сентября 2018

Бистиң чуртта Аза-Хара, Шулму-Хара деп чүгүрүк аъттыг кижи турган. Ол кижи аныяанда аң-меңге улуг чоруур турган. 
Аң-меңге чорууштан, бир күн чанып кел чоруурда, база бир хара аъттыг керээжен кижи таварышкан. Унуун менди-хонак болуп мендилешкеш, кай бар чор силер? дээрге, мен бо аал-чуртка аалдап бар чор мен деп, мындыг чугаа болган. Ол кижиниң дергизинде чүү-даа чок, чүгле эзер-чүгенниг аът мунган кижи болган. Чугаалажып орук-суур чоруп олурарга, күн-даа бадып орайтай берген. Олар ээн черге хонар ужурга таварышкан. 

Бистиң чуртта керекке туралыг, илдең, тенек кижи чораан тур. Ол кижи бир черге баргаш, дедир аалынга чанып кел чыткан. Боду хаай-тамкы тыртар кижи. 
Оон бир черге аъдын дыштандырып, боду тамкы тыртар деп олурарга, амдыы чери хорум даштыг чер болган. Тамкылап олургаш топтап көөрге, кижиниң бажының куу сөөгү чыткан. Илдең кижи тамкызын тыртпышаан, бир эргээниң кырынга тамкызын каап алгаш, демги баштың сөөгүнүң карааның оңгаргай үдү куду киир согуп каан. Киир согуп кааш, ‘карааң ажып тур ба?’ дээрге, демги куу сөөк баш: ‘ажып тур’ дээн.

Эртенгиниӊ эртезинде чувеӊ иргин. Аза деп чуве кижи тынын үзер, кижиге каржы хоралыг шулвус деп ададып, кижиниӊ уресинин узерге чоокшулай берип-тир оо. Ынчангыже Долдай-Мэргэн деп кижи азаныӊ тынын үзерге арга хорга бодап, бодун аза гылдыр хуглур арга дилеп чоруп чоргуже, азага таваршып-тур эвеспе. Ынчангыже азада чигсинип: «Сен кым сен?»—деп сурай гаап-тыр оо.
—    Мен Алдын оранныӊ азазыныӊ элчизи-дир мен—деп-тир оо.
—    Че ынчалза, иелээн адаш болаалы — деп дугуржуп алгаш чатап чоруп орарда, аза тенниг хааг кѳргеш: —«Ий дадан, ий дадай! — деп-тир.

Бистиң чуртка ийи дөөй аттыг кижи турган дидир. Ол ийи кижиниң бирээзин Эрликтиң элчизи кээп, ‘Чаа, Эрлик-Хаан сени эккел деп мени чорутту’ - дээш, алгаш барган. Эрлик-Хаанга барган ол кижи өлүр ужурлуг. Ол кижи өлү берген. Өлү бээрге, аал-чурту, ха-дуңмазы ол кижини черге барып адып каан. Ол кижиниң сүнесини ол дораан чорууш, Эрликтиң хаанынга чеде бээр. Сүнесинни Эрлик-Хааны: ‘Сен чүге келдиң, сээң келир үең, шааң болбаан, сеннен дөмей аттыг кижи келир ужурлуг, сен чан, чан’ дээш, катап чордуп каар. 

Эрлиг төрээн Эр-Чүвүрек деп бир кижи турган. Чаагай-Чакпанның кыдыынга чораан хаазы кижи. Бо шагнан бодаарда, бир сөстен хамгаалаар кижи. Ол Эр-Чүвүрек болурга, Чаагай-Чакпанныӊ хаазы, кыдаттар тудуп алыр дээш ийи кижи келирде, демги ийи кижини: ‘Че, ам Чаагай-Чакпанның өөнге апарайын’ - дээш, хажыызында көлдүң кыдыынан чоргаш, демги ийи кыдатты кыспактааш, көл куду халый барып тур. Ынчангаш ийи кыдатты суг ортузунга салыпкаш, боду эштип кеже барып тур. Чаагай-Чакпанны ынчаар хамгаалап туруп тур.

Манзышири бурган бо делегейни оран чокче чуглуп бадарындан камгалаар дээш пага боп хуулуп алгаш делегейни ооргазынын кырынга каггаш баартактанып чыдып алган.Ол пага ооргазы шылап ында хааяа  шимчээрде чер шимчеп айыыл халап болур ужуру ында дивейикпе. 
2005 чылдын күзн 10 ай 03-те Ак хемде чуртап олурар  Хойт Дамби оглу Тонмуттан бижип алдым / Г. Золбаяар чыып бижээн

Эртенгинин эртезинде, бурунгунун мурнунда Сүт хөл чылбак чыдарда, Сүмбер уула межелик межелик турар шагда Сооктун хааны билен Изигнин хааны ийи күш шыдалын көржүүр боп тур. Сооктун хааны:
-Мен тос хонукта бо донгулак делегейни дош кылдыр дооруп кааптайын, сен эргизип шыдаар сен бе? деп дур. Изигнин хааны:

Курбусту удуп турар. Үжен чыл болгаш оттуп келирде, демги Чаагай-Чакпаны өлүп калган. Дүжүнде Чаагай-Чакпан үжен чыл чурттаан. Чаагай-Чакпанны дээрнин дүжү деп шинжээчилер көрген.
Дээдис үш каът деп аайтыр. Бурунгуда алдыы оран, ортаа оран, үстүү оран деп үш болур. Алдыы оранны эрлик ораны дээр. Өлген кижи ынаар чер куду кире баар. 

Кандыг-даа кижи көөрде, көрүп туруп калыр ындыг чаагай кижи. Чеже муң кижи кулаштап чоруурда, дээ кижиниң кулаанан ыш үнүп турар. Унуун ам кандыг-даа бедик сүмеден кирерде одагалыг бөргү таазызынга ойнап дээп турар. Ындыг чаагай дурт-сынныг кижи. 

Чер-делегей, кижи-амытан бүткен дугайында чугаада үш халап болган соонда бүткен дээр. Эң баштайгызы болурда, дош халап, суг халап, унуун өрт халап болгаш чер-делегей кырында дош-суг эрип, суг каккаш, чер эрииш, ыяш, даш өскен, унуун курт-кымыскыяк, кижи амытан бүткен дээр.