Бистиң дөрвен өөлеттиң үнген чери Саар-Салбыр деп чер дивейикпе, оглум. Мынаар алдайнын ындында Дай-Мөңгүннүң бетинде дивейикпе. Амыр-Санаа бегниң үезинде аразында чаалашкаш, унуун силерлерниң тыва дээнде “Тагның ураанхай” деп калгаш, бистиң мында тыва “ураанхайн долоон хошуу”, “Алтайн ураанхай долоон хошуу” деп калган. Ол Алтайн ураанхайн долоон хошууннуң үш хошууну бистиң тыва бо Сенгил сумуннуң төвүнде. Сарыг дааның кожууну, Махбарди күннүң кожууну, Сеңгин күннүң кожууну деп мындыг үш кожуун турган.
Тываларның мында бар сөөктерин дөгерезин адаар болза, баштай мында моънчак деп чурт бар. Сарыг-Дааның кожуунунда иргит, көйүк, чүс-иргит, тос-көйүк деп аайтыр. Унуун Шуңгуур сумун деп бар. База чаг-тываларның сумуну бар. Хөйүктернин сумуну база бар. Бо дуңмавыс чаг-тыва сумуннуң кижизи. Чаңнык одундан от кывыскан чаяачылыг, чаг-тыва деп боларны бурун ынчап аайтыр турган. Хам керээжен кижи дескинип, Алдайның чаңныктың оду-билен дескинип үне барган төөкүлүг. Хам уруу ол чаг-тываның. Иргиттер: улуг-иргит, калчан-иргит, адай-иргит, чооду-иргит, шуңгуур-иргит. Мындыг чеди. Көйүүң: тос көйүк деп турар. Ооң бирси бо черде чок, ол Алдайда калган, Кыдаттың черинде.
Кыдатта көйүктүң адын билбейн тур мен. Меге аайтпас мен. Кыраан чашта арындак болур. Эрлик номун хаанга баарга, эъжеңге арындак болур. Арындак дээрде, багай сөс. Дээ ында хаанга баарга, меге аайыттың, нүүл кылдың дээри ол.
Көйүктерде донгак-көйүк, монгуш-көйүк, казак-көйүк, партыгаш-көйүк. чанагаш-көйүк бар. Ак соян, хара соян деп бар. Хара соянда үш-ле сөөк бар. Ак соянда сөөк көвей. Сарыглар деп бар. Бо мээң худа оглум сарыглар кижи. Сарыглар, делеглер, агбаан, шугдак, оюн, тос-кириш, кызыл соян деп ак сояннын сөөктери.
Эр-Чүвүрек деп кижи кызыл соян кижи. ‘Тываның ажы-төлүнге кыдат оглунан бег кылбас мен, кырза кудурууннан одага кылбас мен’ дээш, Эр-Чүвүрек деп кижи хаянан халый барган кижи. Унуун Эр-Чүвүректи кыдаттар билип кааштаң, сөөгүн кагган черинден барып, сөөгүн уштуп алгаш көрсе, мындыг сарыг мыйыс кептиг тос эрдинениң бажы туруп тур.
Тос эрдине деп чүвеңге алдын, мөңгүн, шуру, сувуусун, каң, а амдыыгы чес бүкү чүве турар, бо оолдар сөөмүн билир.
Хара соянда хара-салдар, хара-төштер, шанагаштар деп мындыг үш-ле сөөк бар. Мээң иргит. Иргит иштинде калчан-иргит мен.
Калчан-иргиттиң төөгүзү дээрге, бурун бо моънчактар дөрт чаңгылыг, дөрт сумун деп турган. Ол-бо бажы мындыг чери баяагы калчан улус туруп тур. Унуун амды чамбыылаң бүдүп, чараа-чечен кээп, орчалаң бүдүп, одун-мечин мандып, бурган башкызы номнап, Чиңгис-хаанны номнап, чиңгиртизи чуглуп турган шагда, бүкү кожуунга, делегейниң үстүнде моол улаан чалааты деп сөөк орта, унуун улуг калга деп, калганың иштинде сес аймак кара калга деп янзы-бүрүн ат-солду берип келгеш, ам бо үеде Төп калга деп тур. Буруңгу түүкүде болса, сес аймак хара калга деп аайтыр чүве. Богда-Дарма худуктувус ооң иштинен тодарап алгаш, ол сес аймак калга деп улуг номга кирбейн чоруп тур.
