Шаг шаанда мал биле кижини бир дөмей хемчээлдиг ийи дагга аппарып салып каан. Кижи бодунуң онаашкан дааның оъдун төдү чигеш, малдың оъттаар черинче кире берген турган. Ынчаар орта бурган башкы кижиниң сиген чиирин соксаткаш, хемчээлдиг аъш-чемге киирип каан чүве-дир.
***
Шаг шаанда кижи амытан маңнаар, чүгүрер чүвеге четтирбес, көрген чүвезин тудуп чиир чүгүрүк турган. Оон бурган башкы ооң дорзуун41 үзе кезип каапкан. Ынчангаш кижиниң дорзуу чок болган чүве-дир.
Дүп бүдер шагда хамык амытаннар бүүрек үлежип турганнар. Инек деп чалгаа амытан аңаа чүнүң-даа сөөлүнде шүжүңейнип кылаштап кээп-тир. Ынчангаш аңаа бүүрек артпайн барган болган. Бүүрек чок канчап чоруур сен дээш, амытан бүрүзү Инекке бүүрээн эскиттеп берген. Ынчангаш инектиң бүүрээ үүрмек, кожуп каан быжындылар дег болганы ол чүве-дир.
Шаанда улус дээр диңмирээрин мынчаар чугаалажыр.
Дээр диңмирээри дээрге Улу алгызы-дыр. Диңмирээшкин чүгле Улу чылдыг кижи сыгырарга, азы кускуннаарга оожумнаар.
Улу аксы-биле алгырар чүве болза, делегей кырынга дириг чүве турбас. Ынчангаш ол чүгле хөрээ-биле, азы думчуу-биле алгырар — ынчангаш диңмирээшкин болу бээр. Улунуң аксы-биле алгырбас чылдагааны болза, ооң аксында тос эртине бар, ону дүжүрбес дээш, аксын аазадып алгырбас чүве-дир.
Шаанда кыдат хаан-биле Нара-Манчын мөөрейлешкен иргин. Хөй арага ижер бооп дугуржуп алганнар. Хүнде бир тайлуу40 ишти арага ижип шыдаваан кижи аштырганы ол.
Нара-Манчын-даа чүзү боор, бир тайлуу араганы ижип эгелей-ле берип-тир эвеспе оң.
Хаан бодап орарга, хүн ашпастааш туруп берген иргин, а демгизи арагазын ишпишаан орган.
Эртен, кежээ, хүн, дүн деп чүвени хаан чүгле бызаалыг инектен билип ап олуруп-тур: инек туруп кээрге, эртен деп, бызаазынче чанып кээрге, кежээ деп; чыдып алырга, дүне деп; үнүп оъттай бээрге, хүндүс деп.
Хүн, Ай черни долганып турар дижир. Ай — херээжен дириг амытан-дыр, хүн — эр амытан чүве-дир. Хүн изиг, ай соок. Хүн үжен хаалгалыг, үжен хаалгазын ажыткаш, үнүп кээрге, бүдүү болур. Ай он беш хаалгалыг, оларны хаарга, Ай карарып турар, ажыдарга, агарып улгадып турар.
Хүн чеден беш казак тергелиг. Хүндүс хүн чоруптарга, дааш-шимээн эвээш болур, ажа бээрге, дааш-шимээн дүне улгады бээр. Хүн бодунуң херелин черле боогдап шыдавас, ынчангаш ай ышкаш чартыкталып турбас.
Кижи амытанны эгезинде бурган өлбес кылдыр чаяаган дээр. Кижини ынчаар мөңгежидер чүве болза Нара-Манчын деп бурганның аржааны болуп турган чүве-дир.
Нара-Манчын бурган ындыг аржаан кылгаш оозун аякка куткаш, аптыразының кырынга салып ап-тыр.
Нара-Манчын ынчаар-ла чурттап орда, бир-ле черде аарыг кижи сураа үнген. Нара-Манчын аңаа барып, ол аарыг кижини экиртип кааш, чедип кээп көөрге, аякта мөңге аржааны чок бооп-тур.
Нара-Манчын кайгап харап:
― Маңаа аржаан кайдал?— деп, авазындан айтырып-тыр.
Иези олургаш:
Элээрниң бажында,
Эзириктиң дылында.
Эткен сөзүнге ээ болур.
Узун эдек бутка ораажыр,
Узун дыл башка ораажыр.
Дамчыыр чугаа далай чалгыы.
Ийи ыт аразында сөөк кагба,
Ийи кижи аразынга сөс сөглевес.
Ыт аксынга кирген ханзыраар,
Кижи аксынга кирген човаар.
Хаг одундан халап үнер,
Каткы сөстен хоп үнер.
Кара паш хөөлүг,
Кара аас хайлыг.
Кокайга хой кадартпа,
Хопчуга сөс дыңнатпа.
Хоп хорандан хоралыг.
Олутта олча чок,
Чыдында чыргал чок.
Оттулбаска – хайынмас,
Олурарга – бүтпес.
Ажыл хуваарга арыг кирер,
Ажык хуваарга куруг үнер.
Чадаг кижээ чер ырак,
Чалгаа кижээ чем ырак.
Шапты бижек эътке дыынмас,
Чалгаа кижи ишке дыынмас.
Биче чалгаа
Улуг чалгаага чедирер.
Чашпаа кижиниң сөзү хөй,
Чалгаа кижиниң чылдаа хөй.
Идик бакта – эжик ырак,
Эзер бакта – кодан ырак.
Саасканның караа чаарда,
Чазыйның караа чагда.
Чидиг кескенин билбес,
Чилби чигенин билбес.
Алза-даа алдым дивес,
Чизе-даа чидим дивес.
Чединместе чевен аттыг,
Чеми чокта харам аттыг.
Чалгаадан сөс үнер,
Чазыйдан оор үнер.
Харам кижиниң караа куду.
Хайыракан ижээн дээр,
Харам кижи чок дээр.
Алыры амыр, бээри берге.
Калбак кезек от чуду,
Харам кадай өг чуду.
Бак келзе туттунма,
Эки келзе салдынма.
Кадыгга харлыкпа,
Кадырга далашпа.
Тыынмасты чаныыр,
Дыңнавасты чагыыр.
Ады арт ажа бээр,
Сураа суг кеже бээр.
Чоокка чованчыг,
Ыракка ыянчыг.
Көшкенде теве херек чок,
Кешкенде хеме херек чок.
Хавак черге суг ызырынмас,
Халас чүве ажык болбас.
Чыткан хөй тургуспас,
Чүстүг сиген сый баспас.
Малга багы чок,
Кижиге хинчээ чок.