Хүргүл-оол Сазыг-Хунааевич Монгуш 1908 чылдың апрель 15-те Чөөн-Хемчик районнуң (Сүт-Хөл кожууну) Манчүректе Хаялыг-Капсылыг деп черниң Дөң-Кара деп өдекке төрүттүнген.
Ол шаандан тура мал болгаш тараа ажыл-агыйлыг чораан. Бичиизинден-не эгелеп ажылга ынак, 10 харлыында азыраан ада-иезинге дузалажып, оларның хой-өшкүзүн кадарып, адазы дарганнаарга, дарганнап турган. Улагды бергеш, суурнуң болгаш Манчүрек школазының тудуунга, аңныыр ажыл-агыйынга, хову бригадазынга, мал-даа сүрүп ажылдаан.
Тоолчунуң ада-иезиниң, Сазыг-Хуна болгаш Умудоктарның уруглары 15 кижи турган. Олардан чүгле ийи угбазы арткан. Тоолчу боду уругларның эң хеймери чораан. Бичии Хүргүл-оол миннип кээрге-ле, ада-иези чок, ону азырандыга авазының кады төрээннеринге берипкен болган.
Ону тоолдааарынга өөреткен «башкылары» азырап каан авазы Дыгбаа, Ишкин чурттуг аңчы Данзын-оол Ондар, тоолчу Маңңай Ооржак. Ооң тоол ыдар салгалы амгы үеге чедир уламчылап турар. Ооң оглу Монгуш Соңгаар-оол Хүргүл-ооловичини шиилерге киржип, концерттерге тывызык, дүрген чугаалар чугаалаар боорга, чаңгыс чер-чурттуглары ачазының салгакчызы деп санаар. Оон ыңай тоолчунун улуг уруу Маспын Хүргүл-ооловнаның оглу Монгуш Аркадий Кудер-оолович база кырган-ачазындан дыңнап өөренип алган.
Хүргүл-оол Монгуш 1983 чылдын март 24-те мөчээн.
Монгуш Хүргүл-оол Сазыг-Хунаевич – тыва национал культураның база бир алдар-хавыяалыг ажылдакчызы, бодунуң чонунуң төлептиг оглу, ооң улуг тоолчузу.
Алган дөзү:
Орус-оол С.М. Эпиктиг ыраажы болгаш ооң репертуары // Тоолчу Монгуш Хүргүл-оол (100 харлаанынга) / тург. С.М. Орус-оол. – Кызыл: КЦО «Аныяк», 2009. – Ар. 23 – 49.