Биеэ шагда Кара-куш биле Бос деп өдүрек чаңгыс черге чурттап чораан чүве-дир. Соок дүжүп кээрге, Бос изиг оранче ужар апарган. Кара-куш эдергеш туруп берген. Хөөкүй ыглап турза-турза, карактары ыжык кызыл апарып-тыр. Бос кээргээш, мону көрүп, мени сактып чор дээш, боскунда көк дүгүн, колдуунда ак дүгүн Кара-кушка чүлүп берген чүве иргин. Ол- ла хевээр Кара-куштуң боскунуң дүгү Бостуу ышкаш көк, колдуунуң дүгү ак болган чүве-дир.
Кыс-Халыыр
Шаг шаанда коданның эрни бүдүн турган. Майтайып алган өттүнмес чүвези чок амытан иргин. Канчангаш-ла чылгы мал өттүнүп иштин үрдүнүп алгаш, былгырыптар дээрге, эрни шыдашпайн чирлип чаштай берип-тир оо.
Кыс-Халыыр
Ынчан өөвүс авамның ада-иезиниң аалы-биле Хемчиктиң Чанагаш-Аксы деп черге кады чурттап чораан улус чүве. Ол үеде чоок-кавының аалдары тараазын Хемчик алаактарынга тарааш, ону дуруяалар болгаш кас, өдүректер саза базып кагбазын дээш, чыраа-биле долгандыр дестеп каар турган. Тараазын дестевээн улус тараа албаан, куш аппарган дижир болган.
Маас — Маңгыстын, салы,
Кара-Сээк — Маңгыстың бажының дүгү,
Ыргак-Сээк — ооң аш дүгү.
― Ынчангаш дириг амытанның ханын сорар дора-өлчүктер болбазыкпе — дижип, бурунгу улус чугаалажыр.
Кыс-Халыыр
База-ла чоокта, адыг чазыйлап турар үеде чүве-дир. Бии-Хемге бир чолаачы тайгага ыяш чүдүрүп турда, адыг маңнап олуруп-тур. Эр машиназын хөделдире каапкаш, ыңай бооп чорда, адыг окталган ояар машина кырындыва үне халый берип-тир.
Чолаачы-даа халыдып-ла турган. Дооразындан улус көөрге, элдеп чүве, машиналыг адыг халдып турган. Чолаачы ол-ла халыткаш, Туранга шагдаа чериниң чанынга кээп, медээлеп- тир. Шагдаалар чүү болган чоор дээш, үне халчып кээрге, кузов кырында адыг аңгадаан турган. Чазыйлаан адыг чогуур черинге боду-ла ынчаар моорлап келгени ол чүве-дир.
Кыс-Халыыр
Шаанда бир кижи мыйгак саап ижип чораан дээр. Ээзи назыдап кырып-даа кээп-тир. Бир үнүп көөрге-ле, мыйгак көк сүргеш, узудап ырап бар чораан.
«Мынча чылда сүдүн ижип келген малымны»— дээш, ооң соондан чалбарып-чалбарып, мыйгааның сүдүн чажар орта, ооң хокпалдайында сүт дегген чери ол хевээр кызыл-сарыг арткан чүве дээр.
Кыс-Халыыр
Ийи оглун эдертип алган дуруяа кылаштап чораан иргин.
Кижи тургаш:
— Оглу-кызың отка-пашка дүжүрер мен, тейле-тейле — деп аңаа чугаалап-тыр.
Дуруяа деп куш ынчангаш кижи көргеш-ле, бажын донгаңнадып, тейлеп чоруур апарган дээр.
Ынчангаш тыва улус ону өлүрбес-даа, ооң эъдин чивес-даа болган чүве дижир.
Кыс-Халыыр
Теве суг ижип чыдырда, Сыын келгеш, Тевениң улуг чаагай мыйызын ачылап-тыр:
― Чаа, Теве, мен даарта улуг чыышка баар дээш силерниң мыйызыңарны ачылап келдим. Даарта эккеп бээр мен — деп-тир.
Теве улуг чаагай мыйызын экииргеп Сыынга ачыладыпкан.
Теве даартазында Сыынны манап-ла, манап-ла турган. Сыын келбээн. Теве ол-ла хевээр мыйыс чок артып калган чүве иргин.
Кыс-Халыыр
Шаанда дириг амытаннар хоран үлежип турда, чылан биле улуг-ээремчик хөйнү апкаш барып-тырлар. Улуг-ээремчик тургаш, сыын-курттуң улуун база алгаш барган хей иргин.
Сыын-курт аңаа харадааш:
― Чылан биле улуг-ээремчик шаккан черге кезээ мөңгеде дуза чедирип чоруур мен!— дээш, барган чүве-дир.
Ол-ла өжээнниккен олчаан сыын-курт чыланның мойнундан ызырып алгаш кады өлүр амытан болган чүве иргин.
Кыс-Халыыр
Биеэде бүгү-ле амылыг амытаннарның чыыжы болган чүве-дир. Ол чыыштан Тарбаган озалдап каап-тыр. Тарбаган бир-ле көөрге, Кошкар эртип бар чораан.
Тарбаган тургаш:
― Ээй, Кошкар, кайыын келдиң, чүнү кылып чор сен?— деп-тир.
― Бүгү-ле аңнар болгаш куштарның улуг чыыжы болган. Ол чыышка чорааш, чанып бар чыдарым бо — деп, Кошкар харыылап-тыр.
― Ол чыышка чүнү чугаалажыр чүве-дир?— деп, Тарбаган айтырган. Кошкар тургаш: