сентября 2018

Аскыр дагаа кыс дагааның курун хунаап алгаш, шыкка оъттап чорда, аңаа чорумал Алдын-Доос таваржы берип-тир.
― Мурнуу чүкке улуг найыр болур, ынаар бар чыдыр мен, курум чок, чер албайн чор мен, куруң берип көрем, дуңмам — деп, Алдын-Доос айтырып-тыр.
Аскыр дагаа Алдын-Доостуң чалаазын чарашсына бергеш:
― Курумну ал че харын, кыс дагааның куру-ла болгай, эккеп бээр сен, ынчаарга сен база түр када алдын чалааң ачыладып көр, ээп келириңге, орнажып алыр бис — деп-тир.

Шаанда бир аңчы аңнап чорааш, аргар Кошкары боолапта берип-тир. Оозу черге кээп дүшкен. Тура халып чоруй баарыйна моозу дээш, аңчы халып барып Кошкарны чавыдактай каапкан. Кошкар-даа, шынап-ла, аңчыны алгаш ыңай-ла болган. Аңчы оон адырлып алыр дээш чадашкан, Кошкарның мыйызынга хептели берген хап-ла орган. Аргар Кошкары аңчыны аал чаны-биле алгаш эртип бар чоруп-тур. Аалда улус көрүп кааш, «тайга-таңды ээзи көзүлген» дижип, ооң соонче сүт чажып туруп каап-тыр.

Чазыйлаан адыгның ишти куртуур. Ооң куртун чүгле ажыг кымыскаяк, чыжыргана азы ааржы, божа өлүрер чүве-дир. Тайга-таңдының тооруу, кат-чимизи чылдың-на элбек болбас. Ынчангаш адыг чазыйлаан деп чугааны эпти-ле дыңнаарывыс ол-ла болгай.
Чоокта чаа Сүт-Хөлдүң Ишкинге хөктүг таварылга болган дээр. Өгге кадай кижи чааскаан олурган чүве-дир. Хүндүс эжикти чүве-ле дырбактай берген. Кадай эргин ойбаандан көре бээрге, аанакайын, адыг аксын аазадып, азыг-дижин шаарартып алган бо туруп турган. Кадай-даа угаан-кут чок, орун хозундува союп кирген.

Шаанда Чыргакы бажынга Манзырыкчы деп кижи бораанныгда аът дилеп чоруп-тур. Ашак канчангаш-ла көөрге, улуг-ла пөш бажында кижи-ле тоорук бадырып турар.
— Ой, оол, чалаң доруг мал көрдүң бе?— деп, Маңзырыкчы ырактан кыйгырып-тыр. Демгизи катканың кижи боор ийик, адыг бооп-тур. Адыг пөштен дүже халаан хевээр кырында-ла келген.

Чер өзүп, улгадып турар. Хүн дээрде турда, хүннүң херелинче көрүңер даан — үй-түме довурак-доозун көжүп турар. Ол довурак-доозун черже баткаш, черни улгаттырып турар. Ону канчап билирил ынчаш? Черни каза бээрге, дыка ханыда суг даштары чыдар. Ону кым аңаа хөөп турар деп? Черниң кылыннап турарының херечизи ол-дур.

Чеди-хаан алышкы чурттап чораан. Айбылажып чадап каан алышкылар иргин. Бирээзин бирээзи айбылаарга, хаан кижи мен, чүве кылбас мен дээр, бирээзин бирээзи айбылаарга, база-ла хаан мен, барбас мен дээр ындыг болганнар-дыр. Ол шагдан бээр-ле ужуражып чугаалашпас чеди башка «Чеди-Хаан» болуп, дээрде саадап олуруп бергеннер иргин.

Шаг шаанда делегей кырынга от халап болган чүве иргин. Ынчан от суг ышкаш агып чыткан. От халапты суг халап өжүрген. Хат халап келгеш, Сүмбер-Уула деп делегейде чок улуг тайганы чаза хадып кээрге, ооң довурак-доозуну суг халапты кургадып, соолдуруп каан. Бистиң чер-делегейивисти хат халап бүдүрүп каан дээри ол чүве-дир.

Үгер деп өөр сылдыстар шаанда черге чыткан чүве-дир. Ооң ужурунда чер кыры кончуг соок турган. Бо сылдыстарны черже киир базыптар болза-ла, бо оранга чылыг дүжер боор дээш, инек биле аът:
― Че, мону черже кайывыс киир базып шыдаарыл? —дижип-тирлер.
Аът тургаш:
― Калбак дуюглуг мен-не эки боор мен — дээн.
Инек тура:
― Чо-ок. Адак-бышкаам аар, мен киир базыптайн — дээш, халып барып баскан. Сылдыстар инектиң ийи дуюг аразы-биле дээрже шуужуп үне берип-тир оо.

Сылдыстар дээрге кижилер ышкаш, амылыг амытаннар дижир. Дээр — хей агаар-дыр ийин. Ол дээрге Мындриймаа эртинениң херели болур.
Черде дөрт дип бар. Соңгу талавыста Сүмбүр-Уула деп улуг даг турар. Ол мындриймаа эртине-биле бүткен. Хүн херели-биле мындриймаа херели каттыжа бээрге, дээр көк өңнүг апаар.
— Кижилер сылдыстарның караанга көзүлбес, олар маңаа. келир болза, биске база көзүлбес. Кижи өлүрде ооң сүнезини сылдыс ушканы ышкаш чоруй баар — дижип, бурунгу улус чугаалажыр.

Теве биле күске маргышкан. Теве тура:
― Мен эң улуг амытан мен, мен чылга кирер мен — дээн.
Күске тура:
― Мен эң биче амытан мен, мен чылга кирер мен — дээн.
Теве тура:
― Ындыг болза хүн кайы чүктен үнүп келирил, ону мурнай көргенивис чылга кирзин — деп-тир.
Күске тура, ындыг-дыр деп чөпшээрешкен. Теве хүн үнер чүкче көргеш чыдып алган, күске тевениң мөгенинче үне халааш, соңгаар тайга бажынче көргеш олуруп алган. Ынчап турда, үнген хүннүң херели соңгу тайга бажынче дээп кээп-тир.
― Хүннү мен мурнай көрүп кагдым!—деп, Күске алгыра- ла берген.