Эрте шагның эгезинде, бурун шагның мурнунда, калбак чүве хадып, борбак чүве чуглуп, тевениң чолдак кудуруу черге сөөртүнүп, тениң эңмек мыйызы дээрге дээктелип турар шагда чүвең иргин.
Шүүргедекчи эзир чоруп-тур. Бир-ле эртен, биеэ эзир Дарбайты дагның белинге тарбаган манап олуруп-тур эвеспе. Эзир
ол-ла ынчап олура, изиг хүнге шагзырааш, удуп каап-тыр. Бир-ле улуг шимээнден меңнеп оттуп келгеш көөрге, манап олурган тарбаганын үңгүрнүң аксындан улуг-ла бора хартыга теп алган, алгыртып бар чоруп-тур. Хартыга олчазын оон ырак эвесте бир тей бажынга аппарып чий-ле берген.
Эзир чоп кончуг хоранныг хей боор дээш, ажынып, ону хөме таварып каар чазып баргаш, чанын орта олуруп ап-тыр.
Хартыга олургаш:
― Сартыктап чиир болзуңарза топтуг, аянныг кээп чизиңерзе. Сирбее берген мени коргудуп бе сен?— деп, серте-даа чок эзирге шоглап олуруп-тур.
Эзир улам хорадап:
― Сенден артык улуг-даа, сенден артык күштүг-даа мен, сенден чүм деп сарртык дилээр мен. Харын, мындыг өлген тарбаганга канчап таваржы бержик ирги сен дээш сонуургап, чугаа эреп чоруурум ол-дур ийин. Менден харамнанып олур сен бе?— деп-тир.
Хартыга олура, база-ла хорадап:
― Мени сен азырап чоруур эвес сен, канчап амыдырап чоруур амытан деп бодаар сен?— деп-тир.
Эзир олургаш:
― Күске, күжүген, кушкаш тудуп чип, улустуң ая, дузаандан бораланып чоруур амытан-на болгай сен. Элик, хүлбүс, кодан, тоолай хире чүвеге күш чедип, эътсиг эът, чемзиг чем чиир харыың бар эвес, мен ышкаш — деп-тир эвеспе.
Хартыганың хорадаанындан хаайы дарбаңайнып:
― Ужар амытанда сенден улуг, сенден күштүг чүве чок деп бодаар сен бе? — деп, көксенип-олуруп-тур.
Эзир:
― Чаржынчыг амытан-дыр сен, чаржынчыг амытан-дыр сен. Чемнениңер, чемнениңер, ханыңар соой берди, эъдиңер чажай берди — деп кыжырып олуруп-тур.
Хартыга олургаш:
― Сени кижи көрбейн чораан эвес, мени төтпейн баар чадавас деп бодап, боскуң узап олур бе?—деп-тир.
Эзир ам-на шыдашпайн баргаш:
― Чоп кончуг хоранныг хейил моң менээ туралап бе сен? Кедерээр болзуңза, мөөрейден кылыылы, харын чээ, хөрү көстү-ле бээр ийнен. Аңаа тиилээнивис ужар амытаннарның хааны болзун — деп-тир.
Эзир биле Хартыга ийи дугуржуп чугаалашкаш, айның чаазында, хүннүң экизинде мөөрей болур деп, чалгынныг амытаннарның дөгерезинге чарлап-тырлар эвеспе.
Эки хүннүң эртенинде ужар чалгынныг амытаннар шуптузу чыглып келген.
― Мөөрейни эгелээр-эгелээр — деп, ында-мында алгыржып, четтикпейн туруп-турлар эвеспе.
Оларның аразындан бир ак баштыг Таан:
― Мөөрейге киржип, эрттир ушкан куш чалгынныг амытаннарның хааны болур — деп, чыылган хөй куштарга чарлап-даа турган чүвең иргин.
Хартыга олургаш:
― Мен-не эртер мен ийнен, меңээ чагыртыр силер — дээн.
Эзир олургаш:
― Мен эртер мен, меңээ чагыртыр силер — деп, аразында хөлчок маргышкан олурганнар.
Оон бир ак баштыг Дас олургаш:
― Мен эртер болгай мен аан, канчалза-даа чоон майык чүвеңер, оолдар — деп чугаалап олуруп-тур эвеспе.
Оларның ынчап, мен эртер мен, мен эртер мен деп маргыжып олурарының аразында, чавана бе дээрге ханы чок, чакпалыг чүве бе дээрге таңмаа чок Часкы деп амытан улуг ак баштыг Дастың чалгынының адаанга бүдүү кирип, кыстынып чыдып ап-тыр эвеспе. Дас ону билбээн-даа, көрбээн-даа чүвең иргин.
Ак баштыг Дас-даа:
― Чаа, мөөрейни эгелээрин чарладым, бүгүде!—дээш, шалыр-шалыр, хиг-хиг кылдыр ужуп үнүп-ле каап-тыр.
Баштайында Хартыга-даа четтирер уг чок арлып үне берип-тир. Элээн өрүлеп, хаттыг черге келгеннер. Хартыга ам-на Эзирниң адаанда чыдып каап-тыр эвеспе. Эзирниң үстүнде биеэги-ле ак баштыг улуг кара Дас эртип үне берген улам өрүлеп бар чыдып-тыр.
Хартыга хатка ийи-үш катап аңдара кактыргаш — че, канчаар, өскелерин чагыргай-ла мен — деп бодап ап-тыр.
Дас чорааш:
― Мөөрейни мен-даа алдым-на, ам моон өрүлеп шыдаар силер бе?— деп кыйгы салырга, Хартыга биле Эзир «чок» деп шынын сөглеп-тирлер эвеспе.
Дас чорааш:
― Ынчаарга ам мөөрей мээңии болган-дыр! Мен ужар амытаннарның хааны болур-дур мен, эштер, ам бадаалыңар че!— дээш, куду кылыйтып чорда:
― Сенден өрү үнген чүве чок деп бе кай? Мен сенден артык өрү үндүм. Ужар амытаннарның хааны мен болур-дур мен — дизе-ле, Дастың үстүнден Часкы бо ужуп бады барып- тыр оо.
Оон ам канчаар, шүүргедеп тергиидээннери хөй чыылган кушче бадып кээп-тирлер.
― Че мөөрейни кым алганыл?—деп, чыылган куштар сонуургап айтырып-тыр эвеспе.
Хартыга олургаш:
― Мен шаам-биле үндүм-не, Эзир, Дас, Часкы оларга четпес боордан башка, дөрт дугаар хааныңар болур-ла мен ыйнаан — деп-тир эвеспе.
Эзир ону дыңнааш:
― Шаг-төрени чагырар чүве болза, эң өрү үнүп, тиилеп алганы кайывызыл, ол хаан бооп чагырар-ла ыйнаан, чагырбас чүве болза, мурнуку хевээр чоруур-ла ыйнаан — деп, серт-даа чок олуруп-тур.
Дас чоон мойнун долгагылааш:
― Бо шаг-төрени мен чагырар ужурлуг мен, хей маргыжып олурар-дыр силер — деп, дүш-даа чок опая берген олуруп- тур эвеспе.
Часкы ыңай-бээр көргүлээш:
― Эң бедик ушканын барымдаалаар чүве деп бодааным кай, эъттиг, ханныг, шыырак улуун барымдаалаар чүве-дир але мооңар. Эрттир ушканын барымдаалаар чүве болза, мен-не хаан бооп бо шаг-төрени чагырар ужурлуг-дур мен. Күштүүн барымдаалаар чүве болза, мен бо мөөрейге келбес-даа ужурлуг турган мен. Эрттир ужуп тиилээни хаан болур деп чар дыңнааш, аал-ораным безин ээн каггаш келген болбас ийик мен бе — деп олуруп-тур эвеспе.
― Ам канчаар, мөөрейге эрткени хаан болур деп чарлаан чүве болганда, Часкы хаан болур-дур!— деп, кожуун-кожуундан келген хөй амытан куштар: — «Часкы хаан!», «Часкы хаан!»— дижип, чиригейни-ле бергеннер-дир эвеспе.
Бир Бора-Хөкпеш олургаш:
― Часкы-даа, шынап-ла эрес берге хей-дир! Барып-барып Эзир, Хартыга, Дас оларны эрттир ужуп каапкан чүве болганда, ол хааннавайн канчаарыл ам. Ындыг-ла чүве-дир, Эзир биле Дастың бажындан безин биче хирезинде, бүгү ужар куш амытанны чагырып хаан болур — деп, ол улуг куштарны арай кыжырый аарак чугаалап-тыр эвеспе.
Оон бир селбегер Хек-Көгээзин келгеш:
― Бир эвес часкы хаан болур чүве болза, мен аңаа чагыртпас-даа мен, ооңар-биле эвим багай, дүне мени удутпас, салдырткайнып тура хонар чүве болбас ийикпе. Оода меңээ чедер үнү бар эвес, ооң орнунга мен хаан болур мен, эштер — дээш, ужуп чоруй барып-тыр эвеспе.
Оон чүзү боор, Часкыдан улуг куш бүрүзү:
― Мен-не Часкыга чагыртпас мен, мен-не Часкыга чагыртпас мен, оон мен улуг мен — дизе-ле, куштуң хөй кезии ынчап барып-тыр эвеспе.
Оон бир илбилиг кара Кускун олургаш:
— Че, ындыг-дыр, хаан болган Часкыны бичии дээш тоовас болзуңарза, билир чүвеңер чок мирит ышкаш, чагыртыр чагырга чок, харлыг кыштың ажыг соогунга доңуп өлүп, изиг чайның халалыг изиинге кадып өлүп, чиир чүве тыппайн, өлбестиң аргазы-биле сек чүве чип, бажында карактыг амытаннарга өлүртүп чоруур, сөс домак чок амытаннар болур силер — дээш, куштуң чугаалаар үнүн чүгле куйт-куйт, сойт-сойт, каргыт-каргыт деп алгырып чоруур кылдыр хувулдур каргангаш, Дарбайтының бажын ажыр ужуп бар чоруй илбилиг кара Кускун илбизин уттупкаш, өлүп каап-тыр оо.
Кыс-Халыыр
