сентября 2018

 Ада иезинден чарлып калган өскүс ийи халышкы чораан чүвен иргин. Ынчап амыдырап чоргуже улуг агазы байып, дунмазы улам чоксурап турган иргин. Бир хүн чоктуг дунмазы ыяш кезер деп аргага баргаш бир узун арганы ужурар дээш иштинде мынчап бодап тур. Мээн акым ышкаш чүүден узун дурттуг ыяшыл дээш өске бир ыяшка баарда оозу ирип куурайып калган ыяшболган анаа баргаш бо даа мен ышкаш куурарып курган турар ыяш тыр деп бодааш хирээлеп диттинмээн. Унуун ол оол өске хирээлээр ыяш дилеп кылаштавайын багай өөнче чанып кээп тур.

Кижиге үш сүнесин турар деп дыңнаан мен. Бир сүнесини ырак черге чоруй баар. Бир сүнесини бодунуң сөөгүн долганып турар. Бир сүнесини дагын бодунуң ха-дуңмазынга келир. Ону улуг эъжевис Лэгшид деп кижинен дыңнаан мен. Баштайгы сүнесини ол кижи эки болса, дываажаң оранынга чоруй баар. Сөөгүн манап халыр сүнесин үш чыл турар. Унуун өскээр чоруй баар. Үшкү сүнесини аалынга кижи бе, мал-маган болур бе, аза-бук болур бе, өске-өске болур. Бук бооп төрүттүнерге, бодунуң аал-чуртунга, уруг-дарыынга багай чүве болур. Ону ном номчудуп ырадыр. 

Өлген кижиде үш сүнесин турар дээр болса, боттуг барымдаалыг чүүл болур. Ооң бир дугаары кижи өлген соонда, эң багай сүнесини ында калды дээр. Ийиги сүнесинни үгээр деп адаар. Үгээр болурда, кижиниң сөөгүн манап турар. Үшкү сүнесин болурда ырап чоруй баар. Ол дагын бо черге кижи бооп чедип келир. 

Мээң дыңнааным-биле кижиниң сүнесинин кыгыртыырга, ол кижиниң сүнесини эрликче чой барган туруп болур. Эрликче чоруй барган болса, ол кижи чалыы-даа бол, кырган-даа бол, ол кижи дораан баксырай баар. Сүнесини чорбаан кижи кандыг-даа айыылга таварышкаш, аарыг деггеш, өлбес. 
Өлген кижи бодунуң өлгенин билбес. Ону көөрде, хүлде изин көөр дээр. Хүлүн көөрге, хүлде сүнесин изи чок болса, сүнесини чоруй барган, мен өлген тур мен дээр. Чок болса, мен ам-даа өлбээн тур мен деп билир. 

Чер делегейни Шагжтив бурган бүдүрген иргин. Эрте бурун чер делегей деп чок үргүлчү суг далай турган.Шагжтив бурган бо улуг сугну канчаарыл дээш бир шымчым довурак чажыптарга суг кырынга чер деп чүве бүткен иргин. 
    Чаг тыва сөөктүг Түбдүн оглу Кыс тан 2005 чылдын күзүн бижиткен / Г. Золбаяар чыып бижээн

Он үш Алдайым деп чалбарып, он үш саң салыр бис. Олар ай - Алдайым, күн - Алдайым, далай - Алдайым, чылдыс - Алдайым дээш он үш болур. Алдайга, ооң он үш оваазынга өгнүң кыс ээзи он үш үттүг чажыл-биле сүдүн чажып чалбарыыр. Тос үттүг чажыл хам кижиге турар. Ону өске улус ажыглавас. Өске улустуң чажылының үдү он үш болур. Хам кижиниң чажылының үдү чүге тос болган дизе, ол чаяачыларынга чагыртып, тос эртинезинге чагыртып тос үттүг болур. Тос эртинеге алдын, мөңгүн, сувуусун, шижир, номин, оюу, шүр, очур, маны хамааршыр.

    Бистиң чуртта кортпас бир ашкыяк турган. Чон-чурт иштинде улус чугаалаарга, ол черле кортпас кижи болган. 

Мээң төрээн честем Мөңгүй деп кижи меңгээ хоочулаан. Ак-Кем бажынга чурттап турарда, он алды кире харлыг турган. Бир күн аъттыг чоруп турарда, ол кижиге удур бир кылаң хара аъттыг чүгээр кижи шаап келген. Ол честевистиң эдик-кеви шала нашер, шала ыядып бичии түргедеп чордум дидир. Дагын хая көрнүп келсе, танывыс кижи болган. Бичии болгаш хая көрнүп келсе, ол кижи чидип келген иргин. Ынчалза ол кижи Хайрханның ээзи болган кире. Бир күн ыяштап чоруурда, бир көк лавшактыг уруг ырлап көрүп турган. Оон база чиде барган дидир. Ону мен бодунуң аксы-биле дыңнаан мен.

    Бир черге улуг азалыг, кижи чүве чүгүрер, кижиге көстүүр, кижинен каккылажыр ындыг орук турган иргин. Амдыыгынан улус чоруп болбас. 
    Оон амдыгынан бир чүректиг кижи ‘мен чоруур мен’ дээш, амдыы кижи лама кижиге ном номчудуп, ‘мен ол оруктан ажар мен’ дээрге, ‘ой, сен барсаң өлүр сен, Далай-Лама өлген чиве дивээдиве’ дээрге-даа тогбас болган. Амдыы кижи алгырып-тыр. ‘Ам демги азага барып харгыжар мен’ деп, ол аалдан кандыг-даа чүвеге хойбас бир багай арган чааш аът мунуп ап тур. 

Бистиң мында бир улуг оюк бар. Ол оюкка хара чаңгыс аңчы турган. Ол аңчы күнде аңнап, аңдан амдиреп, мынчап чоруп тур.