Ынчан өөвүс авамның ада-иезиниң аалы-биле Хемчиктиң Чанагаш-Аксы деп черге кады чурттап чораан улус чүве. Ол үеде чоок-кавының аалдары тараазын Хемчик алаактарынга тарааш, ону дуруяалар болгаш кас, өдүректер саза базып кагбазын дээш, чыраа-биле долгандыр дестеп каар турган. Тараазын дестевээн улус тараа албаан, куш аппарган дижир болган.
Бир-ле орай күзүн чаъс-бораңныг эртен аалывыс кыры-биле чоогу кончуг хөй-ле узун-узун моюннарлыг куу деп мөңгүннелчек улуг ак куштар алгыржып ужуп эрттилер. Олар удаткан чок ыыт-шимээнниг дедир эггеш, Хемчик алаактарынче шиглей ужуп киргеш, дыка-ла үр болдулар. Чеже боор, дескинип туруп-туруп, чөөн чүкче углай ужуптулар. Бирээзи чаза базарга, арай деп чорааш, ээп ап бар чорлар. Ачам суг кедек черге чурттап чораан болгаш, ындыг улуг ак куштарны бир-ле дугаар көрүп, аажок магадап турган мен. «Кууг-кууг» кылдыр эдер, чалгыннарының адаа кызылзымаар өңнүг куштар болду. Оларның соондан дыка-ла үр көрүп турдум. Олар булуттар аразынче ырадыр шымнып кире бээрге:— Орук-суурга менди-чаагай чоруңар!—деп күзеп, ол изиг оран та кайда чүве деп, бодумга айтырыг салып туруп калган мен. Ол-ла кууларның чоруп чадап, ыыт-шимээнниг хөлзеп ужуп турганын аал ишти пат-ла кайгап олурдулар.
Дээр аязы бээрге, кырган-ачам мени ушкарып алгаш, тараа кылып турар оолдарынче чорупту. Тараада даайларымга чедип келдивис. Демги кууларның дүвүреп, чоруп чадап турган чылдагааны мындыг болду. Даайларым оолдар тараазын долгандыр дестээш, кезек-кезек чириктер кылгаш, аңаа хөне саваа-биле дузактар салып алган улус чүве-дир. Ол дүне чогум кайы орандан ушкан куулар ийик, куштар пат-ла турупкаш, кезек дыштанып алыр дээш, тараа шөлүнге хонупканнар боор.
Даң бажында бирээзи чемнеп чорааш, салып каан дузакка кире бергени ол чүве-дир. Дузакта эжи дывылаарга, өске хөй өөрү дойлуп үнген. Оларның ыыт-шимээнинден дузак ээлери маңнажып кээрге, дузакта туттуна берген эжин куштар оон- моон шөйбелеп сөөрткен, чииңейнчип-ле турганнар-дыр. Дузакта кууну даайларым дүрген-не чадырынга эккеп, адырып ап олурганнар.
― Эжен-не бо ийин, дузакта туттунган эжин адырып алыр дээш, оларның кызып оралдажып турганын кандыг дээр силер, бир эвес бош чүве болза, өлүг эжин аргажып-даа тургаш, алгаш баар хире чүве-дир!—деп, олар кайгап чугааладылар.
Дузакка кирген куузун онча-менди адырып алганынга аажок-ла өөрүп, даайым мынча деп чугаалады:
― Шагда бо мынчаар куу кончуг хөй турган чүве. Чоорту куулар эвээжеп, дээр дүвү-биле соңгу тайгалар артынче черге дүшпейн ужуп эрте бээр апарган. Куунуң эжин өлүрер эвес чүве. Эжин оскунган куу ооң өлген черинге алды-чеди чыл иштинде эдип келгеш, адак сөөлүнде сагыш аарыындан чылча дүжүп каар. Ынчангаш кууларның бирээзи өлүрге, өске эжи база өлүп каар чүве деп улуг улус чугаалажыр. Ам мону салыптарга, өөрүн тыппас, өөрү башкы тайгаларны шагда-ла ажа бергеннер. Ам канчаар, азырап кыштаар болган-дыр бис деп чугаазын доосту.
Туттурган куувус серилиг чыраа кажаа иштинге сыптыг тараа чип кыштады. Ол кыжын хар чок, кончуг хүр кыш болган. Сөөлүнде ол кышты улус «кара» кыш дижи берген. Час база-ла эрте дүшкен.
Бир-ле хүн дүште өдекке хой саап орган кадайлар куунуң эжи алгыра-дыр дижи бердилер. Өглерден оон-моон улуг-биче улус чыглып келди. Дээр шаар эжиниң үнүн дыңнааш, кажаада куу алгырыптарга, ужуп бар чораан куу саң дорт баткаш, мырыңай улустуң бажының кырынга хона чазып турда, даайым кажаада кууну сала каапкан. Иелээ үскүлежип алгаш, дүндүүштелдир көдүрлүп үнүп бар чоруй, черге пет кээп дүшкен. Кезек болгаш, куулар моюннарын арай деп адырып алгаш, аал кырын каш дескингеш, соңгаар ужуп чоруй барганнар. Ужуражып келген кууларның өөрүшкүзүн чүге дөмейлээр боор!
Кыс-Халыыр
