Ийи агалышкы аннап меннеп чоргуже даг кырында ок, ча туткан бир кижи өрү көрнүп алган туруп тур. Ийи агалышкы ол кижинин кыдыынга баргаш
- Силер мында чүнү кылып тур силер дээрге ол кижи
Дээрнин бетинде, октаргайнын ындында бир куш ужуп чоруурда адыпкан кижи мен. Ол ам даа дүжүп келбээн ону манап тур мен тур. Оон дүш эртип турарда куш өткүр аттырган огу биле кады дүжүп кээн тур. Ону көргеш ийи агалышкы аразынга “Сен бис ийини эки адыгжы дээр бо кижи сен бис ийинен ырак артык адыгжы мерген кижи иргин. Бо кижи биле ага дунма болаалы дээш ол кижиге
- Сен бис ийи биле ага дунма болур сен бе дээрге ол кижи
- Болур мен деп тур. Оон үжелээ боп алгаш аннап чоруп тур. Ол аннап чорааш бир арттын кырынга үнүп келирде черге бодунун чартыын хөөп алган кижи чыдып тур. Ол кижинин чанынга үш агалышкы баргаш:
- Силер мында чүнү кылып чыдыр силер деп сурап тур. Ол кижи чыда:
- Мен чер дээрни дыннаар кижи мен черде чүү болуп турарын дыннап тур мен. Ажык кезээм биле дээрни дыннап тур мен деп тур. Үш агалышкы сурап тур
- Сен чер дээрни дыннааш чүнү билир сен деп тур. Ол кижи чыда
- Мен үш өртемчейнин амытаны чүнү кылып, чүнү айтып турарын дыннап билир кижи мен деп тур. Ону дыннааш үш агалышкы “Бис чүгле адар тудар, аннаар меннээрден башка чүве билир эвес бис. Бо үш өртемчейде болуп турар хамык чүвени билир кижи биле ага дунма болаалы” деп хоочулашкаш ол кижиге:
- Силер бис үш биле кады төрээн ага дунма болур сен бе деп тур, ол кижи чыда
- Болур мен деп тур. Ынчангаш дөрт халышкы боп алгаш чоруп каап тур. Ол чоруп олургуже бир кижи ийи дагнын ортузунда туруп алгаш барыын дагны алгаш чөөн дагнын орнунга каап, чөөн дагны ап алгаш барыын дагнын орнунга каап туруп тур. Дөрт халышкы ол кижинин кыдыында барып:
- Силер мында чүнү кылып тур силер деп сурап тур. Ол кижи
- Мен чернин шылаанын үндүрүп тур мен деп тур.
- Силер мындыг күштүг кижи бис дөрт биле агалышкы болбас силер бе дээрге ол кижи
- Болур мен дээш кады чоруп каан тур. Беш агалышкы чоруп олурарда бир улуг ховуда доозун довурак дойлуп туруп тур. Анаа чедип кээрге бир кижи көвей чээренни ойладып бирни тудуп алгаш салып база бирни тудуп алгаш салып ойнап туруп тур. Ол кижиге чедип баргаш
- Силер чүүден кончуг чүгүрүк кижи силер, бо чээреннерни чүге тудуп салып тур силер дээрге
- Мен бо чээреннер ойладып бодум чүгүрүүм шылгап көрүп турдум деп тур.
- Силер ышкаш чүгүрүк кижи бо чораан чажывыста көрбээн улус бис. Бис беш агалышкы биле кады төрээн алды алышкы болур силер бе деп тур.
- Болур мен дээш алды алышкы болгаш чоруп каап тур. Оон чоруп чоруп бир черге барып дыштанып олурар аразында хоочулажып тур
- Бис алды алышкы ам чүнү кылып канчап амыдыраза эки чүве ирги дээш чер дээрны дыннаалап чыткаш айтып тур
- Бо чөөн чүкте улуг кара далайнын ындында турар Сааскан хаан деп кижи бистин күр улузувус эжелеп алаалы деп дүжүмелттери биле хоочулажып олур. Бис ам дүрген баргаш ол хаанны базып каалы дээш алды алышкы чөөн чүктүн улуг кара далайын углааш чоруп каан алышкылар иргин. Чоруп олургаш чөөн чүктүн улуг кара далайнын кыдыынга барза бир кижи олуруп тур. Ол кижи алды алышкыныны көрүп
- Кайын кай углап бар чоруур улус силер деп сурап тур.
Алды алышы:
- Бис бо улуг кара далайнын ындында турар Сааскан хаан деп хаан биле күш шыдалывыс көржүүр деп бар чор бис. Бо улуг кара далайны канчап кежерни билбейн чор бис деп тур
Ол кижи олура:
- Мен силелерни кежириптейин дээш далайны пактапкаш
- Че ам далашпайын далайны кежип алгар деп тур. Алды алышкы тура
- Силер бис алды биле кады төрээн чеди алышкы болбас силер бе дээрге
- Ындыг болза чеди алышкы болаалы деп тур. Ынчаарда алды алышкы “Ынчалза силер бистин эн улуг агавыс болгар дээрде ол кижи эн улуг агазы болгаш далайны кешкеш пактап алган суун катап төпкен чүвен иргин.
Оон ынай чоруп олургуже ок чазын астыын бир маадыр эрге таваржып тур. Оон ол эрнен:
- Сааскан хааннын кодазы кайы хире ырагыл деп сураарда
- Силер бистин хаанын кода хүрээзин сурап канчаар силер деп тур ынчаарда эн улуг агазы
- Бис чеделээ силернин хаанынарга күш шыдалывыс берип маадыры болаалы деп бар чор бис деп тур.
- Че ындыг болза эки дыр. Мен Сааскан хааннын оглу мен. Мени эдерип чоргар дээш эдертип чорааш хааннын өргээзинин мурнунда бир улуг ордуга чеди агалышкыны кииргеш хааннын оглу айтып тур.
- Мен хаан адамга баргаш силер чединин дугайында дыннадыыйм. Эртен эрте хүн дээри билен силерге дыл айтырар мен дээш чоруткаш хаан адазынга барып:
- Мен бөгүн далай чоогунга чорааш чеди кижи көрдүм. Ол чеди кижи анъяк чалыы, чаагай улус иргин. Мен олардан –Чүнү кылып чор силер” дээримге хаан адам силернин адынарны айткаш силерге күш шыдалывыс бээр улус бис диди. Ынчаарда мен оларны эдертип кода мурнунда бичии ордуда олурткаш келдим. Канчаарын бодугар билир силер деп тур хаан:
- Менээ бээр кандыг күш шыдалы бар улус чүве олар, эртен мөөрей кылып тургаш күш шыдалын көргеш болур болза киирип алыр бис деп айтып туруп тур.
Чеди алышкы ордуга олургаш
- Хаан бисти канчаар мен деп тур. Дыннап көргер деп чер дээрни дыннаар агазындан сурап тур. Чер дээрни дыннаар агазы дыннап көргеш:
- Эртен бистер биле мөөрей кылып даг аттырар бис деп хоочулажып тур дээн. Оон чеделээ хоочулашкаш Дээрнин бети, окторгайнын ындында куш адар адыгжыга аттырар боп, ону аткаш бистин ийи дугаар агавыс бол деп туруп туру. Ынчап хоочулажып хонуп алгаш эртен эрте тургулап манап олургуже хааннын хаазы кээп:
- Ам хаан чаларап келир. Силелер билен даг адып мөөрейлежийр. Белеткенип турунар деп көксенип тур. Ынчап тургуже хаан көвей шерийн чыксааткан маадырларын эдерткен чедип кээп тур. Чеди агалышкы ёзун эдиртип амыр мендизин сурап туруп тур. Хаан:
- Че ырактан келген силелер баштап адар силер бе, аал оранывыста амыр тайбын олурган бистер адар бис-бе деп сурап тур. Ынчаарда чеди агалышкы:
- Аал аразында амыр тайбын олурган хаан силер баштавайын канчаар, бис чүү деп силернин мурунда адар ийик бис деп тур. Хаан бодунан эн мерген адыгжы маадырын ат дээрге ол маадыры кезенин тыртып тыртып адарда бир дагны уу чоза алгаш ийидугаар дага барып огу кадалып калып тур. Оон сонгаар чеди алышкынын адыгжызы адар боп үнүп кээп тур. Ол адагжы кезенип тыртып тыртып салырда огу беш дагны уу чаза алгаш алдыдугаар дага барып кадалып калып тур. Хаан бир мөөрейни ышкынгаш өргээзинге чоруй барып тур. Хаан өргээзинге баргаш:
- Эртен ол чеди алышкы биле бөге хүрештирип көөр дүр. Бистин мөгевис үнер черге тарымал ыяш турар, чеди алышкынын бөгези үнер черге чернин ыяшы турар болзун деп тур. Хаан ону айтып турарда чеди алышкынын чер дээр дыннаары дыннаалап билгеш:
- Эртен бистер биле бөге хүрештирер деп тур. Кайызынар эки курежир ийик деп тур. Че мен хүрежип көрейим дээш манап тургуже хааннын хаазы кээп. Бистин хааннын бөге хүрежир черинге бөгенер алгаш баргар деп тур. Чеди алышкы чедип баарда ийи чүкте көвей ыяш туруп тур. Топтап көрүп турза үстүкү таланын ыяжы ёзулуг дагнын бүдүмел ыяжы адакы талазынын ыяжы тарымал ыяш боп тур. Хаан айтып тур.
- Силер бөгегер үстүү ыяштан үндүргер, бис бөгевисти алдыы ыяштан үндүрер бис дээш хаан бөгезин үндүрерде оозу тарымал ыяштарны тура соккулап, ынаар мынаар шывадап чоруп олуруп тур ону көргеш даг көдүрер кижи дагнын ыяжын дазыл дөзү биле хоора хоора соп ынаар мынаар шывадап барып тур. Чолугужуп чорза даг көдүрер кижи хааннын бөгезинин холунун ужундан туткаш бажынын кырынга үндүрүп келгеш чердиве кийр октаптып тур. Ону көргеш хаан хорадап база бир мөөрейивис ышкындывыс дээш чанып чоруй барып тур. Чанып келгеш. Эртен чүгүржүп чаржыыр деп мөөрейтежийр бис. Бистин чүгүрүк ак хоочунну эккелинер дээш белеткенип хонуп тур. Хааннын ол сөзүн чер дээр дыннаар кижи эвеннааш
- Че эртен чүгүржүп чаржыыр дидир. Кым чүгүрер ийик дээрде чээрен ойладып чедер кижи
- Че ол кемчок, ону мен билийим деп тур. Эртен эрте хааннын хаазы кээп. Бөгүн чүгүрүп чаржыыр мөөрей кылыр бис деп тур. Ынчангаш хааннын ак хоочуну биле чээрен ойладып чедер кижи ийини чарыштырып чорудуп тур. Ол ийинин турган черинге куу довурак дойлуп артып калып тур. Ол ийи арты мурнунга үнүп чаржып-ла турган. Хааннын өргээзинин мурнунда аргалыг межеликти чүс долгана чаржыыр турган иргин. Оон тозан тос дугаарында долганып бар чыткаш ол хааннын чүгүрүк ак хоочуну өө тынып ужуп калып тур. Ол чээрен ойладыыр кижи тоовайын, торулбайын чүгүрүп чедип кээп тур. Хаан сурап тур:
- Бистин чүгүрүк куу хоочунувус канчалды. Чээрен чедер кижи:
- Бо межеликтин ындында өө тынгаш ужуп калды. Ол чүгүрүк куу хоочунунар барып ап алгар деп тур. Ону дыннааш хаан хорадап чанып келгеш хамык дүжүмедин чыып алгаш сурап тур.
- Бо мурнуу далай ындындан келген чеди кижини канчаар бис. Адаан мөөрей кылырывыска арга чок күжүвүс четпээди. Ам кандыг арга хорга билен бо кулугурларнан адырлып алыр бис деп тур. Ол көп дүжүметтин аразында Арган дүжүмел деп арга хоргалыг дүжүмел бар чүве иргин. Ол дүжүмел айтып тур:
- Бистин хааннын санында бир шой өг от бар ышкажы кай. Ол өгнү тиккеш ол чеди агалышкыны найыр кылыр бис деп чалап кийргеш эжийн хаап шоочалааш даштындан улуг от салып өртетзевис ол чеди кулугур өлбейин канчаар дээрде хаан болгаш хамык дүжүмел “Эн эки арга ол дур” дээш хааннын санын ажыдып ол шой өгнү үндүрүп тиктирип тур. Оон ол чеди халышкынны “найр кылаалы” деп чалап кийргеш өртедиптер бис дээн хаан болгаш дүжүметтин ол сөстерин чер дээр дыннаар кижи дыннап өскелеринге айтып тур. Ону дыннааш ол далай пактаар эн улуг агазы айтып тур. “Ол кемчок, мен турарда силер корпанар” дээш чоруп далайны пактап алгаш келирде хааннын хаазы чедип кээп:
- Хаан силер чеди агалышкыны хүндүткеп найр кылыр деп тур дээш чалап алгаш кээп той өгге кийргеш даштындан улуг одту окулуп тур. Өгнүн ишти изип олуруп турар арга чок бооп кээрде далай пактаар кижи далайын төвүдүп тур. Сааскан хаан хамык ара албатызы мал сүрүү биле ол далайга дүжүп өлүп калгып тур. Далай пактаар кижи далайын пактап алгаш үнүп келзе чүү даа чок куруг туруп тур. Оон чеделээ хоочулажып тур “Сааскан хаанны базар дээнивисте бастывыс. Ам бис чеди биле демисежиир сагыштыг кижи бо делегейде чогул дээш дээрге үнүп дистинчир турар чеди бурган деп сылдыс болгаш амыр сериин олурар чүвен иргин.
Г. Золбаяар чыып бижээн