сентября 2018

Биеэде бир кезек кижи чаалажып чораан чүве-дир. Оларның бирээзи чодазын сый аттырыпкаш, өөрүнден азып чыдып калган. Балыгланган кижи багай чадыр өпейтип алы-ла, чактыр боозун чанынга салып алгаш, харанып олуруп-тур.
Демги кижи бир дүне көөрге-ле, бир кара чүве чадырже кирип кээп чыдып алган. Удаваанда база бир караа оттуг чүве халып олурган. Демги балыг кижи боозун баштай кирген кара чүвениң кырынга салгаш, халып кел чораан чүвенин ийи карак аразынче тутсупкан.
Эртенинде көөрге, баштай кирип келген чүвези — кижи- адыг, адыпкан чүвези — пар бооп-тур.

Кижи деп амытан шаг шаанда мал-маган ышкаш дөрт даванныг, чүден-даа артык дүрген маңнаар турган. Ынчангаш черниң оът-сигенин-даа арттырбас, делегейниң дөрт даванныг амытанын-даа ызыртыр чеде халааш, кырып чип чоруур мындыг амытан бооп-тур.
Бир-ле катап бурган башкы уруглуг херээжен кижи биле кулуннуг бени кыйгыртып эккеп-тир. Ынчангаш уруглуг херээженни бир ойга, кулуннуг бени бир ойга аппарып каап-тыр.
Yш хонганда, бурган барып көөрге, уруглуг херээжен кижи ийи чооганың оъдун төндүр чигеш чоруй барган, а кулуннуг бе демги-ле черинде хевээр оъттап турар бооп-тур. 

Биеэде Тес-Хемге Карма-Суйбуң деп кижи хелиң болуп алгаш  Кенден-Ловуң деп ламаның өөнге кире берген.
Кенден-Ловуң орун кырынга чыда, демгизин көрүп кааш:
— Демир удаазын деп чүве кыңгырткайнып келир, дөңгүр кара буга  хөөңейнип келир, чыдыг ас биле ак кодан өдүү-төдүү мөңгүннүг апарган турар  шагда, чолдак кара бооңну чүктеп-кен, чолдак чанчаң өшкү кежи тонуңну кедипкен турар үеңде  кандыг кылаң кара хелиң турар ирги сен але?—деп-тир.
Ол-ла күзүн хувискаал тиилээн. Карма-Суйбуң дииңнээн кижи бооп аъттангаш, дескен дижир чүве.

Кара-Чода деп кижи алган кадайы, ажы-төлү-биле кады Сайлыг-Хем бажынга бузуп туруп-тур. Та чүден дескен кижи. Улуг мөге-шыырак-даа кижи турган. Сайлыг-Хемниң ол чарыын өрү бөрү маңнап өскеп чыдып-тыр. Кара-Чода даш ала тыртып алгаш, бөрүнү соора каккан. Оон бөрү соора каккан дажы деп, ында өргүүлге дег даш бар.
Мөге Кара-Чода өжээннешкен аалынга келгеш, молдурга, хунан ышкаш чүвелерни колдуктапкаш, ыңай болур кижи турган.
Тайга кырынга турарга, чодазының дүгү хадып турар кижи дээр.

Бир кижи иезин үш чыл чыттыр азырааш, богдага чүктеп чедирип кээп айтырып-тыр:
― Иемнин азыралын чандырган мен бе?
Богда олургаш:
    ― Иеңниң чаңгыс дүне кавайыңга сени эмзирип хонганын- даа чандырбаан-дыр сен — деп-тир.

Шаанда кончуг игилдээр, караң көрнүр кижи игилдеп көрүп олурарга, тайга ээзи ооң игилин дыңнап туруп тур. Демги игилчи чоруптар орта, тайга ээзи: «Кулугурну дыңнап таалаар дээш согур бугам алзыптым»—деп-тир.
Даартазында ол кижи аязынга баарга, согур с^ыын аяга кире берген болган.

Биеэ шагда Буура белинге бир кажар кижи чурттап чораан чүве-дир. Күскээр кыжын демги эр өгден үнүп көөрге-ле, дүн, хүн-даа чок хар-ла чаап турар мындыг апарган. «Бо-даа болбаан-дыр, улуг чут деп чүвезиниң ам-на келгени бо-дур» деп боданып чыда, дүне када эр-даа тура-ла халаан, оон бал- дызын ала тырткаш, өдекте чыткылаан хамык инээн кыра шапкылап каапта берип-тир.
Эртенинде ол өгнүң херээжен ээзи дашкаар үнер дээрге, эжик ажыттынмас, харын хаалга орту чедир уруп каапкан болган.
Эр кижи үнүп келгеш:
— Хамык инектеривис кырлып каап-тыр, кадай!—деп алгырган.

Биеэде Ишкин чурттуг Ондар Сартакпан деп хоочун аңчы тайга артынга дииңнеп чорааш, элдеп-ле чүвеге таварышкан дээр. Аңчы дүъште одаанга быжырып алган дииңнериниң эъттерин аскылап каап-тыр. Кежээ оозун чиир дээш көөрге, баарлары
 

Шулбу боо кылып ап-тыр. Бурган башкы ону өттүнүп база боо кылып эгелээн. Шулбунуң боозу дааштыг болган, а бурганның боозу дааш чок бооп-тур.
Бурган башкы ламазын:
— Шулбунуң боозу канчап дааштыг болган-дыр, ону билип эккел — дээш, чоруткан.
Лама шулбуга баргаш:
― Оо! Бурган башкы боо кылып алган, ооң даажынга кижи бажы чарлы бер чазар-дыр — деп-тир.
― Ээ, ол-даа күгүрүн көвүдедипкен-дир — деп, Шулбу мону чугаалаан.
Лама бурганга келгеш:

Бир кижи бай кижиниң өөнге кирерге, ооң өө он ийи ханалыг, он ийи аптыралыг, он ийи шургуулгалыг, алдан акша өртектиг көрүнчүктүг, алды кижи олурар алды кулаш хевис кудустуг болган. Өгнүң эр ээзин көөрге, арзылаң дег чараш, херээжен ээзин көөрге, пар ышкаш шокар торгу тоннуг чараш чаагай болган. Бай кижи ындыг янзы эдилээр бурун эт-херекселдиг болган. Кара чаңгыс четпес чүве — номчуур ном чок бооп-тур.