(1892 – 1947)
Комбу Ондар (чоннуң берген шолазы "Хөөмейлээр") Тываның XX чүс чылдың ат-сураглыг хөөмейжилериниң тергиини, Чөөн-Хемчик кожууннуң хөөмей күүседикчилериниң (школазының) салгакчызы, күүседикчизи, национал уран чүүлдүң сайзырадыкчызы. Комбу Ондар Даа кожууннуң Бора-Хөл Ховалыгларындан (Биче Ховалыглар) ук-ызыгуурун салгап 16 хүнүнде 7 айның чаазында 1892 чылда Дүңгүрлүг-Тейниң Куштуг-Алаакка төрүттүнген. Ооң ада-иези Ховалыг Мөңге-Назын (Доңга-Лама), Хенче-Хураган 12 ажы-төлдүг турган - 6 оол, 6 кыс. Комбу 12 кады-төрээннериниң 2 дугаары болуп турар. 2 харлыында Комбу авазының кады-төрээнинге Хылбаң-Хураган (Натпит) биле Сембил Ондарларга азырандаа барган, ынчангаш Ховалыг Комбунуң Ондар аппарган ужуру ол.
Комбу Ондарның кады-төрээннери – Чимит-оол, Саглакай, Доржу-Лама, Чаштыгбай (Тыва улустуң хөөмейжизи Кайгал-оол, база тыва фольклор хөгжүмүнүң башкызы Хеймер-оол Ховалыгларның кырган-ачазы), Шадыпай.
Хөөмейлээр Комбу Таңды Уранхай Тыва (Танну-Урянхай) база Тыва Арат Республика (ТАР) үелеринде төрүттүнгеш хөөмей, сыгыттың, уран чүүлдүң, аас чогаалдың кавайынга өпейледип доругуп өскен болгаш ол үениң хөөмейжилерин, тоолчуларын, ыраажыларын ханы-сеткили биле дыңнап чорааш ыры-хөгжүмге ынаа отуп, бөдүүн арат чонунга бараан болуп хөөмей, ырын салып чораанын Тыва улустуң аас чогаалының хөгжүм уран чүүлүнүң шинчилекчизи А.Н. Аксенов О. Комбуну мынчаар бижип турар: "… ооң ырлаар аяны национал үндезин, классиктиг үлегери-биле үнелеттинип турар. … Комбу – узун, шилгедек дурт-сынныг эрес ашак; бодун кончуг чоргаар алдынар, чугаазы чигзиниг чок, бодамчалыг болгаш эвээш. Ооң үнүнүң тембри бедик, күштүг. Барыын улузунуң ырлаар чаңчылының аайы-биле аялганың доктаар кол үннерин камныы-биле каастай арак алыр. Тываларның бурун ырларын чугааланып (речитативтиг) ырлаар нептереңгей аянындан ооң ылгалы – чаңгыс аялганы бодуну-биле аңгы-аңгы хевирлерге удур чогаадып ырлаары. Чаңгыс кижиниң ийи үн үндурер боостаа ырызының "сыгыт" хевириниң тулган дээн күүседикчизи…"
1934 чылдың күзүн Тыва Арат Республиканың (ТАР) чазааның дилээ-биле Москваже тывадан бүдүн делегация Виктор Көк-оол, Александр Чымба, Анчимаа Хертек, Долбаакай Оюн, Дартан-оол Түлүш, Седип-оол Танов, Маадыр-оол Монгуш, Өшкү-Саар Оюн, Шоюн Иргит, Лакпа Оюн,
база хөөмейжилер Комбу Ондар, Сорукту Кыргыс чорааш ыры-шоорун, хөөмей, сыгыдын грампластинкага үнүн бижидип төөгүге аттырганнар. "Москвага бис беш хонук белеткенген бис, ырыларны бижидеринге ол үеде Тываның төлээлекчизи Седип-оол Танов шилип турган. Бир дугаарында мени чалаан, мен "Ядыы-ла арат" деп ырыны ырлаан мен. Ийи дугаарында Комбу Ондарны чалаан, ол
Өдек малы үнгеш оъттаар
Өлең оъттуг Баян-Дугай.
Аал малы үнгеш оъттаар
Агылыг-ла Дугайымны
– деп сыгыртыырга сактырга-ла күскү сыын эткени дег сагындырар" – Маадыр-оол Монгуш сөөлүнде сактып турган.
Хөөмейжиге, тоолчуга, ыраажыга чоннуң бедик үнелели дээрге-ле күүседикчиге улуг өөрүшкү, бедик сүлде, хей-аът болуп турар, шак-ла ындыг үнелелди Комбуну чаңгыс чер чурттуглары Хөөмейлээр Комбу деп адап кааны анаа эвес.
Ондар Комбу Сембил оглу 1947 чылда 54 харлыында аъттан ушкан кемдээшкиннеринден чырык өртемчейден чарлып, кызыл-дустай берген. Комбунуң хөөмей, сыгыды Чөөн-Хемчик хөөмей күүседикчилериниң үндезини болуп, уран чүүлдүң төөгүзүнге мөңге алдар кылдыр арткан дээрзин амгы шагның хөөмейжилери Олег Куулар, Мөнгүн-оол Ондар, Борис Монгуш, Валерий Ондар, Бады-Доржу Ондар база Комбунуң кады-төрээн дуңмазының Чаштыгбайның уйнуктары алышкылар Кайгал-оол ("Хүн-Хүртү" бөлүүнүң удуртукчузу), Хеймер-оол (хөөмей, хөгжүм башкызы) Ховалыглар утпайн үнелеп чоруурлар.
Алган дөзү:
Бадыргы, М. Творческие портреты хоомейистов Республики Тыва. М. Бадыргы. – Кызыл, 2008. – 63 с.
Монгуш У.О. Двигатель «Хун-Хурту». (Творческий образ Кайгал-оола Ховалыга). – Кызыл: ГУП «Тываполиграф», 2008. – 176 С.