Ада иезинден чарлып калган өскүс ийи халышкы чораан чүвен иргин. Ынчап амыдырап чоргуже улуг агазы байып, дунмазы улам чоксурап турган иргин. Бир хүн чоктуг дунмазы ыяш кезер деп аргага баргаш бир узун арганы ужурар дээш иштинде мынчап бодап тур. Мээн акым ышкаш чүүден узун дурттуг ыяшыл дээш өске бир ыяшка баарда оозу ирип куурайып калган ыяшболган анаа баргаш бо даа мен ышкаш куурарып курган турар ыяш тыр деп бодааш хирээлеп диттинмээн. Унуун ол оол өске хирээлээр ыяш дилеп кылаштавайын багай өөнче чанып кээп тур. Ол чоктуг дунмазын чарчылап турган ээзи багай оолга хорадап ыяш чыып кел дээш база арга дыва ойлаткан иргин багай чоктуг оол аргага баргаш ыяш хирээлээр дизе бир чартык ыяш бай агазы ышкаш сагындырар бир чартык ыяш чоктуг боду ышкаш сагындырар болган иргин. Ынчангаш ыяш кезип дидинмейин каш куу будук сөөртүп алгаш чедип кээп тур. Чоктуг оолду кулданып турган бай ажынып хорадап “ыяш кезип кел” дээш база ла аргадыва ойладып чорудупкан иргин. Оол аргага чорааш бир кырган ашкыякка таваржып бодунун дугайында эгезинен соонга чедир хоочулап хамык хомудалын тө каап тур. Ынчап олурган черинге оол удуй берип тур. Оол удуй баарда ашкыяк оолдун дылын суура соккаш чеден иненен деже шанчывыткаш дедир орнунга суп каап иргин. Оол удуп удуп оттуп кээрде биеэги ашкыяк чок, ынаар мынаар дилегзинген бораан чок арлы берген боп тур. Ынчангаш бир көрнүп кээрге бир эр карган бир карак ызырып алгаш оолдун олурган дыттын бажынга хомупкан. Оон соондан кыс карган утуп кээп хонупкаш сурап тур.
- Сен ол каракты кайыым тып алдын дээрде эр карган
- Ыыттава, ыяш баарында кижи олур деп тур. Кыс карган хорастанып:
- Ол багай чарчы оол бистин дылывыс чүге билир чүвел деп хыйыктанып тур. Харын оол удуп чыдарда ол ашкыяк чеден иненен шанчып чеден амытаннын дылын билир кылып каан иргин. Оол ол карганнарнын сөзүн дыннап кайгап олурган. Эр карган:
- Хааннын оглу аарааш хамык хам лама чыылган. Ол көп хам ламага өлүрген малдын караа көвей дир дээн. Кыс карган:
- Ол хааннын оглу чүге аарый берген чүвел?
- Ол оол удуп чыдарда аксынга чылан оглу киргеш боостазын ажа берип тур. Ам ишти хырны аарып өлүрнүн кырында тур.
- Оолду канчалза экирер ирги?
- Хааннын чылгызында үш чыл сувайлыккан бени өлүргеш оон чаан отка өртедип оон өртен ыш бузунга хааннын оглунун аксын ажыда тудуп чыдыргадыыр болза ол чылан оглу сойуп үнүп келир. Оон оол экириир ужурлуг. Ону дыннап алган ядыы оол карганнар ужуп чоруй баарга багай оол хааннын аалынга чедип кээн тур. Хааннын оглу аараан деп хамык албаты чон хөлзээн, хам лама деп чүве тос чүгүнден дүнгүр хенгиргезин чүктээн келгилээн, хамнаан номнаан дааш шимээн деп чүве чер дээрни сириледип турган иргин. Ол улуг дааш шимээн хөлзээшкин аразында багай оол хаан мурнунга бараалгап “Бо көвей хам лама хамнаан номнаан тудум оолдун аарыы дам баар. Ону эмчилеп экиртип шыдаар чангыс кижи болза мен мен. Та эмнедип оолдуг калыр силер, та номнадып оолчок калыр силер боттарынар билинер” дээш базып үнүп бар чыдарда хаан кадын ийи боттарынын хүндүлүг олудундан тура халчып багай оолдун мурнунга тейлей дүжүп:
-Чырык чер кырында чангыс оглувус ийик. Келир үеде хаан олудунга олурар орлан шоваа чангыс оглувус ийик. Кара баарывысты кадырбайын, суглуг караавысты соолдурбайын экиртип хайралап көргер” деп буурул баштары билен оолдун багай идийн токулдады тейлегилеп туруп тур. Багай оол ыяткан човаанындан хаан кадын ийини колдуунан көдүрүп бедик олудунга олурткаш
- Че мен оглугарны экиртип берейин. Экиртиир ужун чылгыгарда үш чыл сувайлыккан бе бар. Ону дурген сойугар деп тур. Хаан даа дораан чарлык дүжүрүп үш чыл сувайлыккан бени шай хайындырым аразында өлүрүптерге улуг от ужуттургаш ол отка бенин хамык чаан өртедипкеш хааннын оглун донгайты кедүрүп келгеш ыш бузунга аксын аазады тудуптарда чыланнын оглу соястап үнүп кээрде хааннын оглу кан кадык ойнап чоруй барып тур. Хаан кадын хамык албаты чон оолга өөрүп чедиргенин илередип хаан санынын дал ортузундан үлээп берип турган иргин. Багай оол тугаш
- Бо улуг эт чөөре, алдын мөнгүн адыл малды алгаш мен канчаар мен. Харын оон орнунга чеди сарыг бе, бир багай ынгыржактыг бир багай аът берип көргер хааным деп тур. Хаан кадын хамык албатызы кайгап кайгап ол айткан чеди сарыг бе, чангыс багай аът берип тур. Күзээн чүвезин алган чеди сарыг безин дастиндир чедип алгаш оол орукка үнүп чоруп олурарда орукта бир кижи бир дагны көдүргеш өске черге каап, өске дагны көдүргеш база бир черге каап туруп тур. Багай оол ол кижинден:
- Чүнү кылып мынчап ойнап турар кижи силер дээрде:
- Аа мен кайы хире күштүг ирги мен деп күжүм көрүп турар кижи дир мен деп тур. Багай оол ол кижи биле халышкы боп алгаш бир сарыг безин мундуруп алгаш ынай эленнеди чортуп чоруп каан тур. Чортуп-ла чораан чортуп-ла чораан. Ынчап чоргуже бир кижи кулаан черде чыпшырып алган чыткан ол кижиге баргаш:
- Чүнү кылып мынчап мунганып чыдар кижи силер дээрде:
- Мен чер дыннаалаар кижи мен. Чер адаанда чүү болуп турарын дыннаалап тур мен деп тур.
- Ынчангаш чер адаанда чүү болуп тур дээрде
- Чер адаанда кижилер өлгеш дынналып тур деп тур. Ол кижи биле халышкы бооп алгаш бир сарыг безинге мундуруп алгаш оон ынай эленнеди чоруп каан тур. Оон чоруп каап тур. Оон чоруп оргуже бир кижи дээр диве көрүп алган туруп тур.
- Чүнү кылып дээр диве көрүп алган тур сен дээрге ол кижи
- Мен мерген адыгже кижи мен. Мен өрү дээрдиве бир ок аткан кижи мен. Ону дүжүп келирин манап тур мен деп тур. Ынчап тургуже дээрден бир кан ок дүжүп кээп тур. Дөрт алышкы болаалы дээш бир сарыг безинге мундуруп алгаш ынай эленнеди чоруп олуруп тур. Ынчап чоруп оргуже оруунда бир кижи карганнын кудуруун алгаш саасканын кудуруунга олуртуп, саасканнын кудуруун алгаш карганнын кудуруунга олуртуп тур. Ол кижиге баргаш
- Сен чүнү кылып тур сен дээрде ол кижи
- Мен бодум шыдалым шенеп көрүп тур мен. Мен дарган кижи мен деп тур. Ол кижи биле беш алышкы боп алгаш бир сарыг безин мундургаш ынай эленнеди чоруп каап тур. Оон ынай бар чыткыже бир кижи бүдүн далайны пактааш катап төп туруп тур. Ол кижини база элзидип алгаш ынай бар чыткыже чадаг кижи те чунма ойладып тудуп ап салып туруп тур. Ол кижи биле халышкы болгаш чеделээн болуп ап тур.
Оон чеделээ болуп алгаш бо өртемчейде чүү болуп тур деп хоочулашкаш чер дыннаар кижизи дыннап көрүп тур. Ол дыннап дыннап:
- Бир чүктүн улуг хааны уруун кижиге бээр деп он ийи көжегенин ындында олурткаш күдээ болур деп келген кижилердеп үш эрин шылгарадып барыын талазында хоранныг идээ чөөн талазында хоранчок идээ белеткеп тур. Ону дыннааш чеделээ чеди сарыг безин мунгулап алгаш ол хааннын аалы кайы сен дээш чоруп каан. Эн баштай даг көдүрер эжи хааннын мөгези биле хүрежиир бооп үнүп келзе бирзи теве ышкаш өскези өшкү ышкаш ийи чүве үнүп кээрде хааннын хамык албаты чону каткыржып донгая дүжүп туруп тур. Ол даг көдүрер эжи хааннын мөгезин көдүрүп алгаш чер диве киир октаптарда чүгле будунун эргээ көстүп туруп тур. Оон база бир мөөрейн чер дээрнин ортузунда алдын хүрдүнү былча адар болурда агалышкыларнын мерген адыгжызы ону кок чок кылдыр аткаш база бир мөөрейни алган иргин. Оон сонгаар чадаг чаржыыр болурда агалышкыларнын те чунма чедип тудары хааннын ийи чүгүрүк хоочуну биле чаржыыр бооп тур. Ийи хоочун чаржыыр черге баргаш оолду бичий дыштанып алаалы дээш бажын суйбап олурарда оол уярааш удуп каап тур. Оол удууру билек ийи хоочун чаржыыр оруунга кирип довурак доозунун дойулдур маннажып чоруй барып тур. Ол ийи хоочун чер ортузунга чедип чоруурда оол отту чаштай бергеш тура халааш артынан халыткаш доозун довураан дойулдургаш мурнап чедип кээп тур. Ынчангаш чеди халышкы хааннын алдын күнчүзүн алгаш чоруй барып тыр. Хаан ол чедиге алдын күнчүзүн бээр тура чок турган болгаш ол чединин артынан улуг шериг чорудуп тур. Чеди халышкы артынан улуг шериг кел чоруурун билип кааш далай пактаар эжинге далай чактадып алгаш бедик дагнын кырынга барып хонган иргин. Дүне када дайзыннын көвей шерии бүзээлеп кээрде далай пактаар кижи далайын төптерде ол улуг суг үерге хамык шериг, мал маган арат чон кырлып өлгүлеп калган чүвези иргин. Хамык мал көвей чон өлүрүп кагдывыс дээш ол чеделээ даг кыдындан халыыш ол шийнде барып дээрге чеди бурган деп сылдыс болган чүвен иргин. Ол чеди сылдыстын эн ортузунда арай бүлүртүн сылдыс хааннын кызы дивейикпе
Г. Золбаяар чыып бижээн