Барыын-Хемчик кожууннуң Аксы-Барлыкка 1931 чылдың июль 10-да тѳрүттүнген. Көгел Сааяның кады ойнап ѳскен эш-ѳѳрүнүң сактыышкыннарын барымдаалап көөрге, даш-биле каасталга кылыр уран ажылды ол мырыңай бичиизинде-ле эгелээн турган.
Баштай кедергей чараш чүүлдерни кылыр мурнунда, ол хынамчалыг белеткенир чаңчылдыг: кылыр дээн чараш чүүлдерин демир аймаа-биле алгыга шыйып, чуруп алыр. Ол чүл дээрге, даш чонарының бүгү аргаларын ооң хандыр шиңгээдип, ѳѳренип алганы болур. К. Саая аныяанда ыяштан база чараш чүүлдерни чазап, школазынга болгаш ѳске-даа черлерге оларны делгеп, аныяктарга, чонунга сонуургадып чораан. Ооң ол бүгү мергежили, салым-чаяанныг шевери бүгү назыда арткан. Тыва Республиканың найысылалында Арат шѳлүнге уран-шевер каасталгаларны кылырынга Кѳгел Мижитеевич Саая база идепкейлиг киришкен. Кандыг-даа уран-шевер чүүлдерни ол кылырда, национал овур-хевирни, чаңчылдарны чигези-биле барымдаалап турар.
Кѳгел Мижитеевич бодунуң чонунуң культуразын, чаңчылдарын ханызы-биле ѳѳренип, ук чаңчыл¬дарны кезээде сагып чорааны ооң чогаадыкчы ажылынга чаагай салдарлыг болган. А кол чүүл дээрге, ол ус-шевер ѳгбелериниң чаңчылдарынга кезээде шынчы болуп артканы-дыр. Даштан кедергей нарын чүүлдерни кылырының уран аргазын ол тергиин эки шиңгээдип алган болгаш кайгамчык чараш чүүлдерни бүдүрген, ук ажылдарны этнографтыг скульптураның тергиин дээн чогаалдары кылдыр санап болур. Ооң кылган чогаадылга ажылдарын Россияның хоорайларының делгелгелеринге, Моолдуң, Японияның, Чехословакияның, Румынияның, Германияның, Канаданың, Американың Каттышкан Штаттарының хоорайларынга база делгеп кѳр¬гүскен. К. Сааяның чонар-даштан бүдүрген уран-шевер хѳй ажылдарын республиканың Алдан-Маадыр аттыг чурт-шинчилел музейинде, Сибирьниң, а ол ышкаш Москвада антропология болгаш этнография музейлеринде база кадагалап турар.
Кѳгел Мижитеевич Сааяның хѳй ѳѳреникчилери башкызының тѳлептиг салгакчылары болуп, республикада кѳскү, шыырак даш чонукчулары болгаш чурукчулар апарганы ѳѳрүнчүг. Ынчангаш Тываның алдарлыг чурукчузу, И. Репин аттыг Россияның Күрүне шаңналының лауреады. Аңаа 2016 чылда Тыва Республиканың улустуң ус-шевери деп атты тывыскан.
Алган дѳзү:
1. Заслуженные люди XX века. Государственная книга Республики Тыва. – Кызыл: Тувинское книжное издательство. – 2004. – С. 249.
2. Оживший камень. Фотоальбом тувинской народной резьбы по камню. – Кызыл: Тувинское книжное издательство – 1969. – С. 78.
3. Червонная С. М. Художники Республики Тыва. – СПб, 1995. – С. 155-176.