Бурган башкы алаак кежир аъттыг чортуп олуруп-тур. Хенертен кодан торлаа ужа бээрге, ооң аъды хойгаш, бурганны октап каап-тыр оо.
Бурган хорадааш:
― Чүү-даа амытан мону тудуп чиир болзун кулугурну. Чүнүң-даа маңаа хилинчээ чедер болзун!—дээн. Дилги, хартыга болгаш чүү-даа ынчангаш торлаага хор чедирер болгар чүве-дир.
Кыс-Халыыр
Теве ышкаш төлүнге ынак амытан ховар. Шаанда кырган-ачам сугнуң тевезиниң бодаганы хамчыктан чаштай берген. Ооң иезин кээргээш, бичии кижи ийлей бер часкан-дыр мен.
Сарыг хүннү бадыр өгдүве көрүп алгаш эдип кээрге, ийи карааның чажы борбак-борбак бадып-ла турар.
Кырган-ававыс:
― Кым мурнай хүннү көрүп каар эвес, ол чылга кирер — деп, шаг шаанда Теве биле Күске ийи мөөрейлешкен-дир.
Теве хүн үнер чүкче көрүп алгаш чыткан, а Күске Тевениң мөгениниң кырынче үне халааш, даг бажынче көрүп алгаш:
― Ол-дур, мен сени мурнай хүннү көрүп кааптым, ам чылга кирер мен — деп сыйтыладыр эдип олуруп-тур.
Шынап-ла, Күске ол хевээр чылга кирген. А Теве хорадаанындан думчуун чире былгырып алган чүве иргин.
Кыс-Халыыр
Биеэде бүгү-ле амылыг амытаннарның чыыжы болган чүве-дир. Ол чыыштан Тарбаган озалдап каап-тыр. Тарбаган бир-ле көөрге, Кошкар эртип бар чораан.
Тарбаган тургаш:
― Ээй, Кошкар, кайыын келдиң, чүнү кылып чор сен?— деп-тир.
― Бүгү-ле аңнар болгаш куштарның улуг чыыжы болган. Ол чыышка чорааш, чанып бар чыдарым бо — деп, Кошкар харыылап-тыр.
― Ол чыышка чүнү чугаалажыр чүве-дир?— деп, Тарбаган айтырган. Кошкар тургаш:
Шаанда дириг амытаннар хоран үлежип турда, чылан биле улуг-ээремчик хөйнү апкаш барып-тырлар. Улуг-ээремчик тургаш, сыын-курттуң улуун база алгаш барган хей иргин.
Сыын-курт аңаа харадааш:
― Чылан биле улуг-ээремчик шаккан черге кезээ мөңгеде дуза чедирип чоруур мен!— дээш, барган чүве-дир.
Ол-ла өжээнниккен олчаан сыын-курт чыланның мойнундан ызырып алгаш кады өлүр амытан болган чүве иргин.
Кыс-Халыыр
Теве суг ижип чыдырда, Сыын келгеш, Тевениң улуг чаагай мыйызын ачылап-тыр:
― Чаа, Теве, мен даарта улуг чыышка баар дээш силерниң мыйызыңарны ачылап келдим. Даарта эккеп бээр мен — деп-тир.
Теве улуг чаагай мыйызын экииргеп Сыынга ачыладыпкан.
Теве даартазында Сыынны манап-ла, манап-ла турган. Сыын келбээн. Теве ол-ла хевээр мыйыс чок артып калган чүве иргин.
Кыс-Халыыр
Ийи оглун эдертип алган дуруяа кылаштап чораан иргин.
Кижи тургаш:
— Оглу-кызың отка-пашка дүжүрер мен, тейле-тейле — деп аңаа чугаалап-тыр.
Дуруяа деп куш ынчангаш кижи көргеш-ле, бажын донгаңнадып, тейлеп чоруур апарган дээр.
Ынчангаш тыва улус ону өлүрбес-даа, ооң эъдин чивес-даа болган чүве дижир.
Кыс-Халыыр
Шаанда бир кижи мыйгак саап ижип чораан дээр. Ээзи назыдап кырып-даа кээп-тир. Бир үнүп көөрге-ле, мыйгак көк сүргеш, узудап ырап бар чораан.
«Мынча чылда сүдүн ижип келген малымны»— дээш, ооң соондан чалбарып-чалбарып, мыйгааның сүдүн чажар орта, ооң хокпалдайында сүт дегген чери ол хевээр кызыл-сарыг арткан чүве дээр.
Кыс-Халыыр
База-ла чоокта, адыг чазыйлап турар үеде чүве-дир. Бии-Хемге бир чолаачы тайгага ыяш чүдүрүп турда, адыг маңнап олуруп-тур. Эр машиназын хөделдире каапкаш, ыңай бооп чорда, адыг окталган ояар машина кырындыва үне халый берип-тир.
Чолаачы-даа халыдып-ла турган. Дооразындан улус көөрге, элдеп чүве, машиналыг адыг халдып турган. Чолаачы ол-ла халыткаш, Туранга шагдаа чериниң чанынга кээп, медээлеп- тир. Шагдаалар чүү болган чоор дээш, үне халчып кээрге, кузов кырында адыг аңгадаан турган. Чазыйлаан адыг чогуур черинге боду-ла ынчаар моорлап келгени ол чүве-дир.
Кыс-Халыыр
Маас — Маңгыстын, салы,
Кара-Сээк — Маңгыстың бажының дүгү,
Ыргак-Сээк — ооң аш дүгү.
― Ынчангаш дириг амытанның ханын сорар дора-өлчүктер болбазыкпе — дижип, бурунгу улус чугаалажыр.
Кыс-Халыыр