― Кым мурнай хүннү көрүп каар эвес, ол чылга кирер — деп, шаг шаанда Теве биле Күске ийи мөөрейлешкен-дир.
Теве хүн үнер чүкче көрүп алгаш чыткан, а Күске Тевениң мөгениниң кырынче үне халааш, даг бажынче көрүп алгаш:
― Ол-дур, мен сени мурнай хүннү көрүп кааптым, ам чылга кирер мен — деп сыйтыладыр эдип олуруп-тур.
Шынап-ла, Күске ол хевээр чылга кирген. А Теве хорадаанындан думчуун чире былгырып алган чүве иргин.
Кыс-Халыыр
Теве ышкаш төлүнге ынак амытан ховар. Шаанда кырган-ачам сугнуң тевезиниң бодаганы хамчыктан чаштай берген. Ооң иезин кээргээш, бичии кижи ийлей бер часкан-дыр мен.
Сарыг хүннү бадыр өгдүве көрүп алгаш эдип кээрге, ийи карааның чажы борбак-борбак бадып-ла турар.
Кырган-ававыс:
Бурган башкы алаак кежир аъттыг чортуп олуруп-тур. Хенертен кодан торлаа ужа бээрге, ооң аъды хойгаш, бурганны октап каап-тыр оо.
Бурган хорадааш:
― Чүү-даа амытан мону тудуп чиир болзун кулугурну. Чүнүң-даа маңаа хилинчээ чедер болзун!—дээн. Дилги, хартыга болгаш чүү-даа ынчангаш торлаага хор чедирер болгар чүве-дир.
Кыс-Халыыр
Чайлагга дүне када хойтпак тип турган кадайлар суглаарындан коргуп, «кижини алса канчаарыл» дижип, бот-боттарын албадажып туруп-тур.
Эзеңгизи элээн дыңзый берген бир кадай тургаш:
― Ча, хупурай бер, кара чүведен чоп коргар силер, менче халып келзе, хумуң-биле бажынче ток кылгаш, кылаштап чоруй баар мен. Кай мен суглап эккээйн — дээш, үне халаан.
Кадай чүвең арыгдыва маңнап кирген-не. Хууңун тудуп алгаш, ол-ла маңнап орда, артында будук дызьырт дэзн. Кадай тура дүшкен. Артындан улуг кара чүве келген соонда, кадайны кужактапкаш, эзим кай сен дээш халып-ла каан.
Эр хиндиктиг кижи тыва кижи эзер шинчилиг аъттыг болур. Ол аъдын найыр болган черге чүгүрүк аъттар чарыжынга салыр, бир чамдыкта ырак-узак черлердиве хөлге кылдыр мунар.
Бурунгу кырганнар хартыга дыргаан онзалап эдилээр. Бир эвес чүгүрүк аъдын чарыштарга салыр дээнде, хартыга дыргаа-биле кулак баштарын домнап каар, ол чүл дээрге, хартыга дег ужугуп маңнааш, хамык аъттарны эртип келзин дээни ол.
Хартыга дыргактыг эр кижиниң аъдынга боо огу дегбес дижир.
Бир шагда Маңгыс тургаш:
― Хамык амытанның эъдин барып амзап эккел, кандыг эът эң-не амданныг эвес — дээш, Хөөлээш арыны ыдып-тыр.
Кижи баары эң-не амданныг деп билип алгаш, Хөөлээш ары чоруп ора, Номчу-хараалчага таваржы берип-тир.
― Дүктүг-арыжык, кай барып чордуң?— деп, оозу айтырып-тыр.
― Маңгыстың айбызынга чордум — деп чугаалап-тыр.
― Маңгыс чүү деп айбылаар чүве-дир ынчаш?—деп айтырып-тыр.
― Кандыг амытанның эъди эң-не амданныг эвес, барып амзап кел дээрге чордум — деп-тир.
― Кымның эъди эң-не амданныг-дыр ынчаш?— деп-тир.
Эрте шагның эгезинде, бурун шагның мурнунда, калбак чүве хадып, борбак чүве чуглуп, тевениң чолдак кудуруу черге сөөртүнүп, тениң эңмек мыйызы дээрге дээктелип турар шагда чүвең иргин.
Шүүргедекчи эзир чоруп-тур. Бир-ле эртен, биеэ эзир Дарбайты дагның белинге тарбаган манап олуруп-тур эвеспе. Эзир
Биеэде шокар Сааскан Тогус куш-биле дөмей болуп алыр дээш, ону эдерип чорааш, мүн-не шокар болуп арткан. Күжүр шокар Сааскан чазыйлап, бир черге багай чүве чылгап чыткаш, Тогустан озалдап каап-тыр. Ынчангаш Тогус куш дег онза чараш болбаан куш-тур.
Кыс-Халыыр
Тыва кижи куштарның аажы-чаңындан дыка хөй чүвени билип алыр дижир. Ылаңгыя торагның курттар чок ыяш далдаарын, курттуг ыяшты тып алырын база чымчак ыяшка доктаай бээрин тыва кижи кара чажындан тура көрүп, билип келген.
Чымчак ыяш кайда турарын торга тывар, чымчак кижи кайда барын кижи тывар дижир. Ол чүл дээрге, чымчак ыяшка курттар албан турар, ынчангаш ол ыяшты торга албан тып алыр дижир. Кижилерниң аажы-чаңы база аңгы-аңгы болгулаар. Аажы-чаңы чымчак кижини кижи албан тып аар болгаш, ол кижи-биле бүгү назынының иштинде харылзажып келир дижир.
Шаг шаанда элик кижиниң саап ижер малы чораан. Кижи аңаа четпестеп, өске мал азырап алгаш, оозун салырда:
― Малым сүдүн четтиргиже саап ижип келдим, өршээ хайыракан!—дээш, чалбарып-чалбарып, ооң соонче сүттү чажарга, эликтиң хокпалдайынга барып дегген. Ынчангаш ооң хокпалдайы ак арткан чүве иргин.
Кыс-Халыыр