сентября 2018

Тооруктуг кара пөжүм

Тооруктуг кара пөжүм,
Чочагайлыг сарыг дыдым,
Ажыың, эмиң хайырла.
Хараган бажы
Ханныг кылдыр,
Терезин бажы
Чинниг кылдыр адайн.
Херектигни күзедир,
Карактыгны кайгадыр
Хайырлаңар!
Халайгылаң дажактыгдан,
Карыш ажыг азыглыгдан.
Аттыг дээш,
Адап келдим.
Сураглыг дээш,
Сурап келдим.
Оран-таңдым,
ϴршээ авыразын!
Ийиниң бирээзинден,
Ийистиң эжинден
ϴршээ авыразын,
Оран-таңдым!

Оран-таңдым

Оран-таңдым,
ϴршээ, Хайыракан!
Чүс чүректиим,
Тозан доңгулдуум,
ϴршээ, Хайыракан!
Аал-ораным
ϴршээ, Хайыракан!
Авыра-азыра,
ϴршээ, Хайыракан!
Соп чиир чилиглиинден
ϴршээп көр, Таңдым!
Чара кагар сөөктүүнден,
Саргарар чаглыг чаглыындан
Авыра-азыра.
Дазылдыг мыйыстыындан,
Дашка дег карактыындан
ϴршээп көр, Таңдым!
Бежен белдирлиим,
Алдан адырлыым,
Каъдыңга каттыртып,
ϴзениңге өөртүп,
Бот угбас олчадан
ϴршээ, хайыракан!
Дазыл дег мыйыстыындан,

Даш тоннуг

Даш тоннуг,
Туман бөрттүг
Оран-таңды, Хайыракан!
Аар олчаңар уткудуп,
Арбыдадып хайырлаңар!
Шыргайдаазын
Акка үндүрүңер,
Бедиктээзин
Оргаа дүжүрүңер
Эки чүвени
Бээр кылып,
Бак чүвени
Ыңай кылып көрүңер!
Хайыракан!
Уум, мурнум
Чаагай болзун!
Мээң аңнаар чүвем
Баш удур белен болзун!
Элең ис кылза,
Элик изи болзун!
Караш кынза,
Кара боду болзун!
Далай суг
Дашкаар чалгызын,
Даг белин
Ишкээр чалгызын!
Ээ богда, Хайыракан!

Бедик артым

Бедик артым,
Чавызап өршээ,
Узун орук,
Кыскалап өршээ!
Удаан бот
Уйгу-дыштыг болзун!
Ожук-пашче
Олча-омак кирип турар болзун!
Орук-суур
Омак-хөглүг болзун, Таңдым!
Алдын таңдымдан колданып,
Диленип келдим.
Аъттандым, толандым,
Аар боомну чүктеп алгаш,
Ая-дузаам дергилеп алгаш,
Кара хаяның баарында
Кара казандыымны
Паштанып алгаш,
Аастыг амытан амзаваан
Аъш-чемим дээжизин
ϴргүп тур мен.
Эринниг амытан эңгивээн,
Эм-таң болган
Шайым чажып тур мен.

Ак пөзүмнү өргүп тур мен

Ак пөзүмнү өргүп тур мен,
Артыжымны кыпсып тур мен,
Саңымны салып тур мен,
Чажыымны чажып тур мен.
Бедик Таңдым!
Сыынынга дүжүрүп,
Көстээ хөлертип
ϴршээңер.
Шыргай чердээзин
Ажыкка олуртуп хайырлаңар,
Бедик чердээзин
Сыксыынга дүжүрүп хайырлаңар!

Алган дөзү:

Улуг чаанны үндүрүңер!

Улуг чаанны үндүрүңер!
Кадыг эътке харбас мөге,
Калбак дашка тайбас мөге,
Туткан холу какпа дег,
Турган боду өрген дег.
Хөлчүк дег ала караан,
Көре каап, шийип каап,
Оң холун бурунгаар сунуп,
Солагай холун соңгаар сунуп,
Адак соонда
Агып-дагып көстүнүп,
Көктүг черни хөлбеңнедир,
Көк дээрни хөлбейтир
Девип-давып үнүп келди!
Карак чивеш аразында,
Катай кагар кадыг мөге!
Эргек дырбаш аразында,
Эгин бажын часпас мөге!
Дээлдигенден тевингир,
Хартыгадан кашпагай-ой!

Мээң мөгем — мөге Дугарның

Онаан, догаан үндүрүңер!
Арзылаң дег күштүг мөге,
Калбак дашка тайбас мөге,
Кадыр черге ушпас мөге,
Туткан холу какпа дег,
Турган боду өрген дег,
Дегээлээрге, тендиш дивес,
Мөге шылай берди-и!
Карак чивеш аразында,
Катай кагар кадыг мөге,
Эргек дырбаш аразында,
Эгин содаа* часпас мөге,
Хартыгадан кашпагай,
Дээлдигенден тевингир;
Хөлчүк дег ала караан
Көрүп, шийип каап,
Көк дээрни хөлбеңнедир,
Көктүг черни сириледи,
Оң холун оңгаар сунуп,
Сол холун соңгаар сунуп,

Дуран болган карактыг

Дуран болган карактыг,    
Туман болган тыныштыг,
Туң дег ак диштерлиг,
Турган боду арзылаң боттуг;
Соондан көөрге,
Соок кара далай дег,
Эр бодун көөрге,
Эзир куш дег девип турар.
Эр хөөкүйнү көөрүмге,
Эзир куштан артык ышкаш.
Ол ышкаш болза, магалыг-ла дыр!
Оо, онаан дүрген үндүрүңер!       

Алган дөзү:

Шүүлген аът макталы

Тыва кижи бурун шагдан тура көшкүн амыдыралдыг чораанындан аът малга кончуг хумагайлыг, ынак, үнелээр чораан. Ынчангаш чарыш үезинде аъттарның ээлери боттарының аъттарын өскелерге көөргедип, оларны сүзүглээри-биле мактал йөрээлдерни салыр турган. Ылаңгыя чарышка эртип келген чүгүрүк аътка бурун шагдан тура, тускай ёзулалды аът салыкчызы азы аъттың ээзи кылыр чораан. Эртип келген аъттың кулааның артында арттырып каан чел дүгүнге азы шуут таарып каапкан болза, мойнун долгандыр ак кадакты шарааш, тос-карак-биле аякта сүттү аъттың бажындан тура, кудуруунга чедир чажып, мактал сөстерни йөрээр.