
- Шыдаар мен – деп-тир.
Өгге кирип келирге, олбук кырында аъш-чемин ашак делгеп салыпкан олуруп-тур.
Оол-даа ашак эскербейн баар аразында ашактың таваа-биле бодунуң таваан сола кааптып-тыр.
Ашак чемненгениниң соонда, дораан аскындан көвүк шурап төгүлгеш, мөчүй берип-тир.
Уруг-даа:
- ачамны дөрт дагның ортузунда оргу шөлге хөоржүдүп каар бис – деп-тир.
- Аъдың бар ийик бе? – деп айтырган.
Оол тургаш:
- Аъдым-даа чок, чер бөрүзү мунуп чоруур кижи мен. Корга бербес сен бе? – деп, оол айтырарга, уруг тургаш:
- Сээң мунуп чораан чүвеңден чоп коргар мен? – деп-тир.
Оон Алдын-кыс биле оол бөрүге чеде бергеш:
- Ашакты-даа хораннап кааптывыс – деп-тир.
Оон үжелээн байыр-наадымын эрттиргеш, амдыы ол-ла уругнуң айтып бергени дөрт дагның ортузунда оргу шөлге хөоржүткеш, алдын, мөңгүн эртинезин алгаш, оон өскезин өрттедипкеннер-дир.
Оол-даа чүү боор, уругнуң алдын хуудузун, сыртыын дөженгеш, уругну бодун мурнунга ушкаргаш, Даспылдай мөгениң аалының артында даг кырынга үне халдып кээп-тирлер.
Оон үжелээн сүмележип-тирлер эвеспе.
- Че, ам канчаарыл? – деп, бөрү айтырып-тыр.
Оол олургаш:
- Ам канчаар боор? Алдын-кысты Даспылдай мөгеге куяк кылдыр аппарып-ла бээр мен ыйнаан. Мен эр кижи болгай мен, сөглээн сөзүмнү качнап күүскетпес мен – деп-тир.
- Алдын-кыс чок болза, меңээ Даскыл-Кара аът-даа чок, Даскыл-Кара аът чок болза, алдын куш-даа чок-ла болгай – деп-тир. – А мээң кол-ла сорулгам алдын куш-ла болгай – деп, оол чугаалаан.
Алдын-кыс-даа ыглап-сыктап барган чүвең иргин.
Ынчаарга бөрү тургаш:
- Мен Алдын-кыс болуп, хуулуп алыйн, ынчангаш сен мениДаспылдай мөгеге аппарып бер – деп-тир. – Ынчангаш сен Даскыл-кара аъдыңны ап алгаш, силер чер чедип бар чыдыңар, а мен сооңардан чеде бээр мен – деп-тир, бөрү.
Шыяан ам, бөрү-даа Алдын-кыс бооп хуулуп алгаш, оол-биле Даскыл-Кара аъттыг Даспылдай мөгениң аалынга чедип кээп-тирлер.
Даспылдай мөге-даа Алдын-кысты эккелгени дээш, улуг байыр-наадымны кылып туруп-тур.
Чаң-алдын хаанның хеймер оглунга Даскыл-кара аъдын эзертээш, чүгеннээш, мундурупкан чүвең иргин.
Оон оол Алдын-кыс-биле бөрүнүң чагыы-биле чер чедип алыр дээш хапканнар.
Алдын-кыс бооп хуулуп алган, бөрү-даа чүзү боор, Даспылдай мөге-биле кады кежээ чыдып ап-тырлар.
Оон улус удуй бээрге, бөрү-даа Даспылдай мөгени үзерлеп каапкаш, алдыртпайн барып-тыр.
Оон чоруп-ла олургаш, Алдын-кыс биле оолга чедип келген-дир. Бөрү-даа:
- Бис-даа ам чарлып чоруулуңар, алышкылар бооп артып каар бис – деп тур.
Оол тургаш:
- Мен-даа алдын кушту сүрүп чоруткан ийи азыранды акыларым ис чок читкен улус болгай. Оларны тыппайн, канчап чоруур мен? – деп-тир. – Мен эр кижи болгай мен. Эр кижи соругдаан соруун канчап күусетпес боор? – деп-тир.
Бөрү тургаш:
- Сээң ийи акыларың ойлук чок, өодежок улус чорбадыве. Орук аксында кел чыткаш, чүнү көржүк сен7 – деп айтырарга, оол:
- Ийи даш көжээ-ле көрген мен, бирээзи арнып алган турар – деп-тир.
Бөрү тургаш:
- Сээң акыларың болза ол-дур. Орукка кел чыдарымга, ийи кижи чоруп олурарга:
- Кайнаар бар чыдыр силер, оолдар? – дээримге:
- «Кайнаар-даа бар чытса, сеңээ хамаан бе, араатанга» дээнгнер. Оон мен «чорууңар чогувазын дээримге, бирээзи менче арны бээрге, мени кудуруум-биле домнаптарымга, көжээ апарганнар – деп-тир.
Оол-даа:
- Эр кижи канчап сөглээн сөзүн күүсетпес боор? – деп, муңгарап олуруп-тур.
Бөрү ынчаарга оолга довурак бооп берип-тир.
- Баргаш, даш көжээлерже чажыптарыңгар, акыларың дирлип келир – деп-тир.
Оон чарлырда, бот-боттарынга көрүп чорпуур кылдыр чүве бергеннер.
Оон бөрүге согун чазап бергеш:
- Бир эвес чүү сойлуп азы хажый бээр болза, мени өлүп калган-дыр деп билип алыр сен – дээн, а бөрү оолга чүүн, дүгүн чулуп бергеш:
- Бир эвес ыйбала бээр болза, мени өлген деп билип алыр сен – дээн.
Оон үжелээн байырлап-наадымнааш, чарлып чорупканнар.
Оол Алдын-кыс-биле ийи даш көжээге чедип кээп-тирлер.
Оол бооп каан довураан чажыптарга, акылары дирлип кээп-тирлер.
Оон алдын кужун уязы-биле ап алгаш, Алдын-кызын эдертип алгаш, акылары-биле чанып чорупканнар-дыр.
Бир-ле орукка хонуп чыдырда, ийи акызы чугаалажып чыдып турлар эвеспе.
- Бис адавыстың чарлыын-даа күүсетпедивис, алдын куш-даа тудуп эккелбедивис, эр улус аскы-сөзүвүстү күүсетпээн кончуувусту! Бо дуңмавысты өлүрүп каапкаш, алдын кушту, Алдын-кысты ап алгаш, адавыска чеде берээл – деп, сүмележип чыдып турлар.
Ол дүне ийи акызы эң хеймер дуңмазын өлүрүп каапканнар.
Оон йии акызы алдын кушту, Алдын-кысты ап алгаш, адазының аал-оранынга чедип кээп-тирлер.
Оон ада-иезинге:
- Орук-олчалыг чордувус – деп, Чаң-Алдын хаанга ийи азыранды оолдары хөөреп олурганнар.
Чаң-Алдын хаан эң хеймер оглун айтырып-тыр.
Ийи улуг оглу:
- Эң хеймер дуңмавысты бөрү чазарлап каапкан – деп-тирлер.
А Алдын-кысты айтырарга:
- Эртен оттуп келиривиске, анаа-ла өлүп калган чыткан чүве – деп-тир.
Чаң-Алдын хаан-даа өчүк будалырга, ийи улуг оолдарынга сестип, каразааш, кара өгге суктуруп кааш, а Алдын-кысты тускай өг өглээш, олуртуп каап-тыр.
Бөрү бир-ле халып чорааш, дуңмазының берген согунун көөрге, чүү үрелип, хайыже берген болуп-тур.
Бөрү-даа «дуңмам айыылга таварышкан-дыр» дээш, изин истеп чоруптарга, дуңмазы бо соктуруп каапкан чыдып тур.
Бөрү-даа дуңмазының чанынга дуңмазын чайның изиинге кадырбайн, кыштың соогунга доңурбайн кадарып, камгалап чыдып-тыр эвеспе.
Бир-ле хүн чыдырда, үш кускун ужуп келгеш, оолдуң караан соктай бээр орта, бөрү-даа кускуннуң бирээзин сегирип ап-тыр.
Ол кускунун боостаалап, өлүрер деп баарга, ийизи ужуп чоруй барган кускуннарның бирээзи ие кускун дедир ужуп чедип келгеш:
- Оглумну черле өлүрбейн көр – деп, тын оочулай берип-тир.
Бөрү чыткаш:
- Бир эвес мээң дуңмамны диргизип бээр болзуңза, оглуңну салыптар мен, а бир эвес мээң дуңмамны диргизип бербес болзуңза, оглуңну өлүрүп каар мен – деп-тир.
Ол ийи кускун-даа дээрниң Тевене-Ногаан даңгыназынга баргаш:
- Алдыы оранга чоруп чорааш, бир өлген оолга таварыштым. Мээң оолдарым бирээзи ооң караан соктай бээрге, бөрү тудуп ап чыдып калды. «Оглумну салып көр» деп дилеп чададым. «Мээң дуңмамны диргизип бээр болзуңза, оглуңну салыр-ла мен» дээш, мээң оглумнуң амы-тынын алыр аргазы чүү ирги? Силерден арга-сүме айтырып келдим – деп, демги кускун ие даңгынадан дилеп-тир эвеспе.
- Чиге соңгу чүкте, кара далайның ээргиижинде өг хире көвүк бар-дыр. Ол көвүктү кым-даа чедип чадаан чүве болгай. Бир эвес ол көвүктен алгаш, оолдуң аскынче дамдыладыптар болзуңрза, оол дирли бээр-дир – деп-тир эвеспе.
Оон демги ийи кускун-даа чүү боор, ужуп чорупканнар. Баргаш, чоруун чогуткаш, кээрде бергедеп, чалгыны сыйлып, даван-даяа кестип, хорлап калган кылаштажып чедип кээп-тирлер.
Келгеш, оолду диргизип алган. А демги оол «эттир удуп калган мен» деп бодаан.
Бөрү акызы тургаш:
- Чок, сени чайның изиинге изиглетпес, кыштың соогунга доңурбас дээш, бо хире хиленчектенип келдим. Бо кускуннарның бирээзин бдаза баглап алдым, сени дээш – деп, дуңмазынга тоолун тоолдап берип оруп-тур эвеспе.
Бөрү алышкылар-даа, демги кускуннар-даа экизин чугаалажып, каттыржып, багын чугаалажып, ыглажып олурганнар-дыр эвеспе.
«Арган-дорган, баскыраан улус оъттуг-суглуг черже үнүп, бичии демгереп алыылыңар» дээш чорупканнар.
Чаа, бөрү алышкылар аң-меңин өлүрүп, эъдин-чемин үндүрүп-ле бергеннер. «Маа бис-даа дем кадып, амы-тынывыс-дыы алзыштывыс. Ам бис-даа чоруптаалы» дээш, оол бөрүзүн мунгаш, хааннын аалын чанынга хап кээп-тир. Келгеш, бөрү тура дүшкеш:
- Чок. Бис мынчаап чоруп болбас, мен сеңээ үш дузалаар дээн-не болгай мен. Үш катаеп тынның алдым-даа. Эр кижи чажыт эртемниг болур чүве болгай. Эр кижи эртемин чажырар, мый-ыт дыргаан чажырар чүве. Ынчаарга мен көк баштыг хелиң болуп алыйн, ынчангаш ордуга барып кылаштажып чеде берээл – деп-тир.
Хамык чонну эртип, оол биле хелиң ийи-даа чорупканнар.
- Мээң тыным алган ирем дийин бо – деп, оол чонга мынчап чарлап чорааш, эрте берген.
Ордуга чеде бээрге, оолду, хелиңи-биле хаан, кадыны-биле амырап-өорүп, хөлчок-ла уткуп алганнар.
Хаан-даа бодундан биче дөрт хаанны чалааш, кончуг бижээчини тургускаш, оглу биле демги хелиңни эккелгеш, херекти истеп эгеелп-тир эвеспе.
Ийи оол-даа алдыртпас, «хелиңни бис эккелдивис» дижир, а хаан бир уругдан айтырган:
- Бо хелиңни көрген сен бе? – деп.
Бирээзи:
- Чок! – деп.
Хелиң тургаш:
- Ындыг болза, сени мен ушкарып чордум, шак мынчаан хуулуп алгаш – дээш, бөрү кылдыр хуула сопкан.
Ынчаарга ам «ийи оолдуң бажын ап өлүрер» деп доктааткан.
Ынчаарга бичии дуңмазы тургаш:
- Мен акыларымга өлүп каарын чер күзевес-тир мен, оларны шуут шөлүпес, кандыгыл? – деп айтырып тур эвеспе.
Ын6чаарга оолдуң дилээнге чөпшээрешкеннер.
Бөрү тургаш:
- Бо Чаң-алдын хаан кончуг эки кижи, ынчаарга шаанда мээң авам тос оол төрээн, сези өлген, мен чааскаан арткан кижи мен. Мээң тынымны алган хаан чүве, ынчангаш авам чагаан чүве, «ол хаанга дузалаар сен» деп, ынчангаш дузамны көргүскеним ол. Хаанның оглунуң тынын үш катап алдым! – дээш, бөрү аңдаштаныпкаш, бөрү апаргаш, аргаже хап кире берген.
Соондан улус «көк-хелиң» деп алгырып туруп каап-тыр эвеспе.
Демги хамык дүжүметтер, байлар, хааннар дугуржуп эгелээн, оолду канчаан шаңнаарыл деп.
Чаа, оолду хаан адазының орнунга олуртуп, Алдын-кыстың ашаа болдурар деп дугурушкаш, айыр-доюрун кылып-ла эгелээн.
Оолду чалап чадааннар. Оон иези кээп, оолга мынча деп-тир:
- Орта сен бе, адазының орнунга оглу оруп, иезиниң орнунга кызы орар ужур-дур. Хүндүлээрге, хүндү билбес, орта сен бе, бар – дээш, кадай оглунга арага ижиртип аар орта, ол эзирээш:
- Че, ындыг болза, барайн – дээш, демги айыр-дойур болуру-биле чыглып турган өонче чорупкан.
«ϴрегеде улустуң аяк-шынаа чайгылып, төктү бээр, чүу болду?» дээш, көорге, оол кел чыткан. Чер шимчеп турган. Өгде орган чалаттырганнар:
- Эртиңер, дөрже саадаңар – деп, оолду дөрде дөрт буттуг ширээже эрттирипкеннер.
Оол баргаш олуруптарга, ширээ чуурлу берген. Дөрт буттан дөрт янзы дириг араатан үне халып кээп-тир эвеспе.
Оон демгилери корткаш, үне халчы берген, а Алдын-кыс тургаш, аржыылын чайыптарга, демги арзылаң, пар дээш дириг амытаннар чиде халчы бергеннер.
Оон хамык чүве соскаан дээш, дөрт хаан чанары-биле үнүп бар чыдырда, Алдын-кыс бирээзин ап чыдып калгаш:
- Ынчаарга силер сөолүнде чоруй барыңар – деп-тир.
Ынчаарда үш хонгаш, өг эде өглээр чүве болгай деп. Үш хонуу-даа чедип келген. Оон Алдын-кыс биле оол эде өглеп, ажылын кылып туруп-тур эвеспе.
Оон хаан келгеш:
- Хаан кижи кара ажыл кылбас, карачал кижи кылыр чүве – дээрге, оол орта чөпшээрешкен чүве чок болган.
Оол-даа адазының өонге келирге, даштын хамык таңныылдар турган. Оол таңныылдардан:
- Силер чүге мында турар силер? – дээрге, таңныылдар тургаш:
- Бистиң черле хаан-төрелим ёзу-чуруму мындыг – деп-тирлер.
- кыш-чай-даа чок хаан аданы камгалап турар – дээннер.
Өгге кирип келгеш, адазындан оол айтырган:
- Бо даштын таңныылдарның херээ чүү чүвел? – деп.
Хаан олургаш:
- Хаан ширээзинге саадап деп чүве ындыг чүве боор, оглум – деп-тир.
- Хаан дүжүлгези деп чүве мындаа буступ калган ол чүве бе? – деп, оглу айтырган.
- Ийе, ол-дур, оглум, сээң буза олурупкан чүвең – деп, Чаң-Алдын хаан чугаалаан.
Оол олургаш:
- Мен чаа байдал-биле чурттаар мен. Меңээ таңныылдар-даа турбас, оларны хостаар ара-албатыны база аар-берге ажылындан хостаар, мал-маганның чартыын үзүп бээр мен – деп-тир.
Оол бодунуң өөнге келгеш, паштаныкчыларынга чугаалаан-дыр:
- Бис ам аныяк улус-тур бис. Боттарывыс ыяшты чарып, суглап, паштанып ижиплеткей бис. Силер бүгү кадарып турар малыңарның чартыын ап алгаш, ажы-төлүңерге бериңер. Чай, кыш чок кадарып-ла чоруур, а боттары ээ-даа болбас, ындыг деп чүве канчап турар боор? – деп-тир.
Ынчаарга паштаныкчы ирей-кадай-даа ынашпас:
- Ындыг деп чүве канчап турар боор? Хаан ада-өгбевиске канчап бараалгавас боор бис? – деп-тир.
Эң хеймер оол-даа паштаныкчы ирей-кадайга малының чартыын үзүп берген. Ирей-кадай-даа алгап-йөрээп турган.
Чаң-алдын хаанның эң хеймер оглу адазының көрбээнин көрүп, алдын куш, Алдын-кызының күжүн билгеш, хамык таңныыл, ара-албатызын аар-берге ажылдан хостааш, оюн оя, чигин чире чурттап чоруй барып-тыр оо!
Алган дөзү:
Тыва улустуң тоолдары (Тываның тоолчуларының II дугаар следунуң материалдары) / тург. С.М. Орус-оол. – Кызыл, 2012. – Ар. 234 – 251.