Ынчан өөвүс авамның ада-иезиниң аалы-биле Хемчиктиң Чанагаш-Аксы деп черге кады чурттап чораан улус чүве. Ол үеде чоок-кавының аалдары тараазын Хемчик алаактарынга тарааш, ону дуруяалар болгаш кас, өдүректер саза базып кагбазын дээш, чыраа-биле долгандыр дестеп каар турган. Тараазын дестевээн улус тараа албаан, куш аппарган дижир болган.
Шаг шаанда коданның эрни бүдүн турган. Майтайып алган өттүнмес чүвези чок амытан иргин. Канчангаш-ла чылгы мал өттүнүп иштин үрдүнүп алгаш, былгырыптар дээрге, эрни шыдашпайн чирлип чаштай берип-тир оо.
Кыс-Халыыр
Биеэ шагда Кара-куш биле Бос деп өдүрек чаңгыс черге чурттап чораан чүве-дир. Соок дүжүп кээрге, Бос изиг оранче ужар апарган. Кара-куш эдергеш туруп берген. Хөөкүй ыглап турза-турза, карактары ыжык кызыл апарып-тыр. Бос кээргээш, мону көрүп, мени сактып чор дээш, боскунда көк дүгүн, колдуунда ак дүгүн Кара-кушка чүлүп берген чүве иргин. Ол- ла хевээр Кара-куштуң боскунуң дүгү Бостуу ышкаш көк, колдуунуң дүгү ак болган чүве-дир.
Кыс-Халыыр
Эрги шагның кырганнары эзирлерни кайгамчык куштар дижир. Эзирлер үш бөлүкке чарлыр болгаш эзирлер чүү-биле хамнарның бөрттерин чүглендирер дижир. Эзирлерни үш кезекке хуваар, хамнарны база үш бөлүкке хуваар дижир.
Бир дугаар кезекке улуг боттуг дас кара өңнүг эзирлер хамааржыр, оларны тайганың кара эзирлер дээр. Тайганың улуг кара эзирлери тудугларга уя тудар болгаш, даады аңаа чурттаар. Тайганың кыс кара эзири төрүүрде, бир азы ийи чуурга төрүур. Тайганың улуг кара эзирлериниң чүу-биле шыырак хамнарның бөргүн чүглээр дижир.
Инек-Сокпа чоруп-тур. Бир-ле чылыг, ыржым эртен бора талга таалап удумзурап олурган. Калбак ногаан эзимден шокар Торга ужуп үнүп келгеш, ооң чоогунда дытты торуладыр соктай-ла берип-тир. Инек-Сокпа сырбаш дээш отту хонуп келген.
Долгандыр көрнүрге, шокар торга дыт соктап олуруп-тур. Инек-Сокпа хорадаанындан чулчургайы безин чымырткайнып келген иргин. Инек-Сокпа үгдегер чалгыннарын шагжок далдырады силгигилей каапкаш, эде олура шаап алгаш:
― Чүнү канчап олурарың ол?— деп, Торгадан айтырган.
Шыяан ам, шаг шаанда төрээ-ле дөрт алышкы чурттап чораан чүве иргин. Эң улуун Шаашкак, оон бичезин Ары, оон бичезин Үзүт, хеймерин Сыгырга деп адаар чүве-дир. Дөрт алышкы хүнүн манаан, хүүрээн даянган чаңгыс кырган адалыг чүве иргин.
Алышкылар бир-ле эртен туруп кээрге, чөнүк адазы өлүп калган чыткан.
Алышкылар адазын канчаар хөөржүдер бис деп, чугаалажы-чугаалажы кээрге, ыяап-ла шырга сөөртүр бир шары, бир кижи, аъш-чем хайындырар от херек мындыг бооп-тур.
Дилги эң-не баштай кара турган чүвең иргин. Бир-ле хүн ол күскелеп чорааш, ам эртен бак мезил-биле чаржыр деп бодап ап-тыр. Даартазында даң бажында Дилгижек хем кыдыынга маңнап келгеш:
― Бак мезил, бар сен бе? — деп айтырып-тыр.
Оозу тургаш, суг иштинден:
― Бар-ла мен — деп-тир.
Дилги тургаш:
― Даарта эртен бо хемни өрү чаржыр эвес бис бе — деп-тир.
Мезил чөпшээрежип каан. Дилги чоруй барган. Мезил ол хүн хемниң хамык мезилдерин эрик дургаар тургускулааш:
Буур биле Дажырган ийи маргышкан дээр.
Дажырган тура:
― Чайны узадыр херек, доора-карак39 биле мен чайын үнген чимистен кыжын чиир чемивис белеткеп алыр бис — дээн иргин.
Буур тургаш:
― Чок, чайын ымыраа-сээк көвей, изиг улуг. Чай шуут чок болза эки — деп-тир.
Дажыргандан:
― Кыш узун болза, дорзууңну хар долдур чааптарга, доора-карак сени таптыг доорай-дыр эвеспе — деп, мынчап кыжыраан.
Буур тургаш, дазыл мыйыстарлыг моң бажын бир чайгаш:
Тыва кырганнар кускуннарны дыка болбаазын куштар дээр. Ынчаарга кускуннар боттары үш улуг бөлүкке хуваажыр дижир. Кускуннарның дээрге ужуп чоруурундан оларның кайы хире билдилии билдинер дижир.
Кудай-дээрниң кускуннары бар. Олар дээрге дыка бедик ужуп чоруур болгаш, даады аңдарлып-дүңдерлип чоргулаарлар. Дээрниң аяс болурун кудай-дээрниң кускуннары бирде бедик ужары-биле, бирде аңдарлып ужары-биле көргүзерлер дижир.
Шыяан ам, азыраан мал-маганы-даа чок, Аржаанныг-Хем аксынга алажы чөвүрээ чадырлыг, беш оолдарлыг Белендей кадай чурттап чораан чүвең иргин.
Ажы-төлү ажыл-чымыш-даа билбес, арыг-сарыг хүннү бадыр хөртүк хар кырлап, хөглеп ойнап хүнзээр турганнар. Идик-хевин харга илчиредир-мылчырадыр өттүрүп-өттүрүп, боражып алгаш чедип кээрге, иези хөөкүй аштаар, кургадыр мындыг чүвең иргин.
Авазы бир-ле чайын Аржаанныг-Хемден балык-байлаңнап чорааш, соокка алзып, аарый берип-тир эвеспе, Авазы багай чадырынга кел-ле бажын көдүрбейн чыдыпкан.