сентября 2018

Шаанда кууларларга улуг хам кижи турган дээр. Бир-ле катап ол хам «мени үстүгүлерден хооп туруп берди, мен ынаар баргаш, үш хонгаш ап чедер мен, үшхонук иштинде ыы-сыы үндүрбеңер, арага-дары ишпеңер, хан-чин төкпеңер»— дээш, өг мурнунга улуг от салдырып алгаш, долгандыр хамнап турза-турза, чалбыыш- биле дээрже дүңгүрү эдип үне берген.
Аал ишти үш хонукта ыы-сыы чок, арага-дары ишпейн, хан-чин төкпейн манап турган. Yш хонук эрткенде дал дүъште хамның кадайы өг эжиинге саң салып алгаш, манап турарга, хамның дүңгүрү эдип бадып олурган.

Донгактарның Кайгал деп кижи аңнап чоруткаш, үш хонук чиде берген. Улус соондан дилеп баарга, моорап калган чыткан. Улус ону деткерип алгаш айтырып-тыр.
Аңнап бар чоруурга, арганы куду ай дег төгерик кызыл чүве бадып олуруп-тур. Оон корткаш далып калган болган. Оон эгелээш-ле Кайгал хамнап эгелээн. «Чеди сарыг албыстарым» деп хамнаар кижи болгай.
Ооң хазы кижи сыын көстээ молдуруун43 Чиңгирлээнге дииңнеп чорааш чидирген.
Демги хазы Кайгалга кээп, арага-дарызын туткаш:
―Yш чыл бурунгаар кончуг молдуруумдан чарылдым, дүжүрүп44 берип көөр сен бе — деп-тир.

Шаанда бир дүжүмет бодунуң аалынга бир улуг лама чалап эккелген чүве-дир. Дүжүметтиң кадайы ламаны шайладыр дээш кежээ манчы хайындыргаш, ламаның баарынга салып берип-тир. Демги ламаң чаа эскен изиг манчыны тутканояараксынче киир каапкан. Изиг манчы ламаның аксының иштин
 
оя чип каап-тыр. Оон чүү боор, лама дүжүметке ажынып эгелээн:
―Кижи аксы чиртип, ол чүңүл!
Дүжүмет тургаш:
    ― Сеңээ мен чемни чизин дээш салып берген-дир мен. Бодуң бурууң-дур — дээн.
Ынчап турда, дүжүметтиң паштанчызы кире халып келгеш:

Шаг дүп бүдүп турар эрте-бурунгу үеде чүве иргин. Бүгү- ле дириг амытаннарның амыдыралы болур арга-ыяш деп чүвени үлежири-биле улуг чыыш бооп-тур. Ол орта кижи тургаш, арга-ыяшты апкаш, бурт-ла дээн чүве иргин. Ынчаарда кижи амытан дүктүг, дөрт-даяктап маңнаар, кедергей-даа чүгүрүк турган.
Сыын ол чыышка чорааш, кел чоруй мезилге таваржы берип-тир.
Мезил тургаш:
― Арга-ыяш үлежир чүве дээрге, ынаар бар чыдыр мен, чүнү билдиң?—деп-тир.
Сыын тургаш:

Каржы, хедер Удуур-Семил деп ашак чораан чүве-дир, үш кыстыг чүве иргин. Ойтулааштаан48 аныяк өскенге дириг кара хөңнү чок болгаш кыстарын кежээ өөнден үндүрбес ашак-тыр.
Бир-ле кежээ өөнүң чанынга оолдар ырлажып кээп-тир. Ашак дүктүг тон аңдара эштипкеш, оолдарның аъдын хойзуп, оларның бирээзин аътка октадып каан.
Оолдар аңаа хорадааш, дараазында кежээ ашак үнүп кээрге, ону ушкарыпкаш, адар даңны атсы ужазын хаварты халыткаш, салыпканнар. Ооң ужун Удуур-Семил мындыг янзы ырга кирген дээр:
Улуг аалдың ыды-кужу 
Улуп, ээрип тура хонду. 

«Чооду» деп сөс «теве» дээн «лооду» деп кыдат сөстен укталган дижир чүве. Шаанда чоодулар ишкээргээ чурттап турганнар. Оон хөй теве сүрүп алгаш, дезип үнүп келгеннер. Ынчангаш лооду — чооду дирти бергеннер. Чоорту олар алдыы чооду, үстүү чооду, чаа чооду, тожу чооду, көк чооду, маады чоодузу деп ылгалы бергеннер дижир.

Хемчик бажы кадыр-каскак, шаандан тура-ла хатчыл берге чер чүве-дир. Улуг хар чаар болза, шуурган ону хөртүктеп кааптар, мал-маган чудап кырлып туруп бээр. Дазыргай тайга сынга тараа тарыттынар эвес, ындыг үелерде биеэде чон аштап-түреп бергедеп чораан чүве дээр.
Бир-ле ындыг чут үезинде ламалар улуг мөргүл кылгаш, ол черге та шөлүттүрген, та канчап келген улус база-ла өске черден келген сояннарга чарбып, «Аш деп чүвени бо черге болар эккелген» деп турган дээр. Угунда-ла сояннардан янзы-бүрү хертектер үнген чүве-дир.

Шаанда бир-ле үймээн-самыын уржуундан эдилээр эт-сеп кончуг тывылбас турган чүве-дир. Ынчан бир черге ийи херээжен чурттап чораан. Оларның бирээзи бир уруглуг, иелээ аразында чаңгыс инелиг болган чүве иргин.
 
Бир-ле хүн уруглуг эжи хөлчок-ла ыглаан-сыктаан, алгырган-кышкырган, халактаан маңнап келген.
Эжи олургаш:
― Чүү болду, эжим?— деп-тир.
― Уруум чок апарды, а халак-халак!— дээн ыглап туруп-тур.
― Аа, чаңгыс иневис сына берген боор дээш, дыка-ла кортум — деп оозу душте-даа чок харыылап олурган чүве дээн. Ол-даа шагның кончуун көрүңерем.

Бир кижи Моол кирип чорааш, чадаглааш, бир аалга кээп- тир. Өгге кире бээрге, кадай кижи олуруп-тур.
Демги кижи:
― Чер кезип чорааш, чадаглаан Хемчик чурттуг кижи мен ийин — деп-тир.
Кадай олургаш:
― Мен база Хемчик чурттуг кижи мен. Ам мыйгак кулаа .дазыңайнып, шеңне бүрүзү саглаңайнып тур боор. Ол черде Кара-Чода ишти деп черни көрген кижи-дир мен. Чадаглаан чаңгыс черим чуртум кижизи-дир сен, чаваа аъттан ап-тыр сен ийин — дээш, мал мундуруп берген. Оозу кончуг-даа аът болган дээр.

Yстүү-Шынаа адаанда Оораш-Хемде бижиктиг хая бар. ону улус черле номчуй албас чүве.
Шаанда Ашак-Чаңгы деп кижи оглу-биле Улуг-Хүрээ кирип чорааш, аңаа оглун чидирипкен. Yш чыл болгаш, оглу бо чанып келген. Ол оол Оораш-Хемниң бижиин номчуп көргеш:
―Мону тода бижик-биле бижээн-дир. Мында чүүл-бүрү эртине сайын шыгжаан-дыр, ажыдар өйү ам-даа келбээн-дир — дээн дижир чүве.