(1900-1976)
Сураглыг хөөмейжи Кыргыс Соруктунуң улуг уруу Екатерина Соруктуевна Кыргыстың 1998 чылда Хөөмей симпозиуму бир дугаар Эрзин кожууннуң Эрзин сумузунга бооп турда ачазының дугайында сактыышкынында бижип турары; «Хөөмейжи Кыргыс Сорукту Самдаңай оглу 1900 чылда Тандының Межегей сууру, Оюн чурту ол. Хөөмейжиниң төрээн адазы Оюн Самдаңай авазын Чолдак-Кара деп дыңнаан мен. Ада-иези кедергей ядыы чораан. Билирим-не ачамның кады төрээн дуңмазы алдарлыг ыраажы артист Оюн Болдукпан дээрзиниң авазы.
Уруг-дарыының экти-хырны бергедеп кээрге Мөренге чурттап чораан Ногаан-Бүдүп дээр моол кижи Таңдыдан тараалап келирге Хөөмейлээрни (Кыргыс Соруктуну) ол кижиге азырадып каан.
Азырандыга барган улузу базала бай шыырак эвес болган. Ынчалза-даа Бедик-Батмаа кадай төрээн ажы төл чок болгаш оолду өстүрүп каан. Ынчан шаг-үe кадыг, хамык албаты-чон бөргүнде чиңзелиг кижи бүрүзүнге сөгүрүп, оран таңдызынга чалбарып өршээл дилеп чораан.
Бай-шыырак, дүжүмет хам лама дээш оларны базымчалавас-ла кижи чок турган. Хөй-ле хилинчекти эдилеп, аар-бергени эктинге чүктеп келген оол бай Урту-Назынның хоюн кадарып чораан. Хой кадарып чорааш черге хөөмей ыры биле көксү хөрээн чазыктырып чораанын хөөрээр чораан.
Хөөмейлээрниң хөөмей, каргыраазын кады кожалары аажок таалап, чарашсынып дыңнаар турган. Оваа дагаан, шагаалаан, шайлалга болган черлерже чон бо-ла чалаар турган. Сөөлүнде Хөөмейлээрни улус байыр-дойже чалап кээрге Урту-Назын дээрзи «Меңээ чедер аъттыг сен бе, Акааңга чедер бо дег хөөмейжилиг сен бе?» суг дигилээр. Ол хирезинде ачамга ажыг божа, кадыг моюндан өске чем бербес турган дээр. Оон эр бооп өзүп келгеш бай Урту-Назынның чылгызын кадарып, чылгычылап чораан. Хөөмейлээрниң бодунуң авазы база аажок хөөмейлээр деп чугаалап турганын база сактыр мен. Ачам авазындан «Хөөмейлээриңни берип көр» деп ак кадак тудуп, дискек караанга олуруп чораанын каттыраңнап органын сактыр мен. Кырган- авам ынчан оглун эргип чорда дилеп турган болган.
Сураглыг хөөмейжиниң хөөмейлээр aт-сураа бай Урту-Назынның чылгычызы чорда илерээн-даа болза 1927 чылда Эрзинге хөөмей хевириниң күүседикчилериниң аразындан Таңдының Межегей уктуг Сорукту Кыргыс шылгараан. Улус ону Хөөмейлээр-Сорукту дээр турганын З.К. Кыргыстың «Каргыраа хөөмей» деп номунда бижип турар. Екатерина Соруктуевна Кыргыстың (К. Соруктунуң уруу) сактыышкынында «1933 чылда ТАР-ның мурнакчы малчыннарыны, мөгелери, ыраажылары, хөгжүмчүлери найысылал Кызылче чорааннар. Чыылган чон эңмежок. Ачам каргыраалаан. Улус чоннуң үнелээри аажок. Соруктуга чедер кижи-даа чок деп шуугажып турган дээр. 1934 чылда Игилдээр Лакпа, ырлаар Каадыр-оол, Анай суглар биле Москваже үнүн грампластинкага тырттырар дээш чорупкан. Ынчангаш Тывадан бир дугаар грампластинкага тырттырган деп ат-сывы алгаан деп билир мен».
К. Соруктуну өг-бүле байдалының дугайында каксы-даа бол М.М. Бадыргының «Творческие портреты хөөмеистов» деп номунда бижип турар: «Аныяк назынында Янчымаа-биле өг-бүле туткан. Yp болбаанда Янчымаа аар-аарааш аарыынга шыдашпайн хемче шурааш, сугга дүжүп чок болган. Ийи дугаар Серзимааны кадай кылдыр алган».
Сураглыг каргыраажы. хөөмейживис Кыргыс Соруктунуң өг-бүле байдалының дугайында уруу Екатерина Соруктуевна Кыргыстың сактыышкынында бижип турары: « ....Ынчаар-ла улуг үүлени көрүп, 30 хар ажып чорааш авам-биле өг-бүле тудуп чуртаан. 1931 чылда акым төрүттүнген, акымның адын Дамба Даш-оол дээр чораан. Чүге Дамба чүвел деп айтырарымга, аваңның талазындан Дамба чүве деп харыылаан. Ол акымның соонда мен төрүттүнген мен. Мээн соомда кыс дунмам төрүттүнген, адын Дандыгай Фина Соруктуевна дээр чораан. Азырандыга барган улузунуң аайы-биле Дандыгай апарганы ол. 1946 чылда ававыс аар аарааш чок болган. Ачам чангыс оглун ийи кызын школа сургуулга өөредип ажылдап чорааш Мөрен суурунга 4 ажы-төлдүг кижи-биле чуртаан. Соңгу иевистиң адын Баанай ϴшүлдей дээр. Ачам күжүр 76 харлыынга чедир чуртааш 1976 чылда ажы-төлү бистерден чарлып чоруткан».
Бо сактыышкыннардан алырга хөөмейжи К. Соруктуну 3 ажы-төлдүг чораан, чуртталгазында 3 каттап өг-бүле туткан деп барымдаа бар.
Ажыглаан литература
Мунзук Д.А. Соруктуг-ла Сорукту: Хөөмейжи Кыргыс Соруктунуң 115 харлыынга. – Эрзин, 2016. – 20 с.