Сааскан ала хаан муц шерийн эдертип алгаш улуг анын кылып үнгеш чүгле ийи бөдене куш аннап алган иргин. Ол ийи кужун ийи хаазынга берип. Мону бир аалга барып быжырып келгер дээш чорудуп тур. Ол ийи хаазы бир аалга баарда ол аалда чангыс куржак туруп тур ол ийи хаа куржакка:
- Бис бо ийи бөдене кушту быжырып алаалы дээрге
- Ынчалынар дээш одун окулуп берген иргин. Ол ийи хаа бөдене ожун от кырынга
быжыр каап кааш куржакты көөрде оозу саазын куш хачылааш ужуруп турган иргин. Ону кайгап олургаш от кырында каап каан бөдене кужун уттуп алган иргин. Өртензиг куйуксуг чыт өг иштин чыва ала бээрге көрзе бөдене кужу өртенип чүү даа чок кара хөмүр бооп калган турган иргин. Ийи хаа өртенип калган бөдене кужун көргеш ыглажып мөөрежип боттарынын бажынче чудуруктанып турган тур. Ол өгнүн ээзи куржак ол ийиден
- Силер ийи чүге ыглажып мөөрежип баштарынарче соктатынып, чүдуруктанып тур силер дээрде
- Бис болза сааскан ала хааннын анчы мун шериинин улузу бис бөгүн чүгле ийи бөдене куш аннаан бис. Ону быжырып кел дээш хаанывыс бис ийини чортукан чүве. Ол бөдене кужун силернин одунарга кара хөмүр кылдыр өртедип алдывыс. Ам чедип баарывыска хаанывыс бис ийини ыяап өлүрер дээш катап ыглажып мөөрежип тургулаан иргин. Ол өгнүн ээзи кадай:
- Че силер ийи ыглажып мөөрешпенер. Мен бир аргазын бодап карейин дээш кулурнан ийи бөдене куш кылып одунга таптыг быжырып ол ийи хаага тутсуп берген чүвен иргин. Ол ийи хаа бөдене кужун тудуп алгаш өөрүшкү мацнайлыг хаанынга эккеп берген иргин. Хаан ол ийи бөдененин эдин дооспаан дүжүметтеринге бээрде олары база дооспаан, мун шерииинге берип тур. Мун шергий тоткаш ындында база бичии арткан иргин. Эртенинде сааскан ала хаан мун шерий биле аннааш чүзүн бүрү ан аннаан чүвен иргин. Кежээликтэй дүүнгү ийи хаазын кыйгырып алгаш ийи бөдене куш тудускаш “Таптыг быжырып экелгер” дээш чорудуп тур. Ийи хаа дүүнгү өөнге барып ийи бөдене күжүн карак адырбайын олуруп быжырып алгаш каанынга берген иргин. Хаан ол ийи бөдененин эдин ол дораан чипкеш чүве чиген курду болбаан. Оон ийи каазын кыйгыртып алгаш:
- Дүүнгү ийи бөдененин эдин хаан бодум хамык дүжүмел, мун шерийм чигеш тоткан ийик, бөгүнгү ийи бөденени чигеш чангыс хаан мен безин тотпадым. Моон ужуру чүдел, чугаалап бергер дээрге ам ийи хаазы айтыр сөс чок бооп шынын айткан иргин.
- Дүүнгү ийи бөденени ол аалга апарып быжырып олурарывыста ол аалдын куржаа саазыннан куш кезип хачылааш ужуруп турган. Ону көрүп кайгап олурарывыста ийи бөдене кужувус кара хөмүр кылдыр өртенип калган турган. Оон иелээн өлүртүүр болдувус деп ыглажып сыктажып турарвыста ол куржак кулурнан ийи бөдене куш кылгаш быжырып берген. Оозун бис дүүн силерге эккелген бис. Харын бөгүн ийи бөденени карак адырбайын боттарывыс быжыргаш келгенивис ол деп шынын айтырда хаан ону дыннааш: “че мында улуг эртемниг куржак амыдырап турар иргин деп бодааш ийи хаазынга:
- Че силер ийи кулугур дедир ол аалга барып ол куржакка айткар “эртен хаанывыс мун шерий биле кады кээр. Хаанын болгаш мун шеригнин ижип чийр чеми болгаш мунуп чоруур бүгү аътка чем сиген белеткезин” деп айткар. Силер ийи анаа мени манап турар силер, мен эртен баар мен деп чарлык болган иргин. Ийи хаа ол аалга баргаш ол куржакка хааннын чарлыын дыннадып тур. Ол куржак ону дыннааш от паш, аяк сава, база аът чемгерер чемин белеткеп алгаш манап олуруптур. Эртен дан билен Сааскан ала хаан хамык дүжүмедин эдерткен баштаан мун шерийн эдерткен соннаан чедип кээп тур. Чедип кээрде мун аъты баглаар баглаажы белен, мун кижиге чем кылыр от даш белен, мун кижи чемнениир сава санга белен туруп тур. Хаан ол куржак биле хоочулажып көрзе угааны сарыыл, сөзү чечен мерген чүвен иргин. Оон хаан ол куржакты кадын кылдыр ап алайын деп бодааш “Сээн өөн эр кижизин кым дээрил кайнаар чоруй барганыл” деп сураарда ол куржак мээн өөм ээзин Ажынды Мерген дээр. Үш айнын черинде аннап чоруй барган. Ам келир үези бооп тур. Хаан ону дыннааш ол аразынга аннаан бооп манап тургаш Ажынды Мергенни чанып кээрде тудуп өлүрер чүве деп сактып ап тур. Ол аалдын чанынга аннаан бооп, ынчап мынчап тургуже улуг үүртевейин Ажынды Мерген чедип кээрде Сааскан ала хааннын мун шерии хөме келгеш тудуп алган чүвен иргин. Оон Ажынды Мергенни шуут өлүрер дээрде Ажынды Мерген айтып тур.
- Сен мени чүге өлүрер деп бардын Сааскан ала хаан
- Сени өлүргеш куржааны кадын кылдыр алыр деп тур мен. Ажынды мерген:
- Ындыг болзан мени өлүрер херээн чок, мени бир аптарага суп хадааш база бир аптарага денней даш суп мээн аъдымга теннээш салывыт. Мээн аъдым мени алгаш аннаар черимге чедире бээр. Мен ол аптара ишинге аштап суксап өлбейн канчаар мен деп айтып тур. Сааскан ала хаан ону дыннааш чөпсүнүп “Моон хан чини чоруур оруумга саат доткар болуру чадавас” деп бодааш Ажынды Мергенин айтканы биле ыяш аптарага суп кадааш адынга теннээш салывытып тур. Оон аъдын эдергеш чедип чораан тевези, ийи ыды чоруй барган иргин. Оон ол Ажынды Мергенин өөнге келгеш куржакка:
- Че ам сени кадын кылдыр алайым дээш ап алган иргин. Ол куржактын иштинге Ажынды мергенин үш айылыг оглу барган иргин. Ол куржак Сааскан Ала хаанга баргаш чеди ай кире болгаш божуп бир оолдуг болган иргин. Ол оол төрээш он чыл бооп, оол 10 чаштыг болуп тур. Кижи бүрүзү ол оолду “Ажынды Мергенин оглу” деп турарын оол дыннааш иезинден:
- Мен Сааскан ала хааннын оглу мен ынзалза даа кижилер чүге мени Ажынды Мергенин оглу деп турар чүвел деп амыр дыш бербейн хүндүс дүнү чок сурааш туруп берип тур оон иези аргачокка шынын айттып.
- Шын ужурунды болза сен Ажынды Мергенин оглу сен деп тур оол:
- Мен Ажынды Мергенин оглу болзам мээн адам кайда барган. Оны тып бээр силер деп тур. Иези:
- Сааскан ала хаан аданны тудуп алгаш ыяш аптарага суккаш адынга теннеп чүдүргеш салыпкан. Ады алгаш аннаар черинде апарган турар ужурлуг деп тур. Оол:
- Ындыг болза менээ мунар аът, чем хүнезин белеткеп бер. Мен адамнын соондан изин истеп, сөөгүн тывар мен деп тур. Иези:
- Сээн адан ам өлген. Ынаар барып херек чок дээрге оол “Менээ мунар чүве чем хүнезин бер, барганнай баар мен дээш күш бербейин чоруур боп тур. Иези Сааскан ала хаанга билдирбейн чем хүнезин белеткеп мунар аът бергеш “Сээн адан чиге барыын чүкте үш айнын черинде аннаар чүве, ол черни дилеп тывар сен деп тур. Иезинин сөзүн дыннааш оол чоруп каап тур. Үш ай чоруп келгеш адазынын аннаар черинге чедип кээп тур. Ол черге келгеш ой чикти чиндип дилеп бир ай боп тур. Оон бир хүн бичии оргулаашта ийи аптара чүдүрген бир аът,бир теве, ийи ыт турарын көргеш чоокжулап барза ийи ыт ээрип хар тудуп чоокшулатпайын тур. Ол ийи ыт чоокшулатпас боорга дагга үнүп ийи үш те чунма өлүрүп келгеш ийи ытка каап бээрге ам кээп ээрбейин барып тур. Оон чоокшулаар дээрге теве таваргаш чоокшулатпас боп тур. Кыр чернин кьяк сигенин чулуп берип тургаш тевени бодунга өөредип ап тур. Оон аътка чоокшулаар дээрге чоокшулатпас ызырар тевер боп тур. Ол оол чүгүрүп чорааш ой чериин ойбан сигенин чулуп келгеш атка каап берип тургаш чаажыктырып ап тур. Оон ийи аптараны дүжүрүп бирзин ажыдып көөрге көдээнин көк дажы туруп тур. База бирзин ажыдып көөрге бир кижи туруп тур. Ол кижини аптарадан үндүргеш көөрге өлген-даа чүве ышкаш өлбээн –даа чүве ышкаш тынып-даа чыдар ышкаш тынбайын даа чыдар ышкаш боп тур. Оол кашпагайы биле халааш каъш бөдене өлүре соккаш хайындыргаш мүнүн бичии бичиилен аксынга кударга адазы ковайып кээп тур. Оон ол адазы:
- Сен кым деп оолак сен дээрге
- Мен болза Ажынды Мерген деп кижинин оглу боор мен деп тур. Ажынды Мерген
- Ажынды мерген деп кижи мен боор мен. Менде чогум оол чок чүве ийик деп тур. Оглу Ажынды Мергенни Сааскан ала хаан аптара хааржакка суп кадааннан бээр он чылда болган чүүлдү төөзүн төөгүп берип тур. Оон оглу адазын танып, адазы оглун танып ыглажып, сыктажып каткырып өөрүп таныжып ап тур. Оон оглу те чунма, аргар кошкарны кыра адып кээп мүнүн ижиртип эъдин чидиртип тургаш адазын денгередип алган иргин. Оон бир хүн оглу.
- Силер ам денгереп, үш айнын чоруун уур болдунар. Ам чанаалы багай иевис бисти манап сагыжы саарзыкталып олур боор чанаалы деп тур. Адазы
- Сен бис ийи иелээ чанып болбас. Бисти келгенин Сааскан ала хаан дыннаар болза иелдиривисти өлүрер. Манаа тураалы дээш база бир чыл аннап меннеп амыдырап тур. Ол аразында иези оглун сактыыш бедегереп Сааскан Ала хаанны мун шерийн алгаш аннап чоруптарда эки аът тып мунгаш Ажынды Мергенин аннаар чери кайы сен дээш чоруп каан тур. Оон чоруп олургаш ол черге кээп оглу билен ашкыян тып үжелээ аннап меннеп амыдырап олуруп тур. Ынчап амыдырап олургуже бир хүн ашкыяа куржаанга айтып тур.
- Че сен амды чанар сен. Сааскан Ала хаан сени бээр келгенин билирле болгай ойладып мун шерийн эдертип келир. Келир болза оол бис ийини өлүрэр. Ол келирнен мурун сен чанып аалынга чеде берзе кемчок Куржаа “Мен ынаар чаныксавайын тур мен. Бо ырак черге ол Сааскан ала хаан та келир хаан чүве, та келбес хаан чүве деп тур.
Сааскан ала хаан улуг анын кылып чедип келзе кадыны аалындан дезип чоруй барган бап тур. Оон мун шерийн эдерткеш изин кстеп, оон соонан үш ай чоруп кээрге улуг шөлге чыдыг кара туманга киргеш азып тенип мун шериинин чартыы аштап суксап өлген чүвен иргин. Оон арай боорда дилеп чорааш үш кижинин бараанын көрүп кааш хөме тавартып барган иргин. Сааскан ала хаан тавартып кел чыдарын Ажынды Мерген көре сал-ла дезип каап тур. Оон соондан куржаа дезип ынай бооп тур. Эн соонда ада иезинин артындан оглу дезип тур. Сааскан Ала хаан арткан шерий биле артынан сүрүп чедер деп чорда ол үш дээрже үнүп баргаш үш майгак сылдыс болган чүвези иргин. Харын Сааскан Ала хаан ол үш сылдысты көрүп кажан дүжүп кээрин манап ок чазын кезенип манап оргаш хамык шерин биле аштап сускап өлгүлээн иргин.
Г. Золбаяар чыып бижээн
