Шаанда Чыргакы бажынга Манзырыкчы деп кижи бораанныгда аът дилеп чоруп-тур. Ашак канчангаш-ла көөрге, улуг-ла пөш бажында кижи-ле тоорук бадырып турар.
— Ой, оол, чалаң доруг мал көрдүң бе?— деп, Маңзырыкчы ырактан кыйгырып-тыр. Демгизи катканың кижи боор ийик, адыг бооп-тур. Адыг пөштен дүже халаан хевээр кырында-ла келген.
Чазыйлаан адыгның ишти куртуур. Ооң куртун чүгле ажыг кымыскаяк, чыжыргана азы ааржы, божа өлүрер чүве-дир. Тайга-таңдының тооруу, кат-чимизи чылдың-на элбек болбас. Ынчангаш адыг чазыйлаан деп чугааны эпти-ле дыңнаарывыс ол-ла болгай.
Чоокта чаа Сүт-Хөлдүң Ишкинге хөктүг таварылга болган дээр. Өгге кадай кижи чааскаан олурган чүве-дир. Хүндүс эжикти чүве-ле дырбактай берген. Кадай эргин ойбаандан көре бээрге, аанакайын, адыг аксын аазадып, азыг-дижин шаарартып алган бо туруп турган. Кадай-даа угаан-кут чок, орун хозундува союп кирген.
Шаанда бир аңчы аңнап чорааш, аргар Кошкары боолапта берип-тир. Оозу черге кээп дүшкен. Тура халып чоруй баарыйна моозу дээш, аңчы халып барып Кошкарны чавыдактай каапкан. Кошкар-даа, шынап-ла, аңчыны алгаш ыңай-ла болган. Аңчы оон адырлып алыр дээш чадашкан, Кошкарның мыйызынга хептели берген хап-ла орган. Аргар Кошкары аңчыны аал чаны-биле алгаш эртип бар чоруп-тур. Аалда улус көрүп кааш, «тайга-таңды ээзи көзүлген» дижип, ооң соонче сүт чажып туруп каап-тыр.
Аскыр дагаа кыс дагааның курун хунаап алгаш, шыкка оъттап чорда, аңаа чорумал Алдын-Доос таваржы берип-тир.
― Мурнуу чүкке улуг найыр болур, ынаар бар чыдыр мен, курум чок, чер албайн чор мен, куруң берип көрем, дуңмам — деп, Алдын-Доос айтырып-тыр.
Аскыр дагаа Алдын-Доостуң чалаазын чарашсына бергеш:
― Курумну ал че харын, кыс дагааның куру-ла болгай, эккеп бээр сен, ынчаарга сен база түр када алдын чалааң ачыладып көр, ээп келириңге, орнажып алыр бис — деп-тир.
Шыяан ам, азыраан мал-маганы-даа чок, Аржаанныг-Хем аксынга алажы чөвүрээ чадырлыг, беш оолдарлыг Белендей кадай чурттап чораан чүвең иргин.
Ажы-төлү ажыл-чымыш-даа билбес, арыг-сарыг хүннү бадыр хөртүк хар кырлап, хөглеп ойнап хүнзээр турганнар. Идик-хевин харга илчиредир-мылчырадыр өттүрүп-өттүрүп, боражып алгаш чедип кээрге, иези хөөкүй аштаар, кургадыр мындыг чүвең иргин.
Авазы бир-ле чайын Аржаанныг-Хемден балык-байлаңнап чорааш, соокка алзып, аарый берип-тир эвеспе, Авазы багай чадырынга кел-ле бажын көдүрбейн чыдыпкан.
Тыва кырганнар кускуннарны дыка болбаазын куштар дээр. Ынчаарга кускуннар боттары үш улуг бөлүкке хуваажыр дижир. Кускуннарның дээрге ужуп чоруурундан оларның кайы хире билдилии билдинер дижир.
Кудай-дээрниң кускуннары бар. Олар дээрге дыка бедик ужуп чоруур болгаш, даады аңдарлып-дүңдерлип чоргулаарлар. Дээрниң аяс болурун кудай-дээрниң кускуннары бирде бедик ужары-биле, бирде аңдарлып ужары-биле көргүзерлер дижир.
Буур биле Дажырган ийи маргышкан дээр.
Дажырган тура:
― Чайны узадыр херек, доора-карак39 биле мен чайын үнген чимистен кыжын чиир чемивис белеткеп алыр бис — дээн иргин.
Буур тургаш:
― Чок, чайын ымыраа-сээк көвей, изиг улуг. Чай шуут чок болза эки — деп-тир.
Дажыргандан:
― Кыш узун болза, дорзууңну хар долдур чааптарга, доора-карак сени таптыг доорай-дыр эвеспе — деп, мынчап кыжыраан.
Буур тургаш, дазыл мыйыстарлыг моң бажын бир чайгаш:
Дилги эң-не баштай кара турган чүвең иргин. Бир-ле хүн ол күскелеп чорааш, ам эртен бак мезил-биле чаржыр деп бодап ап-тыр. Даартазында даң бажында Дилгижек хем кыдыынга маңнап келгеш:
― Бак мезил, бар сен бе? — деп айтырып-тыр.
Оозу тургаш, суг иштинден:
― Бар-ла мен — деп-тир.
Дилги тургаш:
― Даарта эртен бо хемни өрү чаржыр эвес бис бе — деп-тир.
Мезил чөпшээрежип каан. Дилги чоруй барган. Мезил ол хүн хемниң хамык мезилдерин эрик дургаар тургускулааш:
Шыяан ам, шаг шаанда төрээ-ле дөрт алышкы чурттап чораан чүве иргин. Эң улуун Шаашкак, оон бичезин Ары, оон бичезин Үзүт, хеймерин Сыгырга деп адаар чүве-дир. Дөрт алышкы хүнүн манаан, хүүрээн даянган чаңгыс кырган адалыг чүве иргин.
Алышкылар бир-ле эртен туруп кээрге, чөнүк адазы өлүп калган чыткан.
Алышкылар адазын канчаар хөөржүдер бис деп, чугаалажы-чугаалажы кээрге, ыяап-ла шырга сөөртүр бир шары, бир кижи, аъш-чем хайындырар от херек мындыг бооп-тур.
Инек-Сокпа чоруп-тур. Бир-ле чылыг, ыржым эртен бора талга таалап удумзурап олурган. Калбак ногаан эзимден шокар Торга ужуп үнүп келгеш, ооң чоогунда дытты торуладыр соктай-ла берип-тир. Инек-Сокпа сырбаш дээш отту хонуп келген.
Долгандыр көрнүрге, шокар торга дыт соктап олуруп-тур. Инек-Сокпа хорадаанындан чулчургайы безин чымырткайнып келген иргин. Инек-Сокпа үгдегер чалгыннарын шагжок далдырады силгигилей каапкаш, эде олура шаап алгаш:
― Чүнү канчап олурарың ол?— деп, Торгадан айтырган.