Эртенгиниӊ эртенгизинде,
Бурунгунуӊ бурунгузунда Чиӊгиртизи чиӊгиртилеп,
Чиӊгис богдазы номнап турар шагда;
Тениӊ мыйызы дээрге шанчыттынып,
Тевениӊ кудуруу черге дѳжелип турар шагда;
Сүмбер дагны межелик,
Сүт хѳлду чылчырык турар шагда;
"Арга-арыг чыртыг,
Арга-меге оптуг,
Ой-кызыл Дилгижек-оол чурттап-даа чораан чувеӊ иргин. Ол- ла Дилгижек-оол ынчап чурттап чорааш, бир-ле хүн тѳруп алган уруг-дарыы-даа чок, чеди сарыг ѳшкулуг ашкаяк хоочун ийиниӊ ѳѳнге кээп:
«Оол чок кижиге Оол болур мен.
Кыс чок кижиге Кыс болур мен.
Одугарны окулуп,
Шайыӊарны хайындарап азыраар мен. Мени оол кылып ап кѳруӊерем»—дээрге, тѳруп алган оглу-даа, кызы-даа чок ашкаяк хоочун ийи ѳѳруп байырлап:
«Оглувус-даа чок ийик,
Оглувус бол.
Кызывыс-даа чок ийик,
Кызывыс бол»— деп, азырап ап-тыр оо!
Оон каш хүн Дилгижек-оолду эргеледип, ажыл-даа кылдыр- байын туруп турарга, Дилгижек-оол эригип, чеди сарыг ѳшкуну кадарып чоруп каап-тыр. Ашкаяк-даа чүү боор «Оолдуг кижи ышкаш чажыым амырап калды» деп ѳѳруп хоочунунга чугаалап турар үеде, биеэги Дилгижек-оол эзим-хаяга ѳшкулерни чыгап алгаш, семистеп тургаш бирээзин тудуп соп алгаш, эъдин чип кежинге долдур сиген тырыыш, хаяныӊ баарынга сѳлей каап кааш чанын кээп-тир.
Бир ешкузу чок болурда, ашкаяк: «Оглум, бир ѳшкуӊ каи- чалды?»— дээрде, «Хаяда мунгарлып калды»— деп-тир.
Эртенингизинде кежээ келзе, база бир ѳшкүзү чок боп-тыр. Дилгижек-оол ынчап чеди хун кадарарда чеди ѳшкүзүн черге тулуптап, сойып чигеш келген иргин.
Эн сѳѳлгу хүн ашкаяк: «Канчаан мунгарлып турар мал боор? Иелээн барьш үндүрүп алгаш келээли»—дээш, Дилгижек-оолду эдертип алгаш, одардыва чоруп каап-тыр.
Бедик дагныӊ эдээнге келгеш Дилгижек-оол: «Бо даг коргун- чуг бедик даг чуве. Мен-даа кѳвей катай ужуп турган кижи мен. Силер барып дуу хаяныӊ баарында саргарып турар ѳшкүлерни үндүргеш, сүрүп келиӊер. Мен маӊаа манап турайын, ачай»—деп, хая баарында саргарып кѳступ турар, тулуптааш, сиген тырыгы- лап каан ѳшкүлерниӊ сегин кѳргүзүпкеш, боду чыдып берип- тир оо.
Та кажан чүвел, ашкаяк ѳѳ тынып олуруп чедип келзе, шувту ѳшкүлерни тулуптап сойгаш, кештеринге сиген тырып кааныи кѳруп, карак-кулаа кызыгыже ажынып: «Аа куу куйрумчу, сени болзун»— деп кышкы салырда, Дилгижек-оол дыӊнааш, ѳѳнге маӊнап кээп-тир. Ашкаяк хадыр дагныӊ куду ужуп туруп маӊнап, кышкы салып чораан: «Куу куйрумчу, хайылыг-бачыттыг кулугурну тут, хоочун, ѳлур, салба!»—деп алгы салырда, хоочун олургаш: «Ачаӊ чүү дидир дыӊнап кел»—дээн.
Дилгижек-оол үне халааш, кире халып кээп: «Ачам ѳшкүнү сүрүп алган кел чыдыр. Аштап-суксап ѳлдум, дүрген хѳѳтпеӊнен кылывыт»— дидир дээрге, хоочун улуг отту окулупкаш, пажын тип, сарыг үстү эргискеш, далган узар деп дескинер аразында, Дилгижек-оол кудуруун үске былгай соккаш, хоочуннуӊ арнынга шывай кагарга, изиг үс хоочуннуӊ арын-нүүрүн бырыштыр чип каап-тыр оо.
Оон Дилгижек-оол аптара алдынга хоска киргеш, кудуруун кѳргүзуп чыдып ап-тыр.
Ашкаяк ѳду долгуже ажынып чедип кээрге, хоочуну ырзайып калган депкиленип чыдарын кѳруп, улам ажынып: «Кымны шоодуп, чүнү каткырып чыдар, кырган ыт сен!»— дээш, хоочунну ийи - үш тепкеш, ынаар-мынаар кѳѳрге, аптара алдынан Дилгижек- оолдуӊ кудуруунуӊ ужу кѳстүп чыдарын кѳруп кааш: «Хайылыг кулугур, сени болзун!»— дээш, кыска сыптыг ай балдызын ап, кѳдүрүп-кѳдүрүп дүжүрерге, Дилгижек-оолдуӊ кудуруунга соора дээш, бодунуӊ чаваан чара хап ѳлуп калып-тыр.
Оон Дилгижек-оол пашка эриг турган сарыг үстен чип-чип алгаш, хап чоруп-ла каап-тыр. Улуг арта ажып, узул хемни кежин чоруп олурарда, чиген сарыг узү хайымнадып кузуп-тур эвеспе.
Шак ол черге..чеди бѳру чедип келгещ: -
Кыштыӊ арган-дорган берге шаанда үстен кузуп турар кандыг угаанныг амытан сен?—деп, кускузун былаажып чылгагылап, ча- рааларын сыыргылап туруп-тыр.
Дилгижек-оол тургаш:'«Дуу чыткан хемге бараал — дээш, че- ди бѳрүнү эдертип алгаш хемге чедип келгеш: «Шак бо чыткан чайындыга кудурукту былгап-былгап алгаш, кылан, доштуӊ кырынга кудурукту шывай каккаш, ѳрү кѳрүп үш катап улуптарга, дээрнен сарыг үс аксыгарга куттуна бээр. Мен ынчап улуг сарыг үс ишкеш, хайымнап чору мен, акыларым»— дээрге, бѳрулер кудуруктарын чайындыга былгап-былгап алгаш, кылал доштул кырынга барып кудуруктарын дошка шывай каккаш, ѳрү кѳрүп, улуп баштап-тыр эвеспе.
Дилгижек-оол оон ыӊай халдып бар чыдарга, бир аӊчы ашкаяк таваржып, боозун карбай ап адар деп шыгаап баштаарга, Дилгижек-оол хол чайып: «Мени атпа, күжүр акым, мен сеӊээ чеди бѳру белеткеп кагдым. Оларны барып ѳлүрүп алыӊар, акым» деп чугаалааш, бѳрүлерниӊ кудуруун дошка чыпшырып кааи черин айтып берип-тир.
Ол аӊчы дош кырында чеди бѳру кудуруктарын дошта чыпшырып алган улугулап олурганын кѳрүп: «Бо белен кулугурларга октарымны хорадып канчаар мен» деп бодааш: «Че, бѳрүлер, кандыг черлериӊерге какза, ѳлүй бээр силер?»—дээрге, бѳрүлер дидиреп тургулааш: «Дош биле кудурук ийи аразынга дыӊзыг дужурувуттер болза, дыл тытпайын ѳлгулей баар бис»—деп чугаалап- тыр. Аӊчы ашкаяк-даа чүүу боор ай балдызынан бѳрүлерниӊ кудурук биле доштуӊ аразынче дыӊзыды дужуруптерге, бѳрүлер ѳлүүчек боп аӊдарлы берип тургаи иргин. Ынчап шупту бѳрүнү ѳлүрүп алгаш, чеди бѳрүӊ шанага чүдүрүп, ѳѳндиве чоруп каап- тыр. Ынчап чоруп олурарда, бѳрүлер бир бирнен дүже халыгы- лааш, орнунга бир-бир даш салып кааш, чоруй барганнар иргин.
Ашкаяк аар шаназын ууп чадап аалыныӊ ѳдээниӊ адаанга келгеш: «Ой, хоочун, уй хоочун, чуӊ кылып олур сен. Сеӊээ чагы даарар чеди бѳрү ѳлүрүп келдим. Үн, дүрген!—деп кышкырарда, дааранып олурган хоочун ине-чүкзүүн сыыра каапкаш, үне халып келзе, ашкаяк чеди даш салып каан шаназын ууп чадап сѳѳртуп ѳѳиге чоокшулап ор дидир.
Хоочун-даа ажынып: «Канчанган чеди бѳрүл, сеӊээ ѳлүртүүр. Караа дежилген чеди бѳрү бе! Катканыӊны кылып кижинен ойнап турар сен!» деп кѳѳкуй ашкаякты ынаар-мынаар түгүчүдү иткилеп кааш, ѳѳндиве кирип чоруй барып-тыр.
Биеги Дилгижек-оол оон ыӊай халып маӊнап чорда, чалым- хаяныӊ кырында улуг от кѳступ-тир. Херекшил1 боду «Бо чүү от боорыл? Кым боорыл?» деп сактып чадап чедип кээрге, бир кулаан дѳженген, бир кулаан шугланган, бир холуи сыртанган, бир холун куспактанган челбеге хоочун чыдып-тыр.
Челбеге хоочун бажын кѳдүрүп: «Че, кайыын кайнаар халып бар чыдар Дилгижек-оол сен?»—деп айтырарга: «Уй угбамныӊ одун кѳргеш, чылыг хойунга кирип, чылынып алайын дээш кел- дим»— дээш, челбеге хоочуннуӊ от ийинге чыдып ап-тыр.
Биче кезек чыдып чоруй тура халааш, «Доӊарымны, доӊарымны» дээш, улуг отту ѳрдеп алгаш, отче чарыынга чыдып ап-тыр.
Оон дүне боп кээрде, Дилгижек-оол одуг чыдарда, челбеге хоочун хаарыктап удуй берип-тир.
Дилгижек-оол чыда:
«Ой челбеге, ой челбеге,
Оолдар кедер
ой сиртим оя ѳртени берди, ыӊай чыт, челбегем»— дээрге, челбеге уйгузу-биле бичии ыӊай чылып чыдып ап-тыр.
Дилгижек-оол кезек чыткаш база:
«Ой челбеге, уй челбеге, кыстар кедер кызыл сиртимни шонупту, ыӊай чыт!» дээрге, челбеге ыӊайлаар деп чыткыже, чалым - хаяныӊ ирмээнден аӊдара идип бадырыпкан мындыг Дилгижек- оол иргин.
Оон аӊаа чылыг хонуп алгаш, челбеге хоочуннуӊ аъш-чемин чип амырап ѳргүп алгаш, ыӊай чоруп олуруп-тыр оо!
Бедик арты ажып, куш-шыдалы могап аштап чоргуже, чүӊгекке оъттап чораан кырган кошкарга таваржы берип-тир оо. Кошкар: «Че, кайыын кайнаар бар чор сен, Дилгижек-оол?»—деп айтырарга, Дилгижек-оол кезек боданып тургаш: «Оол чокка оол болайым, кыс чокка кыс болайым»—деп чору мен дээрге, Кошкар шоодуп каткырып: «Сени оол, кыс кылып алыр ындыг чүве турар чүве ирги бе, турбас чүве ирги бе?»— деп турган иргин.
Кошкар оон ыӊай одар сигенин ойладып чоруур дээрге, Дилгижек-оол артынан эдерип, адырылбас мындыг боп-тур.
Кошкар кайгап: «Сээӊ иеӊ ийик мен бе? Кижи эдерер кандыг аарыглыг, ужуру билдинмес кулугур сен?»—дээрге, Дилгижек-оол тура дүшкеш: «Силерниӊ чаваагарныӊ аразында ийи улуг донгулак чүве кандыг чаагай амданныг болду деп чараам сыыртынып
эдерип чору мен»— дээрге, Кошкар ажынып: «Кордуктуг кулугур сен, кижи ажыынга дээп»—дээрге, Дилгижек-оол тургаш: «Ажыыгар кээп турза, мени бо турган чалым-хаяга чыпшыр үзүп ѳлуруп каг даан»—дээрге, Кошкар: «Ында чүү барыл, хая баарынга доктаавыт»—дээрге, Дилгижек-оол чалым-хая баарынга барын доктаай дүжүп тур.
Кошкар чүгүрлүп-чүгүрлүп алгаш, үзер деп халып кел чыдарда, Дилгижек-оол доора халай берип-тир.
Кошкар хая үзүвүт чазып доктааш: «Хая үстүрүп ѳлурер ирги сен, кулугур!—деп ажынарда, Дилгижек-оол: «Силерниӊ,
карааӊарныӊ ногаарарган кончуун, корга бердим, карааӊарны шиип алгаш, мени үзүп ѳлуруп берем»—дээрге, Кошкар чѳпшээрип чүгүрлүп чоруй баарга, Дилгижек-оол демги турган хаязыныӊ баарынга барып туруп ап-тыр. Кошкар дыӊзыы-биле караан шиип алган халып кел чыдарда, Дилгижек-оол доора халый берип-тир. Кошкар кээп мээзин балжа хая үскеш, ѳлуп калган-даа чувеӊ иргин.
Дилгижек-оол-даа чүү боор, аштап чораан боду амырап семис кошкарныӊ эъдинен тодур чип-чип алгаш, ыӊай оруун суруӊ чоруп-ла каап-тыр.
Чоруп олуруп-тыр, чоруп олуруп-тыр. Оон бир кѳшкен аалдыӊ чуртунан үзүм тып алгаш, бирни чип кѳрзе амданныы аажок боп- тур. Оон ыӊай база хап-ла каан Дилгижек-оол иргин. Бир кертик кырынга үнүп кээрге, мурнунан бир бѳрү кел чыдар мындыг боп- тур. Дилгижек-оол бир караан шиип алгаш олургуже, бѳрү чедип кээп-тир.
Бѳрү кээп олургаш: «Чүге бир караан шиип алган олур сен, Дилгижекпей?»—дээрге,—«Караамныӊ амданныы кончуг болду. Оон бир караамны чушкуп чип кагдым. Артканы бо-дур—деп, үзүмнүӊ чартыын бѳрүнүӊ аксындыва кааптарга, бѳрү чип кѳрзе, амданныы аажок боп-тур.
Оон бѳрү амданныынга шыдавайын: «Дилгижек, мээӊ бир караам чушкуп берем»—дээрге, Дилгижек-оол бѳрүнүӊ бир караан чушкуп алгаш, бѳрүнүӊ аксынга үзүмнен салыптарга, бѳрү амданныын магадап чип каап-тыр.
Оон кезек тургаш база шыдавайын: «Ам арткан чангыс караам чушкуп берем, оглум»—деп сураарда, Дилгижек-оол бѳрүнүӊ бир караан база чушкуп аксынга салыптарга, бѳрү чипкеш: «Демги карак амданныы кончуг ийик. Бо карак чүге суксуг багай амданныг чүвел?»—деп, огуп туруп-тур.
Дилгижек-оол тургаш: «Демги болза карак эвес үзүм чигир болгай. Чаагы болза, бодуӊ эът карааӊ-дыр»—дээрге, бѳрү карганып Дилгижек-оолду тудуп алыр деп карбаданып чоруур аразында, демги Дилгижек-оол-даа «мында мен, мында мен» деп эдертип чорааш, эзим-хаянан андарыпкан-даа чувеӊ иргин.
Оон Дилгижек-оол халып маӊнап орда, балыкчы ашкаяк кѳвей балык ѳлургеш шаназында чүдүрүп алган бар чыдып-тыр. Ону кѳрген Дилгижек-оол балыкчынын, оруунга ѳлуучек боп чыдып ап-тыр. Балыкчы ашкаяк оруунда кызыл дилги ѳлген чыдарын коруп кааш: «Ээ Хайраканым! Ядыы меӊээ мындыг кежик бээр экизин» деп тейлеп, демги дилгини кѳдуруп шаназыныӊ кырынга салып алгаш, ѳѳндиве далажып хап каап-тыр.
Ашкаяк ынчап чоруп орда, Дилгижек-оол балыкты бир бирнен шуудуп, чердиве октап чыдып-тыр. Бир шагда ашкаяктыӊ балыы доостуурда Дилгижек-оол дүже халааш, орнунга кѳк даш чүдүрүп кааш, шуудуп каан балыын чыып чип чоруй барып-тыр оо!
Ашкаяк чоруп олуруп ѳѳнге чедип келгеш: «Ой хоочун, дүргеде, сеӊээ тон шалаар кызыл дилги ѳлуруп келдим. Дүрген үн»— дээрге, дааранып олурган хоочун ине чүскүүн сыыра каапкаш, үне халып келгеш ашкаяктын, даш чүдүрүп каан шаназын кѳруп: «Кырган үгээр. Чүге кижинен ойнап турар сен. Канчаар кара кѳктенчи сен!»— деп, кончуп чыдып калып-тыр.
Биеги Дилгижек-оол’ кѳвей балыкты чип, кезек хүнде амырап алгаш, оон ыӊай чоруп каап-тыр оо. Чоруп олуруп, чоруп олуруп бир узун ховуга кирип келзе, ол черде кыйт дээр каарган-даа, сыйт дээр сааскан-даа чок боп-тыр. Ында-мында ийи чаӊгыс күжүгеннер маӊнажып кѳстүүр болзада, олар Дилгижек-оолдуӊ бараанын кѳргеш, үнгүрүндиве кире халый баргылаар мындыг боп-тыр.
Дилгижек-оол аштап-суксап арга чадааш, бир уӊгурну чеди хун манап ѳлур кызыл тында чаӊгыс күжүген оглун тудуп ап-тыр. Дилгижек-оол ол күжүгенге эр дар боп: «Ам сени сѳѳк сѳѳгүннен адырып чиир мен!»—дээрге, күжүгеннин оглу сырбаӊнавышаан: «Дагныӊ кызыл дилгизи болзуӊза, кудурууӊга каккаш чиир сен. Хемниӊ куу дилгизи болзуӊза, холуннан салбайын тургаш чип аар сен. Кайызы сен?»— дээрге, Дилгижек-оол: «Дагныӊ кызыл дилгизи болбаанда»—дээш, кудуруунга кагарда күжүген туттурбайын үнгүрүндиве кире халый берип-тир оо!
Дилгижек-оол чеди хүн кедеп чыткаш, тудуп алган чангыс күжүген оглунга хууртундум дээш ажынып, ам-даа мээӊ дириг чораан херээм чок. ѳлур шаам болган-дыр дээш, арны-мурнун чара тыртынып ѳлуп калган чувен иргин оо!
Иргит Золбаяр (1966 н. тѳрүттүнген), Эртем-шинчилел ажылдакчызы, 1990 чыл-
дыӊ сентябрьда сактып бижээн.
