Бистиң чурттап черивисте суг ээзи – демир даянгыыштыг кадай кижи. Ол кадай чазын демир даянгыыжы-биле дошту буза соктап бадар, ооң соонда кылын дош эрип, суг бадып эгелээр.
Бистиң суурувуска дүне када бир тергелиг хей аът улуг кудумчулап чоруй бээр болза, ол суг ээзи кадай бир кижини алыр. Бистиң суурнуң кижилери ол халапты көрген дээр. Тергелиг аът хенертен көзүлгеш, чиде хона бээр.
Янзы-бүрү торулгаларны дыңнап чораан мен. Бир мындыг торулганы даады сактып келир мен. Бир эр кижи Улуг-Хемниң Ийи-Талдан үнгеш, Хендергеже шиглей чортуп үнген. Орайтай берген. Караңгызы кедергей. Бир кыштаг чуртка келген. Эзерин сойгаш, аъдын оъттуг черге өртеп кааш, бир кажаа иштинге кирип келген. Эзерин сыртык кылгаш, чонаан дөженгеш, удуп чыдып алган.
Хенертен кажаа ишти чырыш диген. Кайгамчык чараш оттуг кадай чанында турар болган. Сактырга, ол кадай оттуг ышкаш болган.
Мээң адам-өгбем чурту черле Кунгуртуг девискээри ол чүве. Адам-ием иви малдап чорааннар, аңнап-меңнепчорааннар. Шагның дөрт ээлчээнде көжүп-дүжүп чорааннар. Эрги чурттан чаа чуртче көшкеш, хамыктың мурнунда ол черге шаг шаандан бээр хамнарның дагып чорааны ыдыктыг черлерже хайындырган шайының үстүн чажып чалбарыыр чүве. Мээң билирим ыдыктыг черлерниң аттары бо:
Кол Лопсаннын уруу болур Илчинмей угбай чугаалап берген.
Бир катап алды кижи бир терге кырынга олурупкаш, каттап чораан бис. Чазык-Баш чанынга чорувуста, хенертен аажок арган кедергей бедик кара аът көстүп келген.
Ол кара аът бистиң-биле дужааш чоруп орда, кады чораан уругларга:
- Бо кара аът чүге мынчаар арыпканыл? Бо кара аът кайыын чеде хонуп келгенил? – дээримге, чиде хона берген.
Демги эштерим ол кара аътты көрбээн, харын каттыржып, мени кочулап кааннар. Кады чораан бир уруг хенертен кузуп эгелээн.
Ол уруг аалга келгеш, эъди изээш, чок болган.
Чаа-Хөл кожууннуң Шанчыг чоогунда Мойналык деп чер бар. Ол Мойналыктың чанында эрги чевег бар. Дүне болурга, ол Мойналыктың чевээнден бир дүңгүр Улуг-Хем талазындан эдип келир. База бир дүңгүр Шанчыг талазындан эдип келир. Ооң соонда янзы-бүрү аялгалыг дүңгүрлер чаржалажып эдепр чевег.
Шаг шаанда Мойналыктың эрги чевээнге мөчээн кижилерни чадагайга салыр турган, ынчангаш оларның сүнезиннерин шагда мөчээн хамнарның дүңгүрлери кыйгырып турары ол дижир.
Тожулар шагдан бээр Дагылганны дагып чорааннар. Дагылганның ээзи Улуг-Даш дижир. Ол Улуг-Даш эрте шагда Моолдан көжүп келген дижир. Ол Улуг-Дашты улус эскерип кааш, дагып эгелээн.
Тожуга хувискаал чеде бээрге, Улуг-аттыг деп ирей тургаш:
- Бо Улуг-Даштың мында чедип келгеш, дагыдып чыткан херээ чүл? – дээш, хемче чиңгиттеп бадырыпкан.
Ол Улуг-даш ам чыткан черинде чок, ону сугже чуупкан ирей база чок. Ол ирейниң улгады берген ийи уруу база чок апарган. Чүгле чаңгыс оглу арткан. Өске төрелдери төнген.
Хандагайты суурдан Чадаана хоорайже чанып орган бис. Хараган-Даг дужунга чедип кээривиске, грузовик машинаның мотору турупкан. Кара элдеп чүве. Бистер машина кырынга элдепсинип олур бис. Чолаачы бирде кабинден үнер-даа, бирде кабинче кирер-даа.
- Фонарь болза! – дигеш, чолаачы шимээн барды.
Караңгызы кедергей. Кижи кулаа көзүлбес. Хенертен Хараган-Даг бажында от кызаш диди. Аъттар даваны дизирешти. Аъттыг кижилер аразында бир-ле чүве чугаалашты, сөс-домаа билдинмес болду.
Тыва улус чер шыйбас дижир. Чүге дээрге кижини акка46 салып турар үеде улуг кидис салгаш, ону тос сыккаш, долгандыр оона мыйызы-биле шыйгаш, ол шыйыг иштинге кижини хураап каар. Кижини акка салган ол черинге берген кылдыр ак, кара ийи алгы, балды, озук, кидис, база дөрт чүзүн мал болгаш аргамчы аазаар. Аргамчы узун болур. Ол аргамчының иштинде черни үстүнде чүүлдер-биле садып алганы ол болур. Чевегниң дөрт азыынга чүве шашкаш, ол черге маанай кадаар. Ол-ла аазаан чүвелерни лама алыр. «Чер шыйбас» дээрге кижи хөөржүдерин оштавас дээни ол дээр.
Чер — борбак бөмбүрзек. Бо борбак бөмбүрзекте далай бар. Далайның ортузунда метчи деп дөрт даванныг амытан бар. Ол амытан шимчээрге-ле, чер шимчээр. Ол ышкаш бир пага, дөрт чаан, ийи улуг балык бар. Делегейни бо чүүлдер чүктеп турар. Чер шимчевес, хүн черни долганып турар. Сүмбер-Уула деп улуг даг бар. Ол даг дөрт талалыг. Ооң талаларында дөрт чурт бар. Сүмбер-Ууланың кырында чаңгыс бурган бар.
Черниң кырында бүгү-ле дириг амытаннар өл-шыктан төрүттүнүп тыптып келгилээн.
Шаанда улус чер бөмбүрзээн ынчаар билип чораан чүве-дир.
Шаанда бир-ле падарчы лама чоруп-тур. Падарчылап чоруурга, черле чүве тывылбас бооп-тур. Бир-ле черге олуруп алгаш, хөйлеңин быттап олура, бир улуг-ла быт тудуп ап-тыр. Оозун шыгжап алгаш, бир-ле улуг бай аалга чеде бээрге, өгнүң эр ээзи чок, кадайы уруглары-биле олурган. Лама шайлап алгаш, биеэки быдын ол өгнүң ширтээниң кырынга салып кааш, чорупкан.
Лама чорупканда, аалдың ыды ээрген.
Кадай олура:
― Ыт чүнү ээре-дир, барып көрүңерем, уруглар!—деп-тир.
Уруглар үнүп көргеш:
―Лама дедир моорлап олур — дишкеннер.
Лама чедип келгеш: