Бурган башкы бүгү үнүш-бойдусту шинчип чоруп тур. Ол аразында хар чаап, кыш дүжүп кээп-тир.
Бурган аъттыг ол-ла арга-ыяш кезип чорда, бир черге бир чүве шарт дээн. Башкының аъды хойгаш, кээп октаан чүве-дир.
― Бо чүү деп чүвеңерил?— деп, башкы кижиден алгырып айтырып-тыр.
― Аң өлүрүп чиир чартакпаа деп чүве-дир ийин, башкы — деп оозу харыылаан.
― Менден безин кортпас, берге чүве-дир мооңар, моон соңгаар ону ая деп адап алыңар — деп, бурган башкы чарлык бооп-тур.
Шаанда тывалар бир улуг бөлүк бооп алгаш, шала бурунгаар чурттап чораан улус чүве-дир. Бир-ле катап тыва ашак аргага хөмүр өжүрүп алгаш, оозун шоодайлааш, ала чаваазынга дергилээш, чанып чоруп олуруп-тур. Хайлыг, хөмүрнүң аразынга бир хөмүр оттуг хевээр чораан чүве иргин. Хеп-хенертен хат хадып келгеш, демги өшпээн хөмүрну хөрүктээр орта, ол хамык хөмүр хып, ышталып эгелээш, ала чаваа ээзин ында-ла октааш, ыңай болган. Чаваа маңнаарга, хөмүрнүң кывары дам барган. Ала чаваа девидеп, хөй чылгы аразынче кире маңнаар орта, хамык чылгы оон хойгаш, чүк быдарай маңнажып эгелээн.
Биеэ шагда Акка Дыттыг-Чарык деп черге Коңзураңның оглу аал чылан уязын өрттедипкен. Хамык чыланның сыылаан-чиилээн алгы-кышкызы арга-эзимге ыян тыртып турган чүве дээр. Өрттенген чыланнар дын оочулап девидеп алгыржып, дээр шаар согунгулаштыр аттыгып турганнар.
Ыяш-дашка чылып сойгулаан, чиилешкен чииртим амытаннарга хилинчек таварыштырыпкаш, ол оол кортканындан үнүн чидирип алган, аалынга угаан-кудун ышкыныпкан маңнап келген. Кезек када ол оол ынчаар үнү чок чораан.
Шаг шаанда элик кижиниң саап ижер малы чораан. Кижи аңаа четпестеп, өске мал азырап алгаш, оозун салырда:
― Малым сүдүн четтиргиже саап ижип келдим, өршээ хайыракан!—дээш, чалбарып-чалбарып, ооң соонче сүттү чажарга, эликтиң хокпалдайынга барып дегген. Ынчангаш ооң хокпалдайы ак арткан чүве иргин.
Кыс-Халыыр
Тыва кижи куштарның аажы-чаңындан дыка хөй чүвени билип алыр дижир. Ылаңгыя торагның курттар чок ыяш далдаарын, курттуг ыяшты тып алырын база чымчак ыяшка доктаай бээрин тыва кижи кара чажындан тура көрүп, билип келген.
Чымчак ыяш кайда турарын торга тывар, чымчак кижи кайда барын кижи тывар дижир. Ол чүл дээрге, чымчак ыяшка курттар албан турар, ынчангаш ол ыяшты торга албан тып алыр дижир. Кижилерниң аажы-чаңы база аңгы-аңгы болгулаар. Аажы-чаңы чымчак кижини кижи албан тып аар болгаш, ол кижи-биле бүгү назынының иштинде харылзажып келир дижир.
Биеэде шокар Сааскан Тогус куш-биле дөмей болуп алыр дээш, ону эдерип чорааш, мүн-не шокар болуп арткан. Күжүр шокар Сааскан чазыйлап, бир черге багай чүве чылгап чыткаш, Тогустан озалдап каап-тыр. Ынчангаш Тогус куш дег онза чараш болбаан куш-тур.
Кыс-Халыыр
Эрте шагның эгезинде, бурун шагның мурнунда, калбак чүве хадып, борбак чүве чуглуп, тевениң чолдак кудуруу черге сөөртүнүп, тениң эңмек мыйызы дээрге дээктелип турар шагда чүвең иргин.
Шүүргедекчи эзир чоруп-тур. Бир-ле эртен, биеэ эзир Дарбайты дагның белинге тарбаган манап олуруп-тур эвеспе. Эзир
Бир шагда Маңгыс тургаш:
― Хамык амытанның эъдин барып амзап эккел, кандыг эът эң-не амданныг эвес — дээш, Хөөлээш арыны ыдып-тыр.
Кижи баары эң-не амданныг деп билип алгаш, Хөөлээш ары чоруп ора, Номчу-хараалчага таваржы берип-тир.
― Дүктүг-арыжык, кай барып чордуң?— деп, оозу айтырып-тыр.
― Маңгыстың айбызынга чордум — деп чугаалап-тыр.
― Маңгыс чүү деп айбылаар чүве-дир ынчаш?—деп айтырып-тыр.
― Кандыг амытанның эъди эң-не амданныг эвес, барып амзап кел дээрге чордум — деп-тир.
― Кымның эъди эң-не амданныг-дыр ынчаш?— деп-тир.
Эр хиндиктиг кижи тыва кижи эзер шинчилиг аъттыг болур. Ол аъдын найыр болган черге чүгүрүк аъттар чарыжынга салыр, бир чамдыкта ырак-узак черлердиве хөлге кылдыр мунар.
Бурунгу кырганнар хартыга дыргаан онзалап эдилээр. Бир эвес чүгүрүк аъдын чарыштарга салыр дээнде, хартыга дыргаа-биле кулак баштарын домнап каар, ол чүл дээрге, хартыга дег ужугуп маңнааш, хамык аъттарны эртип келзин дээни ол.
Хартыга дыргактыг эр кижиниң аъдынга боо огу дегбес дижир.
Чайлагга дүне када хойтпак тип турган кадайлар суглаарындан коргуп, «кижини алса канчаарыл» дижип, бот-боттарын албадажып туруп-тур.
Эзеңгизи элээн дыңзый берген бир кадай тургаш:
― Ча, хупурай бер, кара чүведен чоп коргар силер, менче халып келзе, хумуң-биле бажынче ток кылгаш, кылаштап чоруй баар мен. Кай мен суглап эккээйн — дээш, үне халаан.
Кадай чүвең арыгдыва маңнап кирген-не. Хууңун тудуп алгаш, ол-ла маңнап орда, артында будук дызьырт дэзн. Кадай тура дүшкен. Артындан улуг кара чүве келген соонда, кадайны кужактапкаш, эзим кай сен дээш халып-ла каан.