сентября 2018

Эң-не баштай иезинден үш халышкы төрүттүнген чүве иргин. Алышкылар бир черге баргаш аът мойну дүлүп ап-тыр.
Улуу тургаш:
― Аяаңар эккелиңер — дээн.
Улуу бодунга дөрт моюн каап алгаш, ийи дуңмазынга ийи чаңгысты каап берип-тир.
Ийи дуңмазы өкпелээш:
― Аъттын мойну алды болур болгай, сен чүге дөрттү чидиң, бис чүге чаңгыс-чаңгысты чидивис. Ындыг болганда, ам кады чораан херээвис чок-тур, үжелээн үш чүкче чоруп чорзувусса эки чүве эвес ыйнаан — дээш, ортуну кылаштап чоруп каап-тыр.

Шаанда ийи өскүс уруг Хемнер-Суг деп черге барып кыштаан дижир. Ол ийи уругнуң башкы иези аарааш чок апарган, адазы соңгу кадай алган мындыг чүве-дир. Уругларның адазы
 
кончуг-даа аңнаар кижи-дир. Чазын, күзүн аңнаар, дииңнээр; кыжын Хемнер-Суг деп черге аялап кыштаар ындыг кижи-дир. Соңгу кадайы ийи уруун көрбес, эттээр-хыйнаар мындыг чүве-дир.
Бир-ле күзүн уругларның адазы дииңнеп чорааш келгеш, ам Хемнер-Сугже аялаар дээш чоруй барып-тыр.

Салчактың аңчы Хояады деп кижи Таңды сынынга аңнап чоруп-тур. Аңчы бир көөрге-ле, мыйгак оъттап турган. Ам чүү боор, аңчы кедеп кээп адар кайызы олурда, мыйгактың ындындан боо чок кижи хереп үнүп кээп-тир. «Бо кандыг аайлыг, боо чок, чүнү канчаар дээн кижи боор» деп көрүп олурда, оозу карбаш-ла болган. Мыйгак барып дүшкен.

Шаанда Чадаана унунга хөй уруглуг бир-ле аңчы кижи чурттап чораан. Ол кижи чечек ышкаш чалыы чараш Торга деп кыстыг чүве-дир. Авазы аалга хөй уруг-дарыын чемгерер, ачазы
 
аңнаар, Торга уругларының улуу болгаш, каш хой, өшкүзүн кадарар турган.
Бир-ле катап ачазы аңнап чоруткаш, үр-ле чанып келбейн барган. «Ачавыс канчап барганы ол боор» деп улузу коргуп, хөлзеп турда, Хандагайтыдан келген чорумал кижи:

Чер-делегейни Чиңгис номнаан. Кезер чиңгис үезинде кижи 500 хар харлап турган. Ол Сүт-Хөлдү номнааш, оон өөжүн даштар-биле дуй каап каан.
***
Шаг шаанда делегей суг турган. Бичии довурак тыптып, оон таракталгаш, чер апарган. Чиңгис ооң соонда дээрден дүжүп бады келген.
***
Үер халап болуп турда, кижи ыяш сал кылып алгаш, ооң кырынга үре-садызын камгалап алган дижир.
* * *
Тес-Хемниң Дус-Хелге дустаан кижи дүшкен. Ону улус Бай-Хөлден үндүр чалгыпкан чытканын тып алган дижир.
* * *

Биеэде беш алтай аңчы адыг ижээнин хемелеп турганнар. Оларның-биле кады улуг чезең47 чораан чүве-дир.
Чезең тургаш:
― Ижээнни оя каскаш, иштин бакылап көрейн, менден коргар болгай аан бо?—деп кааш: ― Бир эвес сегирип алзымза, буттарым дырбаңайны бээр эвеспе. Ынчаарым орта, мээң буттарымдан туткаш, үндүр соп алыр силер?—деп-тир.
Чезеңи бакылап чоруй, буттары дырбаңайны берген. Өөрү демгизин ушта тыртып эккээрге, пу хайт, чезеңниң бажы чок бооп-тур.

Биеэде Хемчиктиң Ак бажынга Дөңгүр-Ак деп ядыы ашак чурттап чораан дээр. Демги аңчы ажы-төлүн эдертип алгаш, Хан-Дээр тайгазынга аңнап чорааш, ол хевээр орус чуртунче ажа берип-тир. Ол аңаа орус аңчылар-биле өңнүктежип алгаш, тыпкан өлүүн оларга садып аңаа шуут-ла чурттап туруп алган.
Ашактың бичии уруглары орус аңчыларның уруглары-биле кады ойнап-тоглап өзүп доругуп олурар болгаш, сөске суг орус кылдыр өөрени берип-тирлер.

Маңгырзынныг тайга үнүп, өгнүң эр ээзи күзүн дииңней берген чүве иргин. Өгнүң херээжен ээзи бичии уруу-биле арткан. Олар бир олурарга-ла, өгге дүктүг чаактыг кижичортуп кээп-тир.
Авазы шай чылдыр чээрген чыып эккээр дээш, уруун өгге каапкаш, үне халаан. Ыя аразында демги дүктүг-чаак бичии уругну куспактапкаш, аъттаныпкан бар чыткан.
Херээжен ыглап-сыктавышаан:
― Уруум эккел! Уруум эккел!— деп оон, соондан маңнаан.
Уруг ыглаарга, демги дээрбечи:
― Баары амданныг чүве, ала шурулар-биле ойнаар сен, ыглава-ыглава!—деп көгүдүп каап бар чораан.

Бир тос домак билир кижи дыңнап турарга, кулун:
― Мана, авай, мана, авай!—деп киштеп бар чораан. Кулуннуң иези бени мунгаш, чылгыже халдып бар чораан кижи ол бенин киштээрин дыңнаарга:
― Мана, оглум, бо улус кидис даарап тургаш, чонакта тевене уттуп каапкан-дыр, ооң аарышкылыынга шыдавайн чор мен. Бо кижини чылгыга дүрген чедирип кааптайн адыр, өске аът тудуп мунгаш, мени салыптарга, сени эмзиргей мен де, ах, эмиим саамчыырын-саамчыырын — деп киштеп бар чоруп-тур.

Биеэде нояннар кул эдилеп чораан. Оларның кадыннары дээрге чалчаларынга кайгамчык-ла каржы-хажагай улус чораан. Бир ноянның аалынга кыжын бе соккан. чүве-дир. Ооңэъдин өгге хайындырып турда, соокта аажок-ла бусталып турган.
 
Аштаан кул кижи бус аразынга эът эзип тура, изиг кыданы чеңней каапкаш, ооң изиинге шыдавайн турганын нояны бүдүү эскерии кааш:
― Дээр бүргег-дир бе, аяс-тыр бе, үнүп көрем, шымда!— дээн.
Кул үне халааш:
― Хайыралыг бээмни, 
Халалыг-ла кадынны, 
Халаптыг-ла бодумну, 
Халыынныг-ла кыданы. 
Хүнүм өглүг-дүр,